بیماری خودایمنی لوپوس و ارتباط آن با استرس

دکتر فائقه ابراهیمی، پزشک عمومی|

دکتر علی اصغر ابراهیمی، فوق تخصص روماتولوژی|

طی این مقاله سعی داریم شما را در وهله اول با کلیات این بیماری آشنا سازیم و سپس در قدم بعدی به تشریح نقش استرس بر سیر بالینی بیماری لوپوس بپردازیم و رابطهٔ این دو را به عنوان علت یا معلول بطور روشن بیان کنیم.

لوپوس یک بیماری خودایمنی_التهابی پیچیده است که ارگان‌های مختلف بدن را با طیف وسیعی از علائم درگیر می‌کند بگونه‌ای که از آن به عنوان «بیماری هزار چهره» (Multiface) یاد می‌شود. لوپوس انواع مختلفی دارد ولی در این مقاله هدف ما فقط پرداختن به لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE) است.

لوپوس در اصل یک کلمهٔ یونانی است که در لاتین به معنای گرگ است. زیرا که در زمان‌های بسیار قدیم وقتی زخم‌های صورت بیمار لوپوسی را‌ می‌دیدند آن را به زخم‌های درندگی گرگ تشبیه‌ می‌نمودند. البته با دیدگاه امروزی نیز می‌توان لوپوس را با توجه به پیچیدگی سیر بیماری و تعدد مشکلات برای بیماران مبتلا، همچون گرگ درنده‌ای دانست که در صورت عدم تشخیص به موقع و درمان لازم و کافی‌ می‌تواند قربانی خود (بیمار) را از پای دربیاورد.

لوپوس یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به بافت‌ها و ارگان‌های مختلف بدن حمله‌ می‌کند. التهاب ناشی از لوپوس‌ می‌تواند سیستم‌های مختلف بدن از جمله-مفاصل، پوست، کلیه‌ها، سلول‌های خونی، مغز، قلب و ریه‌ها را درگیر نماید.

برخی صاحب‌نظران، این بیماری را به Hydra تشبیه کرده‌اند. در زبان یونان قدیم Hydra به اژدهائی گفته‌ می‌شد که معتقد بودند ۹ سر دارد که با بریدن یک سر، دو سر جدید‌ می‌روید. از این جهت که لوپوس‌ می‌تواند علائم بالینی بسیار زیادی داشته باشد و گاهی نیز چنین است که با بهبود یک علامت، پس از مدتی (به دلایلی از جمله استرس) ارگان‌های دیگر بدن درگیر می‌شود که در این حالت گفته‌ می‌شود لوپوس شعله‌ور (Flare Up) شده است. پروفسور Graham Hughes (پزشک روماتولوژیست و محقق صاحب نظر انگلیسی) سال‌ها پیش به بیماری لو‌پوس لقب دیابت (مرض قند) جدید داده است چرا که مشابه دیابت و یا حتی بدتر از آن‌ می‌تواند فرد مبتلا را در صورت عدم کنترل بیماری با مشکلات جدید و متعددی روبرو سازد.

هر چند که گفته‌ می‌شود لوپوس نمونهٔ بارز یک بیماری مولتی سیستم (درگیری چندین سیستم بدن با همدیگر)‌ است اما باید توجه داشته باشیم که در اغلب بیماران، انبوه علائم بالینی خوشبختانه بطور همزمان ایجاد نمی‌شود بلکه با گذشت زمان و در سیر بیماری است که این امر اتفاق‌ می‌افتد، آنهم معمولا در صورت عدم درمان کافی و به موقع بیماری.

اما چه کسانی مستعدتر به لوپوس هستند؟

• زنان در سنین باروری (۹ تا ۱۰ برابر مردان)
• نژادهای رنگین‌پوست (رنگین‌پوستان در مقایسه با سفیدپوستان، بیشتر و شدیدتر لوپوس‌ می‌گیرند)
• افراد سیگاری
• خانم‌‌های مصرف کنندهٔ قرص‌‌های ضد بارداری
• خانم‌‌های مصرف کنندهٔ هورمون درمانی در زمان یائسگی
• افراد با وضعیت اجتماعی و اقتصادی پایین
• آنها که از لحاظ شغلی در معرض ترکیبات کریستالی سیلیس (Silica) هستند

اما عوامل تشدیدکنندهٔ  لوپوس کدامند؟

• اشعهٔ ماوراء بنفش خورشید (سبب ایجاد تب، راش‌‌های پوستی و برخی علائم سیستمیک دیگر لوپوس‌ می‌گردد)
• عوامل عفونی مثل ویروس‌ها و باکتری‌ها
• استرس‌‌‌ها اعم از استرس‌های فیزیکی (خستگی مفرط یا فشار کاری شدید روزمره و…) یا روحی-عصبی

 البته گفته‌ می‌شود که عوامل محیطی فوق، عمدتا در حضور زمینهٔ ژنتیک مستعدکننده، سبب بروز یا تشدید بیماری لوپوس‌ می‌شوند و به تنهائی شاید اثبات ارتباط آنها با این بیماری مشکل باشد.

راستی لوپوس چه علائم بالینی ایجاد‌ می‌کند؟

علائم اولیهٔ این بیماری معمولا حالت عمومی و غیر اختصاصی دارد: تب، ضعف و بی‌حالی، بی‌اشتهائی، احساس خستگی زودرس و مفرط، دردهای عضلانی و مفصلی منتشر. علائم دیگری که گاهی خبر از شدت و جدی‌تر بودن بیماری می‌دهد عبارت است از انواع ضایعات پوستی و مخاطی که برخی از آنها شایع‌تر و اختصاصی‌تر هستند، از جمله راش (Rash) پوستی قرمز رنگ بر روی گونه‌ها و پل بینی که چون شکل پروانه‌ای بخود می‌گیرد به اسم راش بال پروانه‌ای مشهور است به همین سبب نیز نماد جهانی بیماری لوپوس را پروانه‌‌های رنگارنگ انتخاب کرده‌اند.

راش‌‌های پوستی لوپوس معمولا خارش کمتری دارند. ضایعات مخاطی دهان اکثرا فاقد درد هستند و اغلب در ناحیهٔ کام (سقف دهان) توسط پزشک کشف‌ می‌شود نه خود بیمار. ریزش موی سر یکی از علائم نسبتا شایع لوپوس هم به شمار‌ می‌رود.

لوپوس ایجاد تورم و درد مفاصل (Arthritis) نیز می‌کند اما تخریب در مفاصل تولید نمی‌کند و همین نکته تفاوت عمدهٔ آن با بیماری آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی)‌ است.

 کم‌خونی در بیماران لوپوس شایع است و گاهی علت آن لیز شدن (پاره شدن) گلبول‌های قرمز خون‌ است و خبر از شدت بیماری‌ می‌دهد. گلبول‌های سفید خون و همچنین پلاکت‌ها در جریان این بیماری کاهش‌ می‌یابد که در نتیجه بیمار را مستعد عفونت و خونریزی‌ می‌کند.

راستی کدام یک از دستگاه‌‌های بدن از تیررس لوپوس در امان‌ می‌ماند؟

باید گفت متاسفانه هیچکدام. دستگاه تنفس، گوارش، قلب و عروق و کلیه‌‌‌ها نیز به صورت جدی و گاهی تهدیدآمیز گرفتار این بیماری خود ایمنی سیستمیک (لوپوس)‌ می‌شوند. التهاب بافت کلیه (نفریت Nephritis) که در اینجا به اسم نفریت لوپوسی خوانده‌ می‌شود، یکی از عوامل مرگ و میر بیماران مبتلا به شمار‌ می‌رود. علائم آن عبارتند از افزایش فشار خون، باد کردن صورت یا پاها و احساس تنگی نفس و دفع پروتئین در آزمایش ادرار‌ است.

اما وقتی که پروانه‌‌های لوپوس روی سر بیمار بنشیند، مسأله جدی‌تر است. یعنی مغز و اعصاب دچار این بیماری شده‌اند. از قشر مغز و نیمکره‌‌های آن، مخچه و عروق مغزی تا ستون نخاع و حتی سلسله اعصاب محیطی (دست‌ها و پاها) و سرانجام سیستم اعصاب خودکار (سمپاتیک و پاراسمپاتیک) همه به صور مختلف در لوپوس درگیر‌ می‌شوند و از لحاظ بالینی، این سیستم گسترده را دچار اختلال ارگانیک و یا اختلال عملکردی بسیار متنوع اساسی‌ می‌کند:

سردرد نوع میگرنی (عروقی) تا انواع سکته‌‌های مغزی و اختلالات حرکتی و انواع حملات تشنجی و اختلالات عملکردی مغز مثل اختلال حافظه و تمرکز فکری و اختلال جریان فکر و مشکل در برقراری ارتباط با دیگران و عصبانیت و عدم ثبات عاطفی و داشتن افکار خودکشی و … همه در این لیست بلند هستند.

اختلال خلق و رفتار، استرس، اضطراب و افسردگی در بیماری لوپوس می‌تواند ناشی از خود بیماری یا به دلیل مزمن و طولانی شدن سیر بیماری و یا حتی به خاطر اختلالات ظاهری باشد. مطالعات انجام گرفته در چهار کشور کانادا، انگلستان، آمریکا و فنلاند، طیف وسیعی (بین ۳۷ تا ۹۵ ‎٪) از این علائم عصبی-روانی را در بیماران لوپوسی نشان داد.

حال سوال این است که نقش خود «استرس» و ارتباطش با بیماری «لوپوس» چگونه است؟

استرس ممکن است در آغاز لوپوس نقش «شروع کننده» داشته باشد و این موضوع مهم توسط برخی از تحقیقات و تجربیات مکرر پزشکان متخصص باتجربه و خود بیماران تایید شده است که در اغلب موارد قبل از شروع علائم لوپوس (یا حتی در موارد تشدید آن پس از تشخیص) یک اتفاق استرس‌آمیز مهم در زندگی خود بیمار یا نزدیکانش وجود داشته است.

هر کدام از این علائم می‌تواند سرنخ دراز لوپوس باشد. گاهی اولین علامت این بیماری یک حملهٔ افسردگی (به ظاهر بی دلیل) است و گاهی نیز برای اولین بار خودش را با یک حملهٔ تشنج نشان می‌دهد. البته اگر پزشک معالج در معاینه و سوابق طبی بیمارش دقت کافی به خرج دهد ممکن است به برخی دیگر از علائم مرتبط با لوپوس برخورد کند که قبلا مورد توجه خود بیمار نبوده است (مثلا راش‌‌های جلدی در ناحیهٔ صورت یا مناطق دیگر بدن یا زخم‌های بدون درد در معاینهٔ دهانی موجود در کام دهان یا مثلا یک آزمایش خون مبنی بر کاهش تعداد گلبول‌های سفید یا شمارش پلاکت‌‌‌ها و…) و با کنار هم چیدن این علائم به تشخیص زودرس لوپوس خیلی کمک‌ می‌کند.

خوشبختانه امروزه با شناخت بیشتر اطباء از این بیماری پیچیده، هم تشخیص به موقع آن در بیشتر موارد میسر شده است و هم با وجود درمان‌‌های خوب و موثر از جمله استفاده از کورتیکواستروئیدها، هیدروکسی کلروکین و داروهای تنظیم کنندهٔ سیستم ایمنی، ‌پیش آگهی (Prognosis) لوپوس بسیار بهتر شده است.

در پایان یک جملهٔ مهم از زبان صاحب نظران با تجربه در لوپوس:

Lupus can do anything, but not everything is lupus.