تولیدمثل و رشد و نمو جانوران
تولید مثل جنسی پدیده‌ای است که طی آن فرزندان، از لقاح دو گامت نر و ماده، یعنی دو سلول جنسی و سپس تقسیم رشد و نمو سلول‌های حاصل به وجود می‌آیند.
اسپرم‌ها، معمولاً سلول‌های ریز و متحرکی هستند که با تاژک خود حرکت می‌کنند. برعکس، تخمک‌ها سلول‌های درشت و بی‌تحرک‌اند که مقدار زیادی ذخایر غذایی دارند. جنین هنگام رشد از این ذخایر استفاده می‌کند.
روش‌های تولیدمثل جنسی در جانوران
انواع لقاح
لقاح ممکن است خارجی یا داخلی باشد:
لقاح خارجی: بسیاری بی مهرگان آبزی، ماهی‌ها و دوزیستان لقاح خارجی دارند. در این نوع لقاح، والدین تعداد بسیار زیادی تخمک و اسپرم به درون آب رها می‌کنند تا احتمال برخورد تخمک‌ها با اسپرم‌ها و در نتیجه لقاح آنها بیشتر شود. هنگام برخورد اسپرم با تخمک، تخمک باید برای لقاح کاملا آماده و در شرایط مطلوب باشد. در برخی گونه‌ها عواملی مانند دمای محیط و طول روز موجب می‌شود که نرها و ماده‌ها در یک زمان گامت‌های خود را به درون آب رها کنند تا عمل لقاح صورت گیرد. تخمک‌های این جانداران دارای دیواره‌های چسبناک ژله‌ای و محکمی هستند که تخمک مصرف است جنین را از عوامل نامساعد محیطی (آسیب‌هایی که هنگام برخورد با موانع ممکن است به وجود آید) محافظت می‌کنند.
لقاح داخلی: در لقاح داخلی، تخمک از بدن جانور ماده خارج نمی‌شود، بلکه اسپرم وارد دستگاه تولید مثلی فرد ماده می‌شود و لقاح در بدن جاندار ماده صورت می‌گیرد. لقاح داخلی در موجودات خشک‌زی و نیز برخی جانوران آبزی، مانند سخت پوستان دریایی و یک نوع کوسه ماهی انجام می‌شود. این نوع لقاح نیازمند اندام‌های تخصص یافته‌ای است: دستگاه‌های تولید مثلی نر و ماده که خود شامل آلت‌های تناسلی نر و ماده، محلی برای ذخیره و نگهداری اسپرم‌ها و در بعضی جانوران دارای مکانی مناسب و مساعد برای نگهداری از جنین هستند.
تغذیه جنین تا چند روز پس از تشکیل سلول تخم، برعهده اندوخته غذایی تخمک است که مخلوطی از لیپید و پروتئین است. اندازه‌ی تخمک‌ها نیز بستگی به میزان این اندوخته دارد. در پرندگان میزان این اندوخته بسیار زیاد است، زیرا جوین در دوران رشد هیچ رابطه‌ی تغذیه‌ای با مادر ندارد و در تمام طول رشد باید از این اندوخته استفاده کند؛ در حالی که در پستانداران میزان این انداخته کمتر است، چون جنین فقط چند روز از آن استفاده می‌کند و پس از آن با کمک جفت از خون مادر غذا و اکسیژن دریافت می‌کند و مواد زائد خود را به مادر می‌دهد.
خزندگان و پرندگان پس از انجام لقاح داخلی، تخم‌گذاری می‌کنند. خزندگان عمل این جانداران مهره دار هستند که تخم گذاری در خاک را انجام دادند. تخم آنها پوسته‌های حفاظتی دارد.
پلاتی پوس پستانداری است که شباهت زیادی به خزندگان دارد و مانند آنها تخم می‌گذارد، ولی برعکسِ خزندگان، تخم‌هایش را برای مدتی در بدن خود نگه می‌دارد و کمی قبل از خروج نوزادان از تخم، تخم‌گذاری می‌کند. روی تخم‌ها می‌نشیند تا مراحل آخر نمو جنینی شود و جنین‌ها سر از تخم بیرون آورند. نوزادان با لیسیدن شیری که از غده های واقع در ناحیه شکمی ترشح می‌شود، تغذیه می‌شوند.
مرحله‌ی کاملتر تولید مثل جنسی در پستانداران کیسه‌دار، مانند کانگورو و اُپاسوم دیده می‌شود. این پستانداران جنین خود را ابتدا در درون رحم رشد می‌دهند و چون وسیله‌ی تغذیه‌ی جنین را به طور کامل در اختیار ندارند، آنها را به طور نارس به دنیا می‌آورند. سپس نوزاد درون کیسه‌ی روی شکم مادر قرار می گیرد تا از شیر مادر تغذیه کند و بزرگ شود (شکل ۱).
شکل ١ــ پستانداران ابتدایی
تولید مثل جنسی پستانداران «جفت‌دار» کامل‌ترین نوع است. انسان و اغلب پستانداران جزء این دسته هستند. در این گروه از جانداران، جنین درون رحم رشد و نمو و می‌کند و از طریق جفت تغذیه می‌شود. نوزاد پس از تولد، از شیر مادر تغذیه می‌کند. روش‌های نگهداری جنین در جانوران در شکل ۲-۱۱ نشان داده شده است.
شکل ۲- روش‌هاى نگهدارى جنین در جانوران
خودآزمایی
۱- لقاح خارجی را با لقاح داخلی مقایسه کنید.
۲- نقش‌های اسپرم و تخمک را در تولید مثل جنسی شرح دهید.
۳- آیا الزاماً دستگاه تولید مثل جنسی کاملتر منجر به تولید مثل موفق‌تر و بیشتر می‌شود؟
۴- نحوه‌ی نگهداری جنین را در گروه‌های مختلف جانوری با یکدیگر مقایسه کنید.
