پويايی اجتماعات زیستی؛ سه ويژگی اصلی جمعيت: تراکم، اندازه و پراکنش

پويايی جمعيت‌ها و اجتماعات زيستی

جمعيت را نمی‌توان پديده‌ای ثابت و بدون تغيير در نظر گرفت. بعضی جمعيت‌ها با سرعت زياد و‌ بعضی ديگر با سرعت متوسط، يا بسيار آهسته تغيير می‌کنند. اجتماع زيستی مجموعه‌ای از جمعيت‌های مختلف است که در يک محيط زندگی می‌کنند و با يکديگر ارتباط دارند.

پيش نيازها:

پيش از مطالعه‌ی اين فصل بايد بتوانيد:

• نظریه‌ی انتخاب طبيعی را شرح دهيد.

ويژگی‌های جمعيت‌ها

اندازه‌ی جمعیت انسان‌های کره‌ی زمین از هفتاد سال پیش تاکنون درحدود سه برابر شده است. از حدود بیست سال پیش تاکنون اندازه‌ی جمعيت کشورمان به دو برابر افزايش يافته است. فکر می‌کنيد چه عواملی سبب افزایش یا کاهش اندازه‌ی جمعیت‌ها می‌شوند؟ چه عواملی تعیین کننده‌ی سرعت افزايش جمعيت‌اند؟ چه تفاوتی بين تغييرات اندازه‌ی جمعيت انسان و ساير جانداران وجود دارد؟

زيست‌شناسان جمعيت را مجموع افراد هم گونه‌ای می‌دانند که در زمانی خاص، در يک محل معين زندگی می‌کنند: جمعيت باکتری‌های اشريشيا کلای روده‌ی يک انسان در اين لحظه، جمعيت گنجشک‌هايی که در سال گذشته در شهر شما زندگی می‌کردند و جمعيت کنونی درختان بلوط جنگل‌های شمال ايران، همه مثال‌هايی از جمعيت هستند.

سه ويژگی اصلی جمعيت

هر جمعيت سه ويژگی اصلی دارد: اندازه، تراکم و پراکنش (توزيع). 

اندازه: يکی از مهم‌ترين ويژگی‌های هر جمعيت اندازە‌ی آن است. اندازه‌ی جمعیت تعداد افراد تشکیل دهنده‌ی آن است. به طور کلی چهار عامل تعيين کننده‌ی اندازه‌ی جمعیت‌ها هستند. تولد، مرگ، مهاجرت، به درون و مهاجرت به بيرون. بديهی است تولّد و مهاجرت به درون افزاينده، اما مرگ ومهاجرت به بيرون کاهنده‌ی اندازه‌ی جمعیت‌ها هستند. فرض کنید اندازه‌ی جمعیت یک گله فیل ۱۰۰ است. در طول یک سال ۲ مرگ و یک تولد در اين گله روی می‌دهد. آهنگ مرگ در اين جمعيت 2/100 یا 0/02 و آهنگ تولد 10/100 یا 0/10 فرد در سال است. اگر آهنگ مرگ را از آهنگ تولد کم کنيم، آهنگ افزايش ذاتی اين جمعيت (r) به دست می‌آيد. اگر B آهنگ تولد و D آهنگ مرگ باشد:

r = B – D

r = 0/10 – 0/02 = 0/08

آهنگ رشد ذاتی جمعيت به ما امکان محاسبه و پيش‌بينی اندازه‌ی جمعيت را در هر واحد زمانی می‌دهد.

اندازه‌ی جمعيت بر توان بقای جمعيت مؤثر است مثلاً، خطر انقراض جمعيت‌های کوچک، بیشتر از خطر انقراض جمعيت‌های بزرگ است. رويدادهای عظيم طبيعی، مانندآتش‌سوزی، سيل، يا آلودگی محيط زيست، بقای جمعيت‌های کوچک را بيشتر به خطر می‌اندازند. در جمعيت‌های کوچک احتمال آميزش بين خويشاوندان بيشتر است. آميزش بين خويشاوندان از تنوع ژنی جمعيت می‌کاهد و برعکس بر همانندی ژنی آن می‌افزايد. افزايش همانندی باعث کاهش توان بقای جمعيت در برابر تغييرات محيطی می‌شود. در چنين وضعيتی افراد بيشتری به صورت خالص درمی‌آيند و صفات ناسازگار از نظر محيط را به صورت خالص مغلوب نمايان می‌کنند. مثلاً افراد جمعيت چيتاهای آفريقايی از نظر ژنی همانندی‌های فراوانی با يکديگر دارند. به عقیده‌ی زيست‌ شناسان رويدادهايی، مانند شيوع بيماری، ممکن است سبب انقراض اين جانور شوند.

تراکم: تعداد افراد يک جمعيت که در يک زمان مشخص در يک واحد سطح، يا حجم زندگی بين آن‌ها می‌کنند، تراکم آن جمعيت را تشکيل می‌دهند. اگر تعداد افراد يک جمعيت کم، و فاصله زياد باشد، يا به عبارت ديگر امکان تماس افراد آن با يکديگر کم باشد، توان توليد مثلی آن جمعيت نيز کم است.

پراکنش: چگونگی پراکندگی افراد جمعيت در محيط زيست را پراکنش آن جمعيت می‌نامند.

جمعيت‌ها را از نظر پراکنش افراد آن به سه گروه تقسيم می‌کنند. پراکنش اتفاقی، پراکنش يکنواخت و انواع روابط بين جمعيت پراکنش دسته‌ای (شکل ۱). هر يک از اين الگوهای پراکنش منعکس کننده و محيط زيست است. با توجه به شکل ۱ــ۶ برای هر نوع پراکنش تعريفی ارائه دهيد.

شکل ۱ــ الگوهای پراکنش جمعيت. تصادفی، يکنواخت و دسته‌ای