پویایی اجتماعات زیستی؛ سه ویژگی اصلی جمعیت: تراکم، اندازه و پراکنش

پویایی جمعیت‌ها و اجتماعات زیستی

جمعیت را نمی‌توان پدیده‌ای ثابت و بدون تغییر در نظر گرفت. بعضی جمعیت‌ها با سرعت زیاد و‌ بعضی دیگر با سرعت متوسط، یا بسیار آهسته تغییر می‌کنند. اجتماع زیستی مجموعه‌ای از جمعیت‌های مختلف است که در یک محیط زندگی می‌کنند و با یکدیگر ارتباط دارند.

پیش نیازها:

پیش از مطالعه‌ی این فصل باید بتوانید:

• نظریه‌ی انتخاب طبیعی را شرح دهید.

ویژگی‌های جمعیت‌ها

اندازه‌ی جمعیت انسان‌های کره‌ی زمین از هفتاد سال پیش تاکنون درحدود سه برابر شده است. از حدود بیست سال پیش تاکنون اندازه‌ی جمعیت کشورمان به دو برابر افزایش یافته است. فکر می‌کنید چه عواملی سبب افزایش یا کاهش اندازه‌ی جمعیت‌ها می‌شوند؟ چه عواملی تعیین کننده‌ی سرعت افزایش جمعیت‌اند؟ چه تفاوتی بین تغییرات اندازه‌ی جمعیت انسان و سایر جانداران وجود دارد؟

زیست‌شناسان جمعیت را مجموع افراد هم گونه‌ای می‌دانند که در زمانی خاص، در یک محل معین زندگی می‌کنند: جمعیت باکتری‌های اشریشیا کلای روده‌ی یک انسان در این لحظه، جمعیت گنجشک‌هایی که در سال گذشته در شهر شما زندگی می‌کردند و جمعیت کنونی درختان بلوط جنگل‌های شمال ایران، همه مثال‌هایی از جمعیت هستند.

سه ویژگی اصلی جمعیت

هر جمعیت سه ویژگی اصلی دارد: اندازه، تراکم و پراکنش (توزیع). 

اندازه: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های هر جمعیت اندازە‌ی آن است. اندازه‌ی جمعیت تعداد افراد تشکیل دهنده‌ی آن است. به طور کلی چهار عامل تعیین کننده‌ی اندازه‌ی جمعیت‌ها هستند. تولد، مرگ، مهاجرت، به درون و مهاجرت به بیرون. بدیهی است تولّد و مهاجرت به درون افزاینده، اما مرگ ومهاجرت به بیرون کاهنده‌ی اندازه‌ی جمعیت‌ها هستند. فرض کنید اندازه‌ی جمعیت یک گله فیل ۱۰۰ است. در طول یک سال ۲ مرگ و یک تولد در این گله روی می‌دهد. آهنگ مرگ در این جمعیت 2/100 یا 0/02 و آهنگ تولد 10/100 یا 0/10 فرد در سال است. اگر آهنگ مرگ را از آهنگ تولد کم کنیم، آهنگ افزایش ذاتی این جمعیت (r) به دست می‌آید. اگر B آهنگ تولد و D آهنگ مرگ باشد:

r = B – D

r = 0/10 – 0/02 = 0/08

آهنگ رشد ذاتی جمعیت به ما امکان محاسبه و پیش‌بینی اندازه‌ی جمعیت را در هر واحد زمانی می‌دهد.

اندازه‌ی جمعیت بر توان بقای جمعیت مؤثر است مثلاً، خطر انقراض جمعیت‌های کوچک، بیشتر از خطر انقراض جمعیت‌های بزرگ است. رویدادهای عظیم طبیعی، مانندآتش‌سوزی، سیل، یا آلودگی محیط زیست، بقای جمعیت‌های کوچک را بیشتر به خطر می‌اندازند. در جمعیت‌های کوچک احتمال آمیزش بین خویشاوندان بیشتر است. آمیزش بین خویشاوندان از تنوع ژنی جمعیت می‌کاهد و برعکس بر همانندی ژنی آن می‌افزاید. افزایش همانندی باعث کاهش توان بقای جمعیت در برابر تغییرات محیطی می‌شود. در چنین وضعیتی افراد بیشتری به صورت خالص درمی‌آیند و صفات ناسازگار از نظر محیط را به صورت خالص مغلوب نمایان می‌کنند. مثلاً افراد جمعیت چیتاهای آفریقایی از نظر ژنی همانندی‌های فراوانی با یکدیگر دارند. به عقیده‌ی زیست‌ شناسان رویدادهایی، مانند شیوع بیماری، ممکن است سبب انقراض این جانور شوند.

تراکم: تعداد افراد یک جمعیت که در یک زمان مشخص در یک واحد سطح، یا حجم زندگی بین آن‌ها می‌کنند، تراکم آن جمعیت را تشکیل می‌دهند. اگر تعداد افراد یک جمعیت کم، و فاصله زیاد باشد، یا به عبارت دیگر امکان تماس افراد آن با یکدیگر کم باشد، توان تولید مثلی آن جمعیت نیز کم است.

پراکنش: چگونگی پراکندگی افراد جمعیت در محیط زیست را پراکنش آن جمعیت می‌نامند.

جمعیت‌ها را از نظر پراکنش افراد آن به سه گروه تقسیم می‌کنند. پراکنش اتفاقی، پراکنش یکنواخت و انواع روابط بین جمعیت پراکنش دسته‌ای (شکل ۱). هر یک از این الگوهای پراکنش منعکس کننده و محیط زیست است. با توجه به شکل ۱ــ۶ برای هر نوع پراکنش تعریفی ارائه دهید.

شکل ۱ــ الگوهای پراکنش جمعیت. تصادفی، یکنواخت و دسته‌ای