سکه‌ها آیینۀ گذشته‌ها؛ چگونگی ساخت سکه؛ مهم‌ترین وقایع پولی در ایران

سکه‌ها آیینۀ گذشته‌ها

سکه‌ها یکی دیگر از منابع پژوهش در تاریخ هستند [۱]. در این درس با چگونگی پیدایش و تکامل آن‌ها و نیز نقشی که در پژوهش‌های تاریخی دارند، آشنا می‌شوید.

همه شما با سکه آشنا هستید. سکه پول فلزی است که می‌توان با آن چیزی را خرید. آیا تاکنون اندیشیده‌اید که این پول چگونه ساخته شده، چگونه رواج یافته و چه کسی آن را ساخته است؟ آیا تاکنون به نقش‌ها و نوشته‌های روی سکه‌ها دقت کرده‌اید؟ سکه ‌شناسی علمی است که به این گونه سؤالات تا حد امکان پاسخ می‌دهد. در این درس با سکه ‌شناسی و کاربرد سکه‌های قدیمی در تاریخ نگاری آشنا می‌شوید.

سرگذشت سکه

کهن‌ترین سکه یافته شده در جهان، متعلق به سناخریب پادشاه آشور است که در حدود ۷۰۰ سال پیش از میلاد تهیه شده است. شاید در همین حدود بود که در لودیه [۲] سکه‌هایی از جنس الکتروم [۳] ضرب شد.

نمونه‌هایی از نخستین پول‌ها

سکه‌هایی که کرزوس پادشاه الودیه رواج داد به کرزوئید (کرزوسی) معروف شد. پس از فتح لودیه توسط کوروش هخامنشی سکه‌های کرزوسی در ایران رواج یافت. داریوش یکم هخامنشی سکه‌های دَریک طلا و شِکِل نقره را ضرب کرد که کهن‌ترین سکه‌های ایرانی است. کشورهای دیگر جهان نیز یکی پس از دیگری اقدام به ضرب سکه کردند. در کنار رواج سکه، مؤسساتی نیز به وجود آمدند که سرمایه اضافی مردم را حفظ و به متقاضیان وام می‌دادند. این مؤسسات پس از چندی به بانک معروف شدند. در گذشته مراکزی نیز وجود داشتند که سکه‌های سرزمین‌های گوناگون را تعویض می‌کردند. به این مراکز «صرافی» گفته می‌شد که اینک نیز همچنان به فعالیت مشغول هستند. بعدها انواع دیگر پول مانند اسکناس، چک، سفته، کارت اعتباری و غیره نیز پیدا شدند. اختراع پول پس از «کشف آتش و آهن» و «اختراع چرخ و خط»، مهم‌ترین دستاورد تمدن بشری بوده است.

چگونگی ساخت سکه در گذشته و حال

سکه‌ها معمولاً به دو روش ساخته می‌شوند:

١- قالب ریزی، ۲- ضرب.

۱- روش قالب ریزی: در این روش قالب‌هایی از گِل رس یا گچ تهیه می‌شد که تصویر رو و پشت سکه بر آن نقش می‌بست. سپس قالب‌ها را به هم چسبانده و از بالا فلز ذوب شده در آن می‌ریختند، پس از سرد شدن، قالب‌ها را شکسته و سکه‌ها را از قالب بیرون می‌آوردند. این نوع سکه‌ها بیشتر در چین و هند ساخته می‌شد.

۲- روش ضرب: در این روش ابتدا فلز را به ورق‌های نازک و مسطح تبدیل می‌کردند . سپس از آن قطعاتی مدور می‌بریدند که به آن پولک می‌گفتند. پولک بدون نقش با روش قالب ریزی هم به دست می‌آمد. سپس با استفاده از دو قطعه فلز فولادی یا چدنی که شبیه میخ بود و به آن سرسکه یا میخ سکه گفته می‌شد و نقش موردنظر به صورت معکوس بر روی آن‌ها حک شده بود، پولک‌ها را منقوش می‌کردند. به این صورت که سرسکه پایینی را که نقش روی سکه را بر خود داشت در سندان قرار می‌دادند. سپس پولک تهیه شده را گرم کرده و روی سرسکه پایینی قرار می‌دادند. بعد سرسکه بالایی را روی پولک نهاده با چکش بر آن می‌کوفتند تا نقش سرسکه ها بر پولک افتد. [۴] نقش سرسکه پایینی به صورت برجسته بر روی سکه می‌افتاد. در دوره ما ضرب سکه با دستگاه‌های جدید و سرعت زیاد انجام می‌شود.

ضرب سکه در ضرابخان

جنس سکه‌ها

طلا و نقره فلزاتی قالب پذیر و در برابر رطوبت و گرما مقاوم هستند، به همین دلیل همواره برای ضرب سکه از آن‌ها استفاده می‌شد. سکه طلا معمولاً در معاملات بزرگ و با دیگر کشورها به کار می‌رفت و ضرب آن مخصوص پادشاهان مستقل بود. اگر در کشوری، حاکم یک ایالت چنین سکه‌ای ضرب می‌کرد، معنای آن شورش بر ضد پادشاه کشور و استقلال طلبی بود. سکه‌های نقره در بازار داخلی کشورها کاربرد بیشتر و همگانی‌تری داشت. برای ساختن سکه‌ها از فلزات دیگری مانند مس، آهن، آلومینیوم و سرب که ارزشی کمتر از طلا و نقره دارند، نیز استفاده شده و می‌شود. گاه نیز ترکیبی (الیاژی) از دو یا چند فلز برای ساختن سکه مورد استفاده قرار می‌گیرد [۵].

نمونه‌هایی از شکل‌های مختلف پول از قدیم تاکنون

واحدهای پول

معمولاً هر سکه‌ای نامی دارد که نشانگر و احد پول کشوری است که آن سکه در آن رایج می‌باشد. این نام مانع اشتباه در شناسایی سکه می‌گردد. در دوره اسلامی به سکه طلا دینار [۶]، به سکه نقره درهم [۷] و به سکه مسی فَلس [۸] گفته می‌شد. نام سکه‌ها معمولاً به چند طریق انتخاب می‌شد. جدول زیر راه‌های نامگذاری سکه‌ها را نشان می‌دهد.

ملاک‌های نام گذاری و نمونه‌های نام سکه‌ها

۱- لقب حاکم	مثل شاهی، قرآن (صاحب قرانی)، ریال (سلطنتی)
۲- نام حاکم	مثل یمینی (یمین الدوله محمود غزنوی)، دَریک (داریوشی)، عباسی ( شاه عباس صفوی)
۳- نام شهر	مثل نیشابوری، لاری، فلوری (منسوب به فلورانس)
۴- چمس سکه	مثل فضی (نقره‌ای)، آئوروس (طلایی)
۵- رنگ سکه	مثل آقچه (سفید کوچک)، پول سیاه (مسی)
۶- اجزا و اضعاف سکه	مثل ربعی (یک چهارم)، بیستی (بیست دینار)، تومان (ده هزار)
۷- نقش روی سکه	مثل تیرانداز (نقش دریک هخامنشی)

در دوره اسلامی، علاوه بر نام‌های گرفته شده از یونان (دینار، درهم، فلس) واحدهای پولی، نام‌هایی

با ریشه ترکی- مغولی (آقچه، تومان) هندی (مُهر، تَنگه) و اروپایی (منات، ریال، لیره) داشته‌اند.

روش کار در سکه­‌شناسی

سکه­‌شناس در کار خود مراحل زیر را در پیش رو دارد:

۱- یافتن: روش یافتن سکه‌ها معمولاً روشی باستان‌شناسی است. به این ترتیب که در کاوش‌های باستان‌شناسی، به همراه دیگر آثار باستانی، گاه تعدادی سکه یا ابزارهای پولی نیز به دست می‌آید. همچنین ممکن است به هنگام تعمیر یا تخریب بناها و یا کاوش‌های غیرمجاز، تعدادی سکه کشف گردد. این سکه‌ها معمولاً به موزه‌ها و مراکز تحقیقاتی برده می‌شوند. سکه شناس خود به تنهایی به حفاری نمی‌پردازد بلکه از نتیجه کار باستان شناس بهره می‌گیرد. پارهای اوقات، سکه‌ها در مجموعه‌های خصوصی نیز نگهداری می‌شوند.

علوم یاری گر سکه ‌شناسی

۲- شناسایی: از این زمان سکه شناس، کار تخصصی خود را آغاز می‌کند و می‌کوشد سکه را شناسایی کند. او از تحقیقات دیگران و فهرست‌های سکه‌های شناسایی شده نیز بهره می‌برد.

یک سکه اشکانی قبل و بعد از مرمت

۳- طبقه‌بندی: سکه‌های شناسایی شده براساس معیارهای تاریخی، جغرافیایی و دودمانی طبقه­بندی می‌گردند. در ثبت مشخصات سکه اطلاعات زیر جمع آوری می‌گردد:

دوره ضرب سکه، حاکم ضرب کننده، جنس، وزن، قطر دایره سکه، مشخصات ویژه (ساییدگی، شکستگی، بریدگی، لحیم خوردگی، سوراخ، ضرب مجدد)، زمان ضرب، مکان ضرب، متن روی سکه، متن پشت سکه

۴- انتشار: نتایج کار سکه شناس پس از طبقه‌بندی به صورت فهرست (کاتولوگ) منتشر می‌گردد تا مورد استفاده مورخان و محققان و نیز سکه شناسان دیگر قرار گیرد.

گاه سکه‌های یافت شده موجب تغییر نظریات تاریخی می‌گردد. در کتاب‌های تاریخی آمده است که سلسله ساسانی با مرگ یزدگرد سوم منقرض شد. در کتاب آخرین شاه، نویسنده با استناد به سکه‌های یافت شده، معتقد است پس از یزدگرد سوم نیز تعدادی از شاهزادگان ساسانی به نام خود به عنوان شاه ایران سکه ضرب کرده‌اند.

استفاده‌های تاریخی از هر سکه

در پژوهش‌های تاریخی، سکه‌ها منبع مهم استخراج آگاهی‌ها در زمینه‌های گوناگون هستند و از هر سکه می‌توان در شاخه‌های گوناگون دانش تاریخ بهره برد، نظیر:

۱- تاریخ سیاسی: سکه‌ها سال شماری دقیقی از حُکّام، تعداد، سال‌های حکومت و توالی آن‌ها به دست می‌دهند. همچنین از نسب آن‌ها، پیدایش دودمان‌های حکومت­گر جدید، مدعیان حکومت، شورش‌ها و فتوحات خبر می‌دهند. چگونگی رابطه حکام محلی با یکدیگر و با حکام برتر نیز با مطالعه سکه‌ها روشن می‌گردد.

۲- تاریخ اقتصادی و اجتماعی: سکه‌ها با وزن و عیار خود، توان اقتصادی دولت‌ها، و با پراکندگی خود رواج تجارت را نشان می‌دهند. مثلاً پیدا شدن سکه یک کشور در سرزمین‌های دیگر، نشانه ارتباطات متقابل بین آن‌هاست. گسترش روابط تجاری نیز نشانه وجود امنیت اجتماعی است. وجود سکه‌های مسی کم ارزش فراوان در یک منطقه نشانه نیازمندی مردم به لوازم روزمره و عیار پایین سکه‌ها حاکی از فساد مالی حکام، ضعف ضرابخانه‌ها و ناتوانی اقتصادی است. پنهان کردن سکه‌ها در زیر زمین یا در خمره‌ها نیز نشانگر آن است که صاحبان پول، امنیت نداشته‌اند.

۳- تاریخ مذهبی: سکه‌ها نشانگر گرایش‌های دینی دولت‌های ضرب کننده آن نیز هستند. مثلاً با کمک نوشته‌های روی سکه می‌توان به شیعه یا سنّی بودن یک فرمانروا پی برد. روابط امرا و پادشاهان کشورها با خلیفه (در بغداد) و پاپ (در واتیکان) نیز از روی نقش‌های سکه‌ها مشخص می‌گردد.

۴- تاریخ فرهنگی و هنری: خط، زبان و هنر هر قومی، بر سکه‌های آن قوم نقش می‌بندد. با مطالعه هر سکه می‌توان به وضع هنری و تحول، تغییر و تأثیرپذیری آن قوم از هنر اقوام دیگر پی برد.

۵- جغرافیای تاریخی: به یاری سکه‌ها می‌توان نام دقیق شهر و محل ضرب آن را شناسایی کرد. بسیاری از مکان‌هایی که سکه‌ها در آنجا ضرب شده‌اند، اکنون ویران شده یا جای آن‌ها را شهر دیگری گرفته است. با کمک سکه‌ها می‌توان با نام این مکان‌ها آشنا شد.

۶- باستان‌شناسی: پیدا شدن سکه‌ها در بناهای تاریخی، عمر آنها را مشخص می‌کند.

از آنجا که در گذشته، همراه مردگان غذا، پول و سایر چیزها را در گور قرار می‌دادند، یافتن سکه‌ها در آن گورها، عمر سایر اشیاء را نیز معیّن می‌کند.

مورخان با یاری گرفتن از آگاهی‌های بالا، می‌کوشند اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و دینی هر عصری را همه جانبه تر بررسی کنند.

اندازه­ گیری وزن اشیای فلزی به عنوان واحد پول در دوره هخامنشی

یکی از نخستین سکه‌های اسلامی: این سکه در زمان عبدالملک بن مروان امری ضرب شده است. نقش دو طرف این سکه با خط کوفی می‌باشد.

متن روی سکه:

مرکز: لا اله الا الله وحده لا شریک له

کناره: محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین- الحق لِیُظهِره عَلى الدینِ کُلّه

متن پشت سکه:

مرکز: الله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد کناره: بسم الله

ضُرِبَ هذا الدِرهَم فی سِنَهِ سَبعِ و سَبعین

پرسش‌های نمونه

۱- با استفاده از تصویر ص ۷۷ مهم‌ترین اشکال سکه را نام ببرید.

۲- چگونه می‌توان از سکه‌ها در نگارش تاریخ سیاسی بهره جست؟

اندیشه و جست و جو

۱- یکی از سکه‌های رایج در جامعه را انتخاب کنید و نظرات خود را درباره آن بنویسید.

۲- سکه دوره اشکانی (صفحه ۷۸) را با سکه دوران اسلامی (صفحه ۸۱) مقایسه و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها را بیان کنید.

 

[۱]. اگرچه سکه‌ها از جهتی در ردیف آثار باستانی قرار می‌گیرند، اما نظر به اهمیت خاص آن‌ها نسبت به بسیاری آثار دیگر و نیز بدان جهت که امروزه «سکه­‌شناسی» علمی با مبانی خاص خود تلقی می‌گردد، در این درس به طور جداگانه درباره آن‌ها بحث شده است.

[۲].  واقع در آسیای صغیر- دولت لودیه بیش از دوره هخامنشیان اقتدار داشت.

[۳]. آلیاژی طبیعی مرکب از طلا و نقره ( ۳/۴ طلا، ۱/۴ نقره).

[۴]. گاه پیش می‌آمد که فرصت ضرب سکه جدید نبود و یا سکه‌های معتبری به دست می‌آمد که به ضرب مجدد نیاز نداشت، در این صورت انگ (مهر) کوچکی ساخته و بر گوشه سکه قدیمی می‌زدند. این عمل، ضرب مجدد (سورشارژ) نام داشت که بر یک روی سکه انجام می‌شد. بعضی از سکه‌های شاهرخ تیموری تا پنج بار ضرب مجدد شده است.

[۵]. سکه‌های ۲۵۰ ریالی که در کشور ما رایج است، دو جنسی هستند نه آلیاژی.

[۶]. از کلمه یونانی Denarius که سکه‌ای نقره‌ای بود و در صدر اسلام برای نامیدن سکه‌های طلایی رو می به کار می‌رفت.

[۷]. از کلمه یونانی Drachma (دراخما) که سکه‌ای نقره بود. سکه‌های نقره ایرانی پیش از اسلام نیز درهم نام داشتند.

[۸]. از کلمه یونانی Folis به معنی «سکه مسی» گرفته شده بود. جمع فلس، فلوس بود که بعداً برای سکه مسی به کار رفت.