راه‌های وابران دستگاه عصبی خودمختار
در دستگاه عصبی خودمختار (Autonomic Nervous System)، راه‌های وابران برای انتقال پیام عصبی از سیستم عصبی مرکزی به ارگان‌های عمل‌کننده شامل دو نورون متوالی هستند: یک نورون پیش‌عقده‌ای (Preganglionic) و یک نورون پس‌عقده‌ای (Postganglionic). این ساختار دو نورونی یکی از ویژگی‌های بارز دستگاه عصبی خودمختار است. در ادامه، هر کدام از این نورون‌ها و نحوه عملکرد آنها توضیح داده می‌شود:
۱. نورون پیش‌عقده‌ای (Preganglionic Neuron)
– محل قرارگیری: جسم سلولی این نورون در سیستم عصبی مرکزی (مغز یا نخاع) قرار دارد. در ستون خاکستری خارجی نخاع و در هسته‌های حرکتی اعصاب مغزی سوم، هفتم، نهم و دهم واقع شده است.
– عملکرد: این نورون پیام عصبی را از مغز یا نخاع دریافت کرده و آکسون خود را به یک گانگلیون (عقده عصبی) در خارج از سیستم عصبی مرکزی ارسال می‌کند. از آنجایی که یک آکسون پیش‌عقده‌ای با چندین نورون پس‌عقده‌ای سیناپس می‌کند نقش کنترلی دستگاه خومختار بسیار گسترده است.
– مسیر: آکسون نورون‌های پیش‌عقده‌ای از طریق اعصاب سمپاتیک یا پاراسمپاتیک به سمت گانگلیون‌های خودمختار هدایت می‌شود. این گانگلیون‌ها در خارج از سیستم عصبی مرکزی (در نزدیکی اندام‌های هدف یا در مسیر اعصاب) قرار دارند.
– انتقال‌دهنده عصبی: در هر دو سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک، نورون پیش‌عقده‌ای از استیل‌کولین (ACh) به عنوان انتقال‌دهنده عصبی استفاده می‌کند که در محل سیناپس با نورون پس‌عقده‌ای آزاد می‌شود.
۲. نورون پس‌عقده‌ای (Postganglionic Neuron)
– محل قرارگیری: جسم سلولی این نورون در گانگلیون (عقده عصبی) قرار دارد که معمولاً در خارج از سیستم عصبی مرکزی است.
– عملکرد: این نورون پیام عصبی را از نورون پیش‌عقده‌ای دریافت کرده و آکسون آن به سمت اندام هدف (مانند قلب، ریه‌ها، روده‌ها یا غدد) می‌رود تا عملکرد ارگان‌های عمل‌کننده را تنظیم کند.
– مسیر: آکسون نورون پس‌عقده‌ای به ارگان‌های هدف می‌رسد و پیام عصبی را برای تنظیم فعالیت‌های غیرارادی مانند ضربان قلب، هضم یا تعریق منتقل می‌کند.
– انتقال‌دهنده عصبی:
– در سیستم سمپاتیک، نورون پس‌عقده‌ای معمولاً از نوراپی‌نفرین (نورآدرنالین) به عنوان انتقال‌دهنده عصبی استفاده می‌کند.
– در سیستم پاراسمپاتیک، نورون پس‌عقده‌ای نیز از استیل‌کولین (ACh) استفاده می‌کند.
سیستم‌های وابران
۱. راه وابران سمپاتیک:
– نورون پیش‌عقده‌ای از نخاع (عمدتاً از بخش سینه‌ای و کمری) به سمت یک گانگلیون سمپاتیک که در نزدیکی نخاع قرار دارد (معمولاً در زنجیره سمپاتیک) پیام را می‌فرستد.
– نورون پس‌عقده‌ای پیام را از گانگلیون به ارگان هدف منتقل می‌کند. انتقال‌دهنده عصبی در سیناپس با ارگان‌های عمل‌کننده معمولاً نوراپی‌نفرین است.
۲. راه وابران پاراسمپاتیک:
– نورون پیش‌عقده‌ای از مغز (بویژه از طریق اعصاب جمجمه‌ای مانند عصب واگ) یا بخش خاجی نخاع (ساکرال) به سمت گانگلیون‌هایی که نزدیک ارگان‌های هدف قرار دارند، پیام را می‌فرستد.
– نورون پس‌عقده‌ای پیام عصبی را از گانگلیون دریافت کرده و آن را به اندام هدف منتقل می‌کند. انتقال‌دهنده عصبی در اینجا معمولاً استیل‌کولین است.
جمع‌بندی
راه‌های وابران در دستگاه عصبی خودمختار از دو نورون تشکیل شده‌اند:
– نورون پیش‌عقده‌ای که از سیستم عصبی مرکزی شروع می‌شود و پیام را به یک گانگلیون در نزدیکی ارگان‌های هدف ارسال می‌کند.
– نورون پس‌عقده‌ای که پیام را از گانگلیون دریافت کرده و آن را به ارگان‌های عمل‌کننده انتقال می‌دهد.
این سیستم دو نورونی در هر دو بخش سمپاتیک و پاراسمپاتیک دستگاه عصبی خودمختار وجود دارد، اما مسیرها و انتقال‌دهنده‌های عصبی آنها ممکن است متفاوت باشد.
