این مجموعه آموزشی، گامی نوین و هوشمندانه در مسیر یادگیری مفهومی، فعال و ماندگار زیستشناسی پایه دهم است که توسط برند آیندهنگاران مغز و به سرپرستی نویسنده داریوش طاهری تهیه شده است. در این پروژه، متون خطبهخط کتاب درسی با حذف هوشمندانهی واژگان کلیدی، به جایخالیهای تعاملی تبدیل شدهاند تا فرآیند یادگیری را از حالت منفعل به فعال و مشارکتی بدل کنند.
این روش آموزشی، ذهن خواننده را به درگیر شدن عمیقتر با متن، بازیابی فعال اطلاعات (Active Recall) و خودسنجی مستمر (Continuous Self-Assessment) وادار میکند؛ ویژگیهایی که کلید تسلط بر مفاهیم و آمادگی برای آزمونهایی مانند کنکور (Entrance Exam) به شمار میآیند.
این رویکرد همان اصل قدیمی است که میگوید: تکرار، مادر مهارتهاست. ما در آیندهنگاران مغز، معماران تکرار هدفمند هستیم؛ مسیری که تسلط علمی (Scientific Mastery)، درک عمیق و آمادگی کامل برای آزمونهایی چون کنکور را برای شما فراهم میکند.
زیستیاد (Zist-Yad)، همقدم هوشمند مسیر یادگیری، فراتر از یک ابزار آموزشی است؛ او هر مواجهه با متن را به تجربهای فعال و عمیق تبدیل میکند. با طراحی جایخالیهای هوشمند، تمرینهای هدفمند و بازخورد فوری، ذهن را به چالش میکشد تا اطلاعات نه تنها حفظ شود، بلکه معنا، ساختار و ارتباط مفاهیم درک گردد.
زیستیار (Zist-Yar)، همراه همیشگی و هوشمند شما در مسیر یادگیری فعال، با ایجاد جایخالیهای تعاملی و بازخورد فوری، ذهن را به بازیابی فعال اطلاعات (Active Recall) و درک عمیق مفاهیم وادار میکند و مسیر یادگیری مفهومی، فعال و ماندگار را هموار میسازد.
زیستبان (Zist-Ban)، محافظ و راهنمای شما در مسیر یادگیری است؛ او با نظارت بر روند پیشرفت، ارائه بازخورد هدفمند و کمک به مرور و تثبیت مفاهیم، اطمینان حاصل میکند که مسیر یادگیری شما همواره درست و ایمن باقی بماند و از یادگیری سطحی به تسلط عمیق بر مفاهیم برسید.
هر گفتار این مجموعه، دقیقاً با جملهبندی اصلی کتاب درسی ارائه شده و با جایخالیهایی همراه است که کاربر میتواند روی آنها تمرکز کرده، فکر کند و در صورت نیاز، با کلیک روی دکمه «نمایش پاسخ»، پاسخ درست را مشاهده نماید. بدین ترتیب، تجربهای تعاملی، کاربردی و عمیق در یادگیری زیستشناسی فراهم شده است.
گفتار ۳ یاخته و بافت در بدن انسان
یاخته، واحد [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] در جانداران است. در شکل ۹ بخشهای تشکیل دهندهٔ یک یاختهٔ [نمایش پاسخ] را میبینید. هر یک از بخشهای یاخته چه کاری انجام میدهند؟ میتوان به سادگی گفت که این یاخته از سه بخش [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] تشکیل شده است.
واژهشناسی
یاخته (Cell / سلول)
به واحد ساختاری و کارکردی جانداران سلول گفته میشود. کلمه سلول بهمعنای خانه است. برای این کلمه، یاخته انتخاب شده که یکی از معانی آن در لغتنامه دهخدا همان خانه است.
شکل ۹- یاختهٔ جانوری و [نمایش پاسخ] آن:
رناتن ([نمایش پاسخ]): کار آن ساختن [نمایش پاسخ] است.
شبکه آندوپلاسمی: شبکهای از [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] که در سراسر سیتوپلاسم گسترش دارند و بر دو نوع زبر (دارای [نمایش پاسخ]) و [نمایش پاسخ] (بدون رناتن) است. شبکه آندوپلاسمی زبر در ساختن [نمایش پاسخ] و شبکه آندوپلاسمی صاف در ساختن [نمایش پاسخ] نقش دارد.
دستگاه گلژی: از [نمایش پاسخ] تشکیل شده است که روی هم قرار میگیرند. در [نمایش پاسخ] مواد و [نمایش پاسخ] آنها به خارج از یاخته نقش دارد.
راکیزه ([نمایش پاسخ]): [نمایش پاسخ] غشا دارد و کار آن تأمین [نمایش پاسخ] برای یاخته است.
کافندهتن ([نمایش پاسخ]): کیسهای است که انواعی از [نمایش پاسخ] برای [نمایش پاسخ] مواد دارد.
میانک ([نمایش پاسخ]): ساختار [نمایش پاسخ] شکلی است که در سلول به تعداد [نمایش پاسخ] عدد عمود برهم دیده میشود و نقش آنها در [نمایش پاسخ] است.
ریزکیسه ([نمایش پاسخ]): کیسهای است که در [نمایش پاسخ] مواد در یاخته نقش دارد.
هسته
هسته شکل، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] یاخته را مشخص و [نمایش پاسخ] آن را کنترل میکند. در هسته، [نمایش پاسخ] قرار دارد. دنا دارای [نمایش پاسخ] لازم برای تعیین [نمایش پاسخ] است. هسته پوششی [نمایش پاسخ] لایه ([نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ]) دارد. در این پوشش [نمایش پاسخ] وجود دارند که از طریق آنها ارتباط بین [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] برقرار میشود. ساختار [نمایش پاسخ] در هسته دیده میشود که [نمایش پاسخ] نام دارد. هستک در ساختن [نمایش پاسخ] نقش دارد.
سیتوپلاسم
سیتوپلاسم فاصلهٔ بین [نمایش پاسخ] یاخته و [نمایش پاسخ] را پُر میکند. سیتوپلاسم از [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] تشکیل شده است. مادهٔ زمینه شامل [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] دیگر است. هر یک از [نمایش پاسخ] در سیتوپلاسم کار ویژهای دارند (شکل ۹). در سالهای بعد با بعضی از این اندامکها بیشتر آشنا میشوید.
غشای یاختهای
اطراف یاخته را [نمایش پاسخ] احاطه کرده است. این غشا مرز بین [نمایش پاسخ] یاخته و [نمایش پاسخ] آن است.
مواد گوناگون برای ورود به یاخته یا خروج از آن باید از این [نمایش پاسخ] عبور کنند. غشای یاخته، [نمایش پاسخ] یا [نمایش پاسخ] دارد؛ یعنی فقط [نمایش پاسخ] مواد میتوانند از آن عبور کنند. غشای یاخته از [نمایش پاسخ] لایه مولکولهای [نمایش پاسخ] تشکیل شده است که در آن مولکولهای [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] قرار دارند. همچنین انواعی از [نمایش پاسخ] به مولکولهای [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] متصلاند (شکل ۱۰). این ترکیبات را به ترتیب [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] نامیدهاند.
شکل ۱۰- [نمایش پاسخ] یاخته
ورود مواد به [نمایش پاسخ] و خروج از آن
انتشار ساده: جریان مولکولها از جای [نمایش پاسخ] غلظت به جای [نمایش پاسخ] غلظت (در جهت شیب غلظت) [نمایش پاسخ] نام دارد. نتیجهٔ نهایی انتشار هر ماده، یکسان شدن [نمایش پاسخ] آن در محیط است. مولکولها به دلیل داشتن [نمایش پاسخ] میتوانند منتشر شوند. بنابراین در صورتی که مواد به روش [نمایش پاسخ] از غشا عبور کنند، [نمایش پاسخ] انرژی مصرف نمیکند. مولکولهایی مانند [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] با این روش از غشا عبور میکنند (شکل ۱۱).
شکل ۱۱- [نمایش پاسخ]
انتشار تسهیل شده: در این روش [نمایش پاسخ] غشا، انتشار مواد را [نمایش پاسخ] میکنند و مواد را در جهت [نمایش پاسخ] آنها از غشا عبور میدهند (شکل ۱۲).
شکل ۱۲- [نمایش پاسخ]
گذرندگی ([نمایش پاسخ]): شكل ۱۳ را ببینید. در یک طرف غشای نازکی که [نمایش پاسخ] یا [نمایش پاسخ] دارد، آب خالص و در طرف دیگر آن، [نمایش پاسخ] وجود دارد. حجم مواد در دو طرف غشا [نمایش پاسخ] است. فقط مولکولهای [نمایش پاسخ] میتوانند از غشا عبور کنند؛ در این حالت، تعداد مولکولهای آب در واحد حجم، در سمت راست [نمایش پاسخ] است و این مولکولها [نمایش پاسخ] به سمت چپ منتشر میشوند. به انتشار [نمایش پاسخ] از غشایی با [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] میگویند.
شکل ۱۳- [نمایش پاسخ]
فشار لازم برای [نمایش پاسخ] کامل اسمز، [نمایش پاسخ] محلول نام دارد. هرچه تفاوت تعداد مولکولهای [نمایش پاسخ] در واحد حجم، در دو سوی غشا [نمایش پاسخ] باشد، فشار اسمزی [نمایش پاسخ] است و آب [نمایش پاسخ] جابهجا میشود. جابهجایی [نمایش پاسخ] آب از محیطی با فشار اسمزی [نمایش پاسخ] به محیطی با فشار اسمزی [نمایش پاسخ] است.
همانطور که در شکل میبینید در اثر [نمایش پاسخ]، حجم محلول سمت چپ [نمایش پاسخ] مییابد. آیا این پدیده برای [نمایش پاسخ] در بدن ما هم رخ میدهد؟ آیا ممکن است ورود آب به درون یاخته در اثر [نمایش پاسخ] موجب ترکیدن یاختههای بدن ما شود؟ [نمایش پاسخ]. فشار اسمزی مایع اطراف یاختهها [نمایش پاسخ] درون آنهاست، در نتیجه آب [نمایش پاسخ] وارد نمیشود و یاختهها از خطر [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] حفظ میشوند.
فعّالیت ۵
الف) در این فعّالیت با چگونگی اسمز از پردهای با [نمایش پاسخ] آشنا میشوید.
وسایل و مواد لازم: ظرف شیشهای (یا بشر) با دهانهٔ کوچک، مقداری آب مقطر (یا آب جوشیده سرد شده)، نی نوشابهخوری شفاف، تخم مرغ خام، مقداری خمیر بازی، قاشق فلزی
روش کار:
١- [نمایش پاسخ] ظرف شیشهای را آب بریزید.
۲- با لبه قاشق، به انتهای مدور [نمایش پاسخ] آهسته ضربه بزنید و با ناخن تکهٔ کوچکی به اندازهٔ نوک انگشت از پوستهٔ [نمایش پاسخ] را جدا کنید. مراقب باشید که پردهٔ [نمایش پاسخ] زیر پوسته آسیب نبیند.
٣- تخم مرغ را روی ظرف شیشه ای طوری قرار دهید که پوسته نازک آن با [نمایش پاسخ] در تماس باشد.
۴- در طرف مقابل تخم مرغ، سوراخی به اندازه قطر نی ایجاد کنید و نی را تا [نمایش پاسخ] سانتیمتر درون سوراخ و غشای نازک زیر آن فرو ببرید.
۵ – فضای بین [نمایش پاسخ] و پوستهٔ تخم مرغ را با خمیر بازی پر کنید.
۶- ظرف را [نمایش پاسخ] در جای مناسبی قرار دهید و پس از آن، تغییرات درون نی را مشاهده کنید.
۷- مشاهدههای خود را یادداشت کنید، و در صورت امکان از آنها عکس تهیه کنید.
توضیح دهید چرا مایع درون [نمایش پاسخ] حرکت میکند؟
ب) اگر پوستهٔ [نمایش پاسخ] یک تخم مرغ را با قرار دادن آن در [نمایش پاسخ] از بین ببریم و تخم مرغ بدون پوسته را یک بار در [نمایش پاسخ] و بار دیگر در محلول [نمایش پاسخ] قرار دهیم، پیشبینی کنید چه تغییری در تخم مرغ ایجاد میشود؟ با توجه به آنچه آموختید برای پیشبینی خود دلیل بیاورید.
بیشتر بدانید
در پیوندهای شیمیایی مولکولهایی مانند نشاسته، گلیکوژن و لیپید، انرژی وجود دارد. یاخته از این انرژی برای ساخت مولکول ATP (آدنوزینتریفسفات) استفاده میکند. همان طور که در شکل میبینید، مولکول ATP از سه بخش تشکیل شده است. یاخته ATP را به ADP (آدنوزیندیفسفات) تبدیل میکند و انرژی ذخیره شده در این مولکول آزاد میشود تا یاخته از آن استفاده کند.
مولکول ATP و تبدیل آن به ADP
انتقال فعّال: فرایندی که در آن، یاخته، مواد را [نمایش پاسخ] شیب غلظت منتقل میکند، [نمایش پاسخ] نام دارد. در این فرایند، مولکولهای [نمایش پاسخ] با صرف [نمایش پاسخ]، مادهای را برخلاف [نمایش پاسخ] منتقل میکنند (شکل ۱۴). این انرژی میتواند از مولکول «[نمایش پاسخ]» بهدست آید. مولکول [نمایش پاسخ] شکل رایج انرژی در یاخته است.
شکل ۱۴- [نمایش پاسخ]
درونبری ([نمایش پاسخ]) و برونرانی ([نمایش پاسخ]): [نمایش پاسخ] یاختهها میتوانند ذرههای [نمایش پاسخ] را با فرایندی به نام [نمایش پاسخ] جذب کنند. برونرانی فرایند [نمایش پاسخ] ذرههای [نمایش پاسخ] از یاخته است. این فرایندها با تشکیل [نمایش پاسخ] همراه است و به انرژی [نمایش پاسخ] نیاز دارد (شکل ۱۵).
شکل ۱۵-الف) [نمایش پاسخ]، ب) [نمایش پاسخ]
واژهشناسی
واژهٔ درونبری برای اندوسیتوز (endocytosis) و واژهٔ برونرانی برای اگزوسیتوز (exocytosis) انتخاب شدهاند. در آندوسیتوز، آندو به معنای درون و سیتوز به یاخته اشاره میکند. اگزو نیز در اگزوسیتوز به معنای بیرون است.
بافتهای بدن انسان
میدانید بافتهای بدن انسان را میتوان به [نمایش پاسخ] نوع [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ]، ماهیچهای و [نمایش پاسخ] دستهبندی کرد. در اندامها و [نمایش پاسخ] بدن انواع بافتها به نسبتهای متفاوت وجود دارند.
بافت پوششی: بافت پوششی، سطح [نمایش پاسخ] و سطح [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] بدن (مانند دهان، معده، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ]) را میپوشاند. یاختههای این بافت، به یکدیگر [نمایش پاسخ] نزدیکاند و بین آنها فضای بین یاختهای [نمایش پاسخ] وجود دارد. در زیر یاختههای این بافت، بخشی به نام [نمایش پاسخ] وجود دارد که این [نمایش پاسخ] را به یکدیگر و به [نمایش پاسخ] زیر آن متصل نگه میدارد. غشای پایه، شبکهای از رشتههای [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] (ترکیب [نمایش پاسخ] و پروتئین) است. یاختههای بافت پوششی به [نمایش پاسخ] متفاوتی مانند سنگ فرشی، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] در یک یا [نمایش پاسخ] لایه سازمان مییابند (شکل ۱۶).
شکل ۱۶- انواع [نمایش پاسخ]
بافت پیوندی: بافت پیوندی از انواع [نمایش پاسخ]، رشتههای [نمایش پاسخ]، مانند رشتههای [نمایش پاسخ] و رشتههای [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] تشکیل شده است. مادهٔ زمینهای بافت پیوندی، ممکن است [نمایش پاسخ]، جامد و یا [نمایش پاسخ] باشد. در ادامه به انواع بافت پیوندی میپردازیم.
در بافت پیوندی سُست مادهٔ زمینهای [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] و مخلوطی از انواع مولکولهای درشت، مانند [نمایش پاسخ] است. این بافت معمولاً بافت [نمایش پاسخ] را پشتیبانی میکند. در بافت پیوندی متراکم میزان رشتههای [نمایش پاسخ] از بافت پیوندی سست [نمایش پاسخ]، تعداد یاختههای آن [نمایش پاسخ] و مادهٔ زمینهای آن نیز [نمایش پاسخ] است؛ بنابراین [نمایش پاسخ] این بافت از بافت پیوندی سست [نمایش پاسخ] است. در زردپی و [نمایش پاسخ] بافت پیوندی متراکم وجود دارد. بافت [نمایش پاسخ] نیز نوعی بافت پیوندی است که در آن یاختههای سرشار از [نمایش پاسخ] فراوان است. این بافت بزرگترین ذخیره [نمایش پاسخ] در بدن است. بافت چربی نقش [نمایش پاسخ] دارد و به عنوان عایق [نمایش پاسخ] نیز عمل میکند. [نمایش پاسخ]، بافتهای [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ]، انواع دیگر بافت پیوندی هستند که بهتدریج با آنها آشنا میشوید.
شكل ۱۷- انواع بافت پیوندی: الف) [نمایش پاسخ]، ب) [نمایش پاسخ] و پ) بافت [نمایش پاسخ].
بافت ماهیچهای: در گذشته، با انواع بافتهای [نمایش پاسخ] در بدن انسان آشنا شديد (شکل ۱۸).
شکل ۱۸- انواع بافت ماهیچهای: الف) [نمایش پاسخ]، ب) [نمایش پاسخ] و پ) [نمایش پاسخ]
فعّالیت
ساختار و کار انواع بافتهای ماهیچهای بدن را در یک جدول فهرست کنید.
بافت عصبی: میدانید یاختههای عصبی ([نمایش پاسخ])، یاختههای اصلی بافت [نمایش پاسخ] هستند (شکل ۱۹). این یاختهها با یاختههای بافتهای دیگر مانند یاختههای [نمایش پاسخ] ارتباط دارند. یاختههای عصبی یاختههای ماهیچه را تحریک میکنند تا [نمایش پاسخ] شوند.
شکل ۱۹- یاختهٔ عصبی
