جانوران بی‌مهره
برای دانلود پی‌دی‌اف فصل جانوران بی‌مهره، اینجا کلیک نمایید.
شاید تصاویر مرجآن‌ها و جانوران دیگر را در مناطق کم عمق خلیج فارس یا دریاهای دیگر دیده باشید. در این زیستگاه‌ها جانداران متفاوت مثل انواع بی‌مهره‌ها و مهره‌داران در کنار هم زندگی می‌کنند. گفته می‌شود وجود تنوع زیستی در این محیط‌ها نشانه سلامت آب دریاست و آلودگی یا تغییرات زیست محیطی دیگر باعث ازهم پاشیدن و سرانجام از بین رفتن این زیستگاه‌ها می‌شود.
وجود این جانوران در دریا چه اهمیتی برای ما و دیگر موجودات روی کره زمین دارد؟ در این فصل با مشخصات و اهمیت برخی جانوران بی مهره، بیشتر آشنا می‌شوید.
گوناگونی جانوران
جانوران نسبت به بقیه موجودات زنده گوناگونی بیشتری دارند. دانشمندان، سلسله جانوران را در دو گروه اصلی بی-مهره‌ها و مهره داران، رده‌بندی می‌کنند. بیشتر بی مهره‌ها اسکلت خارجی دارند و همان‌طور که از نامشان پیداست، ستون مهره ندارند. مهره‌داران ستون مهره و اسکلت داخلی دارند. اکثر جانوران، بی‌مهره‌اند و از گروه‌های متنوعی تشکیل شده‌اند (شکل ۱).
شکل ۱- طبقه‌بندی ساده جانوران
آیا می‌دانید
دانشمندان تا به حال نزدیک به دو میلیون گونه جانوری را شناسایی کرده‌اند که حدود ۹۸% آن‌ها بی‌مهره و ۲٪ آن‌ها مهره دارند. همه ساله انواع جدیدی از جانوران نیز کشف می‌شوند. جدول زیر تنوع گونه‌های مختلف جانوران را نشان می‌دهد.
بی‌مهره‌ها شامل اسفنج‌ها،مرجان‌ها، کرم‌ها، نرم‌تنان، بندپایان، خارپوستان است و ستون آخر نشان‌دهنده تعداد گونه‌های همه مهره‌داران است.
گروه اسفنج‌ها مرجان‌ها کرم‌ها نرم تنان بندپایان خارپوستان تعداد گونه‌های همه مهره‌داران تعداد گونه‌ها ۱۰۰۰۰ ۹۵۰۰ ۱۱۵۰۰۰ ۱۱۰۰۰۰ ۱۰۰۰۰۰۰ ۶۰۰۰ ۵۰۰۰۰
جانورانی با بدنی سوراخ‌دار
شکل ۲، نوعی اسفنج را نشان می‌دهد. این جانوران دریازی در جای خود ثابت‌اند. در پیکر اسفنج سوراخ‌های کوچکی وجود دارد که آب از آن‌ها وارد می‌شود. آب وارد شده، از سوراخ بزرگ بالای اسفنج خارج می‌شود. در دیوارها بدن آن‌ها سلول‌های رشته داری وجود دارد که حرکت آن‌ها سبب حرکت آب در بدن اسفنج می‌شود (شکل ۳). کار دیگر این سلول‌ها گرفتن ذره‌های غذایی از آب و گوارش آن‌هاست همه سلول‌ها از این مواد گوارش یافته، استفاده می‌کنند. جریان آب در اسفنج‌ها به تنفس و دفع مواد زائد نیز کمک می‌کند. به همین دلیل اسفنج‌ها هیچ دستگاهی در بدن خود ندارند.
شکل ۲- اسفنج ساده‌ترین جانور دریازی
اسفنج‌ها محل زیست انواعی از جلبک‌ها و جانداران کوچک دریایی هستند. از آن‌ها مواد دارویی نیز استخراج می‌شود.
شکل ۳- جریان آب در اسفنج
آیا می‌دانید
استحکام دیوار بدن اسفنج‌ها به علت وجود قطعات سوزن مانندی از جنس آهک، سیلیس یا مواد پروتئینی است.
فعالیت
با توجه به آنچه درباره اسفنج آموختید، طرح ساده‌ای از بدن اسفنج را رسم کنید و با توجه به آن چگونگی تغذیه و تنفس و دفع مواد زائد آن را توضیح دهید.
جانورانی با بدن کیسه مانند
شاید شقایق و عروس دریایی را دیده باشید. بدن آن‌ها شبیه کیسه است، دهانه کیسه محل ورود و خروج مواد است که بازوهایی به آن متصل است. بعضی از اینها مثل شقایق دریایی جابه جا نمی‌شوند و بعضی مثل عروس دریایی شناورند (شکل ۴).
شکل ۴- الف) عروس دریایی، ب) شقایق دریایی
بزرگ‌ترین گروه کیسه تنان، مرجان‌ها هستند که اسکلتی آهکی دارند. از تجمع اسکلت آن‌ها، اشکال مختلف مرجانی و در نهایت آبسنگ و جزایر مرجانی تشکیل می‌شود. جزایر خارک و کیش نمونه‌ای از این جزایر مرجانی هستند(شکل ۵). وجود مرجآن‌ها در سواحل دریاها ضمن تشکیل زیستگاه برای بسیاری از جانوران دریایی به عنوان موج شکن طبیعی عمل می‌کند و انرژی امواج را می‌گیرد و مانع فرسایش بیشتر سواحل می‌شود.
شکل ۵- با فعالیت مرجان‌ها، جزایر مرجانی تشکیل می‌شود.
کرم‌های پهن
ساده‌ترین گروه کرم‌ها هستند و بدنی پهن و دستگاه‌های عصبی و گوارش ساده‌ای دارند. کرم‌های پهن مانند کیسه‌تنان تنها یک راه برای ورود دارند ولی خروج مواد از سطح بدن انجام می‌شود (شکل ۶).
شکل ۶ – پلاناریا، برگی و نواری سه گروه عمده کرم‌های پهن هستند.
بیشتر کرم‌های پهن، انگل‌اند و مراحل رشد و نمو خود را در بدن چند موجود زنده از جمله انسان طی می‌کنند. مثلاً نوزاد کرم کدو که در گوشت گاو آلوده، زندگی می‌کند، می‌تواند وارد بدن ما شود و در آنجا بالغ و بزرگ شود؛ سال‌ها در روده باقی بماند و ضمن مصرف غذای گوارش یافته ممکن است باعث انسداد روده شود.
آیا می‌دانید
نوع دیگری از کرم‌های پهن در روده سگ، زندگی می‌کند. تخم این کرم می‌تواند همراه سبزیجات، وارد بدن انسان و دام‌ها شود و در کبد و شش تولید غده‌هایی کیسه مانند و پرآب کند که به آن کیست هیداتیک می‌گویند.
جمع‌آوری اطلاعات
بیشتر کرم‌های انگلی از طریق آب و غذا وارد بدن ما می‌شوند. برای جلوگیری از ورود آن‌ها چه نکات بهداشتی را باید رعایت کرد؟ در این باره از منابع معتبر اطلاعاتی را جمع‌آوری و گزارش آن را در کلاس ارائه کنید.
کرم‌های لوله‌ای
در این کرم‌ها بر خلاف بی‌مهرگان گفته شده، دستگاه گوارش دهان و مخرج دارد. اگر چه معمولاً انواع انگل آن مثل آسکاریس (شکل ۷)، کرمک و کرم قلاب¬دار معرفی می‌شود، ولی بعضی زندگی آزاد دارند. تعدادی از آن‌ها در خاک زندگی می‌کنند که پس از خوردن باکتری‌ها و قارچها، ترکیباتی را به خاک اضافه می‌کنند که باعث رشد بهتر گیاهان می‌شود.
تخم کرم‌های لوله‌ای انگل بیشتر از طریق آب و سبزیجات آلوده، وارد بدن می‌شود و در دستگاه گوارش به کرم بالغ، تبدیل می‌شود.
شکل ۷- نمونه‌ای از کرم‌های لوله‌ای- آسکاریس
آیا می‌دانید
درد ناحیه شکم، بی‌اشتهایی، اسهال و بدخوابی، ممکن است از علائم وجود آسکاریس باشد. وجود خارش در ناحیه مخرج کودکان از علائم احتمالی وجود کرمک است و یکی از دلایل کم خونی ممکن است وجود کرم قلابدار در بدن باشد. مطمئن‌ترین راه تشخیص کرم‌های انگلی در بدن، مراجعه به آزمایشگاه‌های تشخیص طبی و انجام آزمایش مدفوع است.
کرم‌های حلقوی
کرم‌های حلقوی بدنی حلقه حلقه، نرم و ماهیچه‌ای دارند. پوست آن‌ها باید همیشه مرطوب باشد و مویرگ‌های فراوانی دارد. این وضعیت امکان جذب اکسیژن مورد نیاز را از طریق پوست فراهم می‌کند. اگر چه بیشتر کرم‌های حلقوی زندگی آزاد دارند؛ ولی تعداد کمی نیز آنگل اند. این کرم‌ها برخلاف کرم‌های قبلی علاوه بر دستگاه گوارش و دستگاه‌های عصبی، گردش خون و دفع مواد زائد، را هم دارند. کرم خاکی، نمونه معروف آن‌هاست که وجود آن در زمین‌های کشاورزی، اهمیت زیادی دارد. زالو، نمونه دیگری از کرم‌های حلقوی است که زندگی انگلی دارد و از خون جانوران دیگر، تغذیه می‌کند (شکل ۸).
شکل ۸- کرم‌های حلقوی
جمع‌آوری اطلاعات
الف) درباره نقش کرم‌های خاکی در حاصلخیزی خاک و استفاده از آن‌ها برای تولید کود اطلاعاتی را جمع‌آوری و گزارش آن را در کلاس ارائه کنید.
ب) در طب سنتی از زالو استفاده می‌شد؛ در پزشکی نوین نیز به آن رو آورده‌اند. در مورد استفاده از زالو در پزشکی نیز اطلاعاتی را جمع‌آوری کنید
نرم تنان
نرم تنان بدنی نرم و بدون حلقه دارند و در بیشتر آن‌ها بخشی سفت به نام صدف، بدن را در بر گرفته و از آن حفاظت می‌کند. بیشتر آن‌ها در آب (دریا یا آب شیرین) و بعضی در خشکی زندگی می‌کنند. انواعی از نرم تنان را در شکل ۹ می‌بینید.
شکل ۹ – انواعی از نرم تنان
نرم تنان در زندگی ما کاربردهای زیادی دارند. از صدف آن‌ها در تهیه ابزارهای زینتی و صنایع دارویی، بهداشتی، تهیه نخ بخیه و تولید کلسیم قابل جذب استفاده می‌شود (شکل ۱۰). استخراج مروارید از درون صدف دو کفه‌ای‌ها نیز یکی از فواید نرم تنان است که از لحاظ اقتصادی بسیار اهمیت دارد.
بعضی از نرم تنان مثل حلزون و لیسه، از آفات گیاهی به شمار می‌روند و برخی واسطه انتقال بعضی از کرم‌های انگلی به انسان‌اند.
شکل ۱۰- استفاده از مروارید و صدف
آیا می‌دانید
پرورش صدف‌های مروارید ساز چندین قرن است که در کشورهای مجاور دریا منبع درآمد است. مشهورترین و با ارزش‌ترین مرواریدهای جهان از صدف‌های مرواریدساز خلیج فارس به دست می‌آمده است. در جزیره قشم پروژه کشت و پرورش صدف در حال انجام است.
جانورانی با اندام‌های حرکتی بندبند
بدن و اندام‌های حرکتی این جانوران از قطعات یا بندهایی تشکیل شده است؛ به همین دلیل به آن‌ها بند پایان می‌گویند. این جانوران اسکلت خارجی و سختی دارند که عضلات به آن متصل است و از اندام‌های داخلی حفاظت می‌کند. سخت بودن اسکلت خارجی، جلوی رشد جانور را می‌گیرد. به همین دلیل، بسیاری از آن‌ها پوست‌اندازی می‌کنند؛ اسکلت قبلی را از خود جدا می‌کنند و یک اسکلت بزرگ‌تر و جدید برای خود می‌سازند (شکل ۱۱).
شکل ۱۱- پوست‌اندازی ملخ
بندپایان، بزرگ‌ترین گروه جانوران را در روی زمین، تشکیل می‌دهند که تقریباً در همه زیستگاه‌های روی زمین، یافت می‌شوند. در میان آن‌ها حشرات از بقیه فراوان‌ترند (جدول ۱).
بندپایان را براساس زائده‌های بدن، به ویژه تعداد پاهای حرکتی در چهار گروه، طبقه‌بندی می‌کنند (جدول ۱ و شکل ۱۲).
جدول ۱- طبقه‌بندی بندپایان
| نام گروه | تعداد پای حرکتی | مثال |
| حشرات | ۶ | ملخ، پروانه، زنبور، پشه و … |
| عنکبوتیان | ۸ | عنکبوت، رطیل، عقرب، کنه |
| سخت پوستان | ۱۰ | خرچنگ، میگو، خرخاکی |
| هزارپایان | بیشتر از ۱۰ | جفت هزارپا، صدپا |
شکل ۱۲- نمونه‌ای از چهار گروه بندپایان
فعالیت
اگر در اطراف محل شما با آزمایشگاه مدرسه، ملخ وجود دارد، یک نمونه از آن را به کلاس بیاورید و با ذره بین مشاهده کنید. چشم‌های مرکب، ساده، شاخک‌ها، شش عدد پا، دو جفت بال، قطعات بدن به ویژه شکم، سوراخ‌های تنفسی در ناحیه شکم و اندام‌های تولید مثلی را ببینید. اگر نمونه شما زنده است، می‌توانید آن را در طبیعت رها کنید؛ ولی اگر زنده نیست؛ روی آن الکل بریزید و در یک ظرف سربسته، نگهداری کنید.
حشرات: گروهی از بندپایان هستند که از بقیه فراوان تراند. شاید تعداد حشراتی که در یک باغ کوچک، وجود دارد، از تعداد ساکنان شهر شما بیشتر باشد. اگرچه ما بیشتر از آزار و ضررهای حشرات شنیده‌ایم، مثل از بین بردن محصولات کشاورزی توسط ملخ، خورده شدن چوب و کاغذ توسط موریانه، مزاحمت‌های مگس و پشه در هنگام استراحت و انتشار عوامل بیماری‌زا توسط حشرات، ولی اهمیت حشرات در دنیای ما، خیلی بیشتر از ضررهای روزمره آن‌ها است. اگر دنیای ما بدون حشره باشد، بسیاری میوه‌ها، سبزی‌ها و محصولات کشاورزی تولید نمی‌شوند؛ چون گرده افشانی آن‌ها انجام نمی‌شود. ابریشم، موم و عسل نخواهیم داشت چون اینها را حشرات تولید می‌کنند. بسیاری از جانوران مثل ماهی‌های آب شیرین از گرسنگی می‌میرند، چون از حشرات و لارو آن‌ها تغذیه می‌کنند.
اهمیت حشرات به عنوان موجود آزمایشگاهی به ویژه در آزمایشگاه ژنتیک و تأثیر آن‌ها در بهداشت محیط به ویژه تخریب لاشه جانوران مرده را نیز نباید از نظر دور داشت.
عنکبوتیان: گروهی از بند پایان هستند که شامل عنکبوت، رطیل، عقرب و کنه می‌شوند. بسیاری از آن‌ها با داشتن نیش زهری معروف هستند. توانایی تنیدن تار در عنکبوت نیز اهمیت دارد که با این کار بسیاری از حشرات مزاحم ما را شکار می‌کنند.
جمع‌آوری اطلاعات
در مورد گروه‌های مختلف عنکبوتیان (عنکبوت، رطیل، عقرب و کنه) اطلاعاتی را جمع‌آوری و گزارش آن را در کلاس ارائه کنید.
سخت پوستان: همان طور که از نامشان پیداست پوستی سخت و محکم دارند. خرچنگ پهن، خرچنگ دراز و میگو، نمونه‌هایی از آن‌ها هستند؛ ولی بیشتر سخت پوستان، ذره بینی و دریازی اند و غذای جانوران بزرگ مثل ماهی‌ها را تشکیل می‌دهند. خرخاکی نمونه‌ای خشکی زی از سخت پوستان است (شکل ۱۳).
شکل ۱۳- خرخاکی
هزارپایان: نسبت به بقیه بندپایان کمیاب‌ترند. شکل ظاهری و تعداد پاهای زیاد، آن‌ها را از بقیه بند پایان، متمایز می‌کند. البته تعداد پاهای هزارپایان به هزار نمی‌رسد. بعضی از آن‌ها، گوشتخوار و بعضی گیاه خوارند.
جانورانی با بدن خاردار
خارپوستان جانورانی هستند که در سطح بدن و زیر پوست¬شان خارهایی وجود دارد. درون بدن آن‌ها، دستگاه گردش آبی وجود دارد که کار دستگاه‌های گردش خون، تنفس و دفع را انجام می‌دهد . همه خارپوستان، دریازی اند. ستاره دریایی، توتیا و سکه شنی، نمونه‌هایی از آن‌ها هستند (شکل ۱۴).
شکل ۱۴- دو نمونه از خارتنان
زیستشناسی علوم تجربی هفتم
زیستشناسی علوم تجربی هشتم
زیستشناسی علوم تجربی نهم
