گوناگونی جانداران؛ جاندار یا بیجان؛ پنج سلسله جانداران؛ علوم تجربی نهم
گوناگونی جانداران
برای دانلود پیدیاف فصل گوناگونی جانداران، اینجا کلیک نمایید.
فرض کنید برای پیدا کردن کتابی درباره انواع پرندگانی که در ایران یافت میشوند، به کتابخانهای رفتهاید، اما میبینید کتابهای متفاوت را بدون هیچ نوع گروهبندی در قفسهها قرار دادهاند. در این کتابخانه چگونه کتاب مورد نظر خود را پیدا میکنید؟ روشن است که هرچه کتابخانه بزرگتر و تنوع کتابها بیشتر باشد، پیدا کردن کتاب مورد نظر دشوارتر است. زیستشناسان نیز به منظور مطالعه و استفاده از جانداران، آنها را در گروههای متفاوتی قرار میدهند.
بر سر دوراهی
به شکل ۱ توجه کنید! چگونه این جانوران فرضی را گروه¬بندی میکنید؟
شکل ۱- چند جانور فرضی
احتمالاً این جانوران را براساس صفتهایی مانند تعداد پا و بال گروهبندی میکنید. در این صورت، شباهتها و تفاوتهای ظاهری اساس طبقهبندی شماست.
دانشآموزی گروهبندی جانوران فرضی شکل ۱ را به شیوه زیر انجام داده است.
شکل ۲- کلید شناسایی برای جانوران فرضی شکل ۱
این دانشآموز، بال را که صفت مشترک همه این جانوران است، در نظر گرفته و بعد براساس تعداد بال، آنها را در دو گروه قرار داده است. در مراحل بعدی نیز به همین ترتیب عمل کرده است. همینطور که میبینید، در نهایت گروههایی داریم که بیشترین شباهت را با هم دارند.
او ضمن گروهبندی، راهنما یا کلیدی برای شناسایی این جانوران فرضی، نیز طراحی کرده است. به چنین راهنمایی کلید شناسایی دوراهی میگویند؛ زیرا در هر مرحله باید از بین دو حالت، یکی را انتخاب کنیم. همان طور که در شکل میبینید، کلید دوراهی بر اساس صفات جانداران طراحی میشود. از کلیدهای دوراهی برای شناسایی جانداران جدید استفاده میشود.
فعالیت
با در نظر گرفتن صفتهای ظاهری، جانوران زیر را طبقهبندی و کلید دوراهی برای شناسایی آنها طراحی کنید.
تا چند قرن پیش، دانشمندان نیز جانوران و گیاهان را فقط بر اساس صفتهای ظاهری گروهبندی میکردند؛ مثلاً ارسطو، فیلسوف یونانی جانوران را در سه گروه قرار داد: آنهایی که در خشکی راه میروند؛ جانورانی که در آب شنا میکنند و آنهایی که در هوا پرواز میکنند. او گیاهان را در سه گروه علفها، درختچهها و درختها جای داده بود.
با شناخت بیشتر جانداران، علاوه بر صفتهای ظاهری، به ساختارهای داخلی پیکر جانداران نیز توجه شد؛ مثلاً بودن یا نبودن ستون مهره معیاری برای گروهبندی جانوران به دو گروه بزرگ مهرهداران و بیمهرهها شد (شکل ۳).
شکل ۳- کرم و مار ظاهری شبیه به هم دارند، در حالی که کرم از بی-مهرهها و مار از مهره داران است.
خود را بیازمایید
امروزه در گروهبندی جانداران، علاوه بر صفتهای ظاهری، شباهت مولکولهای تشکیل دهنده سلولها را نیز بررسی میکنند. به نظر شما برای این منظور چه مولکولی مناسب است؟
گروه بندی جانداران
آیا گروههای کلی جانداران را به یاد دارید؟ جانداران را به شکلهای متفاوتی گروه¬بندی میکنند. در نوعی گروهبندی، همه جانداران را در پنج گروه اصلی یا به عبارتی در پنج سلسله قرار میدهند (شکل ۴). سپس آنها را در گروههای کوچکتری قرار میدهند. شکل ۵ جای قُمری خانگی را در سلسله جانوران نشان میدهد.
جانوران گیاهان قارچها آغازیان باکتریها
شکل ۴- پنج سلسله جانداران
سلسله : جانوران
شاخه: مهرهداران
رده: پرندگان
راسته: کبوترسانان
خانواده: کبوترها
جنس: قمریها
گونه: قُمری خانگی
شکل ۵- جای قُمری خانگی در گروه جانوران
در شکل ۵ میبینید که از بالا به پایین انواع جانوران کم میشوند. مثلاً در گروه مهره داران به جز پرندگان، جانوران دیگری نیز وجود دارند، در حالی که در پایینترین گروه فقط قمری خانگی قرار دارد. همه قمریهای خانگی، گروهی به نام گونه را تشکیل میدهند؛ زیرا به هم شبیهاند و میتوانند از طریق تولید مثل، زادههایی شبیه خود با قابلیت زنده ماندن و تولید مثل به وجود آورند.
گفت و گو کنید
نظر خود را با ارائه دلیل درباره درستی یا نادرستی عبارت زیر بیان کنید: از گروههای بزرگتر به گروههای کوچکتر، تفاوتهای افراد بیشتر میشود؛ در حالی که شباهتهای آنها کمتر میشود.
قمری خانگی نام فارسی این پرنده است. این پرنده در زبآنهای متفاوت، نامهای متفاوتی دارد. از طرفی گاهی جانداران متفاوت، نامهای یکسانی دارند.
به شکل ۶ نگاه کنید. این دو جاندار در زبان فارسی آفتاب پرست نامیده میشوند. اگر درباره هر یک از این جانداران مطالعهای انجام و در گزارشی که ارائه میشود، از نام آفتاب پرست استفاده شده باشد، چگونه میتوان تشخیص داد که این مطالعه مربوط به کدام یک است؟
شکل ۶ – گیاه و جانور با یک نام در زبان فارسی
بنابراین برای حل این مشکل به هرگونه از جانداران، یک نام علمی دادهاند که آن جاندار را به طور دقیق مشخص میکند.
آیا میدانید
نام علمی جانداران از دو بخش جنس و گونه تشکیل شده است. نام علمی در بخشی که به زبان لاتین نوشته میشود ابداع «لینه» زیستشناس سوئدی است. قبل از لینه از نامهای سه قسمتی یا حتی بیشتر استفاده میشد.
گوناگونی جانداران
جانداران متنوعی در کره زمین زندگی میکنند. شما تا کنون با ویژگیهایی از سلسلههای جانداران آشنا شدهاید. در این فصل با ویژگیهای کلی سه سلسله باکتریها، آغازیان و قارچها آشنا میشوید.
باکتریها: چه ویژگیهایی از این جانداران میشناسید؟ باکتریها شکلهای گوناگونی دارند و در همه جا یافت میشوند. بعضی باکتریها در چشمههای آب داغ، دریاچههای نمک و یخهای قطبی زندگی میکنند. چنین محیطهایی برای زندگی بیشتر گروههای جانداران نامناسباند. بسیاری از باکتریها بی ضررند. انواعی از باکتریها که در بخشهای متفاوت بدن ما زندگی میکنند، نه تنها مضر نیستند؛ بلکه به سلامت ما هم کمک میکنند. مثلاً باکتریهای مفیدی که در دستگاه گوارش ما زندگی میکنند، علاوه بر کمک به گوارش غذا مانع از فعالیت باکتریهای بیماریزا میشوند. امروزه از باکتریها برای پاکسازی محیط زیست، تولید گیاهان مقاوم به آفت و تولید دارو استفاده میکنند.
خود را بیازمایید
الف) ماده وراثتی در سلول بعضی جانداران، درون پوششی قرار دارد و در نتیجه هسته تشکیل میشود. این جانداران را یوکاریوت مینامند. در سلول بعضی جانداران، پوششی در اطراف ماده وراثتی وجود ندارد و در نتیجه هسته تشکیل نمیشود. این جانداران را پروکاریوت مینامند. براین اساس باکتریها در کدام گروه قرار میگیرند؟
ب) باکتریها دیواره سلولی دارند. این ویژگی، آنها را به کدام یک از سلسلههای جانداران شبیه میکند؟
فعالیت
این باکتریها را بر چه اساسی گروهبندی میکنید و براین اساس چه نامهایی به آنها میدهید؟
جمعآوری اطلاعات
روی قوطی کنسرو مواد غذایی نوشته شده است: «قبل از مصرف به مدت ۲۰ دقیقه آن را بجوشانید». با مراجعه به منابع معتبر، علت آن را پیدا کنید.
آغازیان: به شکل ۷ نگاه کنید. اشتباه نکنید. این نوارهای سبز رنگ جلبکاند. آیا میدانید جلبکها را در چه سلسلهای قرار میدهند؟
شکل ۷- جلبکها در آب یا اطراف آن رشد میکنند.
جلبکها شناخته شده ترین گروه از آغازیاناند. این آغازیان علاوه بر تولید اکسیژن، غذای جانوران آبزی مانند ماهیها را نیز تأمین میکنند. از جلبک¬ها در ساختن مواد بهداشتی و مکملهای غذایی، به ویژه ویتامینها استفاده میشود. امروزه دانشمندان در تلاشاند تا از جلبکها سوختهای پاک تولید کنند.
فعالیت
این جلبکها را بر چه اساسی گروهبندی میکنید و بر این اساس چه نامهایی به آنها میدهید؟
آیا میدانید
مردم بعضی کشورها از جلبکها غذا درست میکنند. غذایی که در شکل میبینید، با این آغازیان درست میشود. از جلبکها مادهای به نام آگار تهیه میکنند.
آغازیان به راههای متفاوتی غذای خود را تأمین میکنند. بعضی آغازیان مانند جلبکها فتوسنتز میکنند، در حالی که بعضی دیگر این توانایی را ندارند.
فعالیت
آبهای راکد محیط مناسبی برای رشد انواعی از آغازیاناند. نمونههایی از این آبها را در ظرفهای کوچکی جمعآوری و روی هر ظرف مشخصاتی مانند محل و زمان نمونهبرداری را یادداشت کنید. با استفاده از میکروسکوپ (ابتدا با بزرگ نمایی کم و سپس زیاد) نمونهها را با توجه به پرسشهای زیر مشاهده کنید.
الف) آیا تک سلولیهای کلروفیل دار میبینید؟
ب) آیا انواع یکسانی در آب محلهای متفاوت وجود دارد؟
پ) اگر این جانداران متحرکاند؛ حرکت آنها چگونه است؟
بعضی آغازیان پوستههایی از جنس سیلیس دارند. سیلیس در صنایع متفاوت؛ مثلاً شیشهسازی به کار میرود (شکل ۸).
شکل ۸- پوستههای این آغازیان تک سلولی کاربردهای متفاوتی دارند.
قارچها: شاید در مزارع گندم، چنین تصاویری دیده باشید (شکل ۹). لکههای زرد روی برگ و سیاه شدن خوشههای گندم، نشان دهنده وجود قارچ در این گیاهان است. این قارچها آفت گیاه¬اند.
شکل ۹- برگ و خوشه گندم آلوده به قارچ
نوعی قارچ میکروسکوپی بین انگشتان پا رشد میکند و سبب پوسته یا زخم شدن پوست آن میشود. با این حال بیشتر قارچها مفیدند. قارچها انواع متفاوتی دارند. بعضی قارچها پرسلولی و بعضی تک سلولیاند (شکل ۱۰).
الف) قارچهای پرسلولی
ب) قارچ مخمر در مشاهده با میکروسکوپ نوری
شکل ۱۰- انواعی از قارچها
فعالیت
با مراجعه به منابع معتبر مثالهایی از استفاده باکتریها، قارچها و آغازیان در صنعت غذایی، کشاورزی، محیط زیست و … جمعآوری و گزارش آن را در کلاس ارائه دهید. هر گروه میتواند بخشی از این کار را انجام دهد.
جاندار یا بیجان؟
هریک از ما دچار آنفلوآنزا و سرماخوردگی شدهایم. می دانید عامل این بیماریها، موجوداتی به نام ویروس است. ویروس سرماخوردگی درون بدن ما تکثیر میشود؛ در حالی که خارج از بدن ما شبیه بلور است و تکثیر نمیشود. ویروسها ساختار سلولی ندارند. به نظر شما ویروسها با چنین ویژگیهایی زندهاند یا غیر زنده؟ ویروسها میتوانند به درون سلولهای همه جانداران وارد شوند و آنها را وادار به ساختن ویروس کنند. ویروسها از راههای متفاوتی از فردی به فرد دیگر منتقل میشوند؛ مثلاً ویروس ایدز همراه با بعضی مایعات بدن مانند خون و وسایل آلوده به آنها از فردی به فرد دیگر منتقل میشود (شکل ۱۱). ویروس ایدز در گلبولهای سفید تکثیر میشود و با از بین بردن این سلولها، سیستم ایمنی بدن را ضعیف میکند. در نتیجه، بدن قدرت مبارزه با میکروبها را از دست میدهد و فرد بیمار میشود. افرادی که به ویروس ایدز آلوده باشند، ممکن است تا سالها هیچ علامتی از بیماری در بدن آنها دیده نشود؛ اما در همین مدت میتوانند ویروس را به افراد سالم منتقل کنند.
شکل ۱۱- ویروس ایدز روی گلبول سفید؛ مشاهده با میکروسکوپ الکترونی
فکر کنید
چه ویژگیای از ویروسها آنها را شبیه جانداران میکند؟
فعالیت
استفاده مشترک از وسایل تیز و برنده مانند تیغ، از راههای انتقال ویروس ایدز است. با مراجعه به منابع معتبر، گزارشی درباره راههای دیگر انتقال ویروس ایدز، تهیه کنید و در کلاس ارائه دهید.