جانوران مهره‌دار
برای دانلود پی‌دی‌اف فصل جانوران مهره‌دار، اینجا کلیک نمایید.
وقتی به اطراف خود نگاه می‌کنیم، جانوران زیادی را می‌بینیم که با زندگی ما ارتباط دارند. بسیاری از آن‌ها بی‌مهره وکوچک اند که با بعضی از آن‌ها آشنا شدید. اما بسیاری از جانوران اطراف ما با وجود ستونی از مهره در بدن خود، اندازه بزرگی دارند به طوری که طول بدن بعضی از آن‌ها به چندین متر هم می‌رسد. وجود این جانوران در زندگی ما اهمیت زیادی دارد؛ از جمله در تأمین غذا، پوشاک، حمل بار، سواری و تفریح. در این فصل با انواع مختلف مهره داران، ویژگی‌ها و اهمیت آن‌ها آشنا می‌شوید.
جانورانی با ستون مهره
جانوران مهره دار در بخشی از اسکلت داخلی خود ستونی از مهره دارند که بخش‌های دیگر اسکلت به آن متصل‌اند. وجود این ویژگی در این جانوران سبب تفاوت مهره داران از لحاظ اندازه و قدرت نسبت به بقیه جانوران شده است. همان طور که می‌دانید مهره‌داران در پنج گروه ماهی‌ها، دوزیستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران طبقه‌بندی می‌شوند.
ماهی‌ها
به احتمال زیاد همه شما، یک یا چند ماهی را دیده‌اید. بیشتر ماهی‌ها، دوکی شکل‌اند؛ یعنی سر و دم آن‌ها کشیده و میانه بدنشان، پهن است. سطح بدن بیشتر ماهی‌ها لغزنده است و از پولک (فلس) پوشیده شده است.
گفت وگو کنید
درباره دوکی بودن بدن ماهی، لغزنده بودن سطح بدن و قرار گرفتن بخشی از هر پولک جلویی روی پولک عقبی، با همدیگر، گفت و گو کنید و برای هر کدام از این خصوصیات، دلیلی بیان کنید.
ماهی‌ها آبشش و باله دارند؛ به همین علت برای زیستن در آب سازگارند. در آبشش‌ها، مویرگ‌های خونی فراوان، وجود دارد که عبور جریان آب از روی آن‌ها، باعث تبادلات گازی بین آب و خون می‌شود.
بیشتر ماهی‌ها، باله‌های مختلفی دارند؛ مثل باله دمی، پشتی، سینه‌ای و شکمی که براساس محل قرار گرفتن، وظایف مختلفی مثل ایجاد حرکت، تغییر سرعت و جهت حرکت، را برعهده دارند (شکل ۱).
شکل ۱- انواع باله در ماهی قزل آلا سرپوش آبششی و خط جانبی نیز مشخص شده است.
جمع‌آوری اطلاعات
درباره نقش و چگونگی عمل انواع باله در ماهی‌ها اطلاعاتی جمع‌آوری و گزارش آن را در کلاس، ارائه کنید.
فعالیت تشریح ماهی
یک ماهی تازه قزل آلا، تهیه کنید. ابتدا مشخصات ظاهری مثل باله‌ها، آبشش ها، پولک‌ها و خط جانبی آن را بررسی کنید. سپس محوطه شکمی آن را با یک برش طولی در پایین شکم و دو برش به سمت بالا باز کنید و به کمک معلم خود آن را با شکل زیر مقایسه کنید و بخش‌های مختلف دستگاه گوارش، گردش خون، دفع، تولید مثل و بادکنک شنای آن را مشاهده کنید.
خط جانبی غده جنسی بادکنک شنا کلیه کبد نخاع مغز مثانه معده روده طحال کیسه صفرا قلب آبشش دانشمندان براساس نوع اسکلت، ماهی‌ها را طبقه‌بندی می‌کنند. مهم‌ترین گروه‌های آن‌ها، ماهی‌های غضروفی و ماهی‌های استخوانی هستند. مثلاً اره ماهی، کوسه و ماهی خاویار از ماهی‌های غضروفی و قزل آلا و شیر ماهی از ماهی‌های استخوانی هستند.
آیا می‌دانید
مقایسه ماهی‌های استخوانی و غضروفی
مشخصه
غضروفی استخوانی دهان در سطح شکمی در جلوی بدن دم نامتقارن متقارن سرپوش آبششی ندارند دارند
آیا می‌دانید
سرانه مصرف آبزیان به ویژه ماهی در ایران ۸ کیلوگرم در سال است که این مقدار از میانگین جهانی (۱۸ کیلوگرم) بسیار کمتر است. این در حالی است که مصرف گوشت سفید از جمله ماهی از بسیاری لحاظ بهتر از گوشت قرمز است.
جمع‌آوری اطلاعات
ماهی‌های خاویاری دریای خزر، مرغوب‌ترین خاویار جهان را تولید می‌کنند. درباره انواع ماهی‌های خاویاری و طرز تهیه آن اطلاعاتی را جمع‌آوری و به کلاس گزارش دهید.
دوزیستان
شما ممکن است قورباغه و یا وزغ را در کنار رودخانه یا محیط¬های آبی دیگر، دیده باشید. این جانوران از دوزیستان‌اند. چرا به آن‌ها دوزیست می گویند؟
قورباغه‌ها بخشی از عمر خود را در آب و بخشی را در خشکی می‌گذرانند. نوزاد قورباغه، پس از خروج از تخم با آبشش تنفس و از جلبک‌ها و گیاهان آبزی تغذیه می‌کند و مراحل اولیه رشد خود را در آب طی می‌کند. آبشش¬های نوزاد در حین بلوغ به شش تبدیل می‌شود. به همین دلیل، قورباغه بالغ می‌تواند از آب خارج شود و در خشکی فعالیت کند (شکل ۲). غذای قورباغه بالغ بیشتر، حشرات است و با داشتن پوستی نازک، مرطوب و بدون پولک، تنفس پوستی نیز انجام می‌دهد.
قورباغه‌ها و وزغ‌ها از گروه دوزیستان بی‌دم‌اند و سمندرها در گروه دوزیستان دم‌دار، قرار می‌گیرند (شکل ۳).
شکل ۳- انواعی از دوزیستان الف) وزغ ب) سمندر پ) قورباغه
آیا می‌دانید
قورباغه‌ها معمولاً بدنی کشیده و پوستی صاف و لغزنده دارند. ولی وزغ‌ها بدنی پهن و پوستی خشک و زبر دارند. قورباغه‌ها بیشتر در آب و وزغ‌ها بیشتر در خشکی فعالیت می‌کنند.
خزندگان
پوست خزندگان با پولک.های ضخیم و سخت یا صفحات استخوانی، پوشیده شده است. این ساختارها باعث می‌شوند که خزندگان بتوانند در خشکی زندگی کنند؛ آب بدنشان از دست نرود و در نتیجه جانور کمتر به آب، نیاز پیدا کند.
گفت و گو کنید
شاید تا به حال شما، مار، مارمولک و لاک پشت را دیده باشید. در مورد اینکه چرا به این جانوران، خزنده می‌گویند، گفت و گو کنید.
حدود دویست میلیون سال پیش، خزندگان قدیمی (دایناسورها) بزرگ‌ترین گروه مهره داران روی زمین را تشکیل می‌دادند و اندازه بیشتر آن‌ها نیز بزرگ‌تر از خزندگان امروزی بودند. تنوع خزندگان امروزی نسبت به خزندگان قدیمی، بسیار محدود شده است. گروه‌های عمده خزندگان امروزی عبارت‌اند از:
مارها، لاک پشت‌ها، سوسمارها و کروکودیل ها (شکل۲).
شکل ۴- انواعی از خزندگان
مارها: با نداشتن دست و پا از آشناترین خزندگان هستند که انواعی از آن‌ها در خشکی و انواعی دیگر در آب، زندگی می‌کنند و گونه‌های سمی و غیر سمی دارند. وجود مارها برای آدمیان مفید است چون با تغذیه از حشرات و موشها در کنترل جمعیت آن‌ها مؤثرند. از سم مارها در تهیه بعضی از داروها مثل داروهای قلبی، ضد خونریزی و سرطان استفاده می‌شود.
جمع‌آوری اطلاعات
درباره سم مارهای سمی و استفاده‌های آن، اطلاعاتی را جمع‌آوری و گزارش آن را به صورت پاورپوینت در کلاس، ارائه کنید.
آیا می‌دانید
مارهای سمی، دندان‌های ویژه‌ای به نام دندان زهری دارند که به کیسه زهر مربوط است. سر این مارها، مثلثی شکل است و گردنی مشخص دارند؛ ولى مارهای غیرسمی معمولاً سری گرد و گردنی نامشخص دارند. دم مارهای سمی کوتاه است؛ ولی مارهای غیرسمی دم بلندتری دارند.
لاک پشت‌ها: انواع خشکی زی و دریازی دارند. سنگینی و حرکت کند از نشانه‌های آن‌ها است. این جانوران با داشتن لاک سخت و محکم، شناخته می‌شوند. لاک آن‌ها بخش‌هایی از اسکلت است که پهن شده و بدن را می‌پوشاند.
آیا می‌دانید
لاک پشت دریایی را بعضی به علت اینکه در آب و خشکی زندگی می‌کند به اشتباه دوزیست می‌نامند یا اینکه به علت داشتن لاک سخت آن را سخت پوست می گویند. در صورتی که این جانور با شش تنفس می‌کند و جزء خزندگان است. همه عمر خود را در دریا می‌گذراند فقط برای تخم گذاری به ساحل‌های ماسه‌ای، پناه می‌برد. نوزاد آن نیز بلافاصله پس از خروج از تخم به سمت دریا حرکت می‌کند.
سوسمارها: مارمولک و آفتاب پرست، نمونه‌هایی از سوسمارها هستند. هر دو، از حشرات تغذیه می‌کنند. بنابراین، در کنترل جمعیت حشرات، نقش دارند.
جمع‌آوری اطلاعات
با مراجعه به منابع معتبر، در مورد اهمیت و چگونگی انجام دو گزاره زیر، اطلاعاتی را جمع‌آوری کنید و در کلاس ارائه نمایید.
الف) آفتاب پرست در محیط‌های مختلف، رنگ خود را تغییر می‌دهد.
ب) مارمولک‌ها، گاهی دم خود را قطع می‌کنند.
کروکودیل‌ها: این جانوران جثه بزرگ و تحرک کم دارند و در آب‌های کم عمق زندگی می‌کنند. چشم‌های آن روی سر و سوراخ‌های بینی روی پوزه‌ای دراز قرار دارند. این وضعیت باعث می‌شود که بدون اینکه دیده شوند، در آب شنا کنند. تمساح، نمونه‌ای کروکودیل است که در ایران وجود دارد.
پرندگان
پرندگان، گروهی از مهره‌داران‌اند که بدن آن‌ها از پر، پوشیده شده است. اندام حرکتی جلویی در آن‌ها تبدیل به بال شده است. پرندگان برای اینکه بتوانند پرواز کنند، ویژگی‌هایی دارند. استخوآن‌های توخالی و محکم، بدن دوکی شکل و نداشتن مثانه از جمله این ویژگی‌هاست. در کنار شش‌های پرندگان، کیسه‌هایی به نام کیسه‌های هوادار قرار دارند که سبب افزایش کارائی شش در جذب اکسیژن می‌شوند. پر در پرندگان، انواع مختلفی دارد. پرها را براساس شکل و نقش در سه گروه، قرار می‌دهند: کرک پر، پوش پر و شاه پر (شکل ۵).
شکل ۵- انواع پر در پرندگان
فعالیت
چند نوع مختلف پر را به کلاس بیاورید. از هر پر، قطعه کوچکی را جدا کنید و در زیر میکروسکوپ، مشاهده کنید.
– ساختمان انواع پر را با هم مقایسه کنید.
– کدام نوع از پرها، استحکام بیشتری دارند؟ چرا؟
– درباره نقشی که هر نوع از پرها در پرندگان دارند، گفت و گو و نتیجه را در کلاس، ارائه کنید.
پرندگان را بر حسب شکل منقار و پاهایشان، طبقه‌بندی می‌کنند. شکل منقار، نشان می‌دهد که پرنده، چه می‌خورد و شکل پاهای آن، نشان دهنده محل زندگی، پرنده است. نمونه‌هایی از پرندگان را در شکل می‌بینید (شکل ۶).
شکل ۶- انواعی از پرندگان
نقش پرندگان در زندگی ما: از گوشت و تخم پرندگان مثل مرغ، اردک و غاز به عنوان غذا استفاده می‌کنیم. صدای بسیاری از پرندگان مثل قناری و بلبل در طبیعت، برای ما لذت بخش است. بعضی پرندگان به خاطر خوردن حشرات و دانه علف‌های هرز به کشاورزان کمک می‌کنند. در عین حال، حمله پرندگان به محصولات کشاورزی و دامی نیز از مضرات آن‌هاست.
پستانداران (شیرخواران)
پستانداران، مهره‌دارانی‌اند که دارای غدد شیری هستند. غده شیری، اندامی است که مایعی مغذی به نام شیر تولید می‌کند. پستانداران در همه جای کره زمین، در آب، خشکی و حتی زیر زمین یافت می‌شوند. بدن آن‌ها از مو یا پشم، پوشیده شده است که عایق خوبی برای حفظ دمای بدن آن‌هاست.
نوزادان ماهی‌ها، دوزیستان و … درون تخم، رشد و نمو می‌یابند و پس از پایان دوره جنینی، از آن بیرون می‌آیند، ولی نوزاد بیشتر پستانداران، دوره جنینی خود را درون بدن مادر، طی می‌کند و برای رشد از بدن مادر، تغذیه می‌کند.
آیا می‌دانید
کوچک‌ترین پستاندار نوعی خفاش است که بالغ آن، ۳ سانتی متر طول و حدود ۲ گرم وزن دارد. بزرگ‌ترین پستانداران، والهای آبی رنگ‌اند که نوع بالغ آن‌ها با طول بیش از ۳۰ متر و وزن بیش از ۱۹۰ تن، بزرگ‌ترین پستاندار و بزرگ‌ترین جانور زنده روی زمین هستند. کوچک‌ترین پستاندار ایران حشره خوار کوتوله است که ۲ تا ۳ گرم وزن دارد.
ساختار کلی دستگاه‌های داخلی بدن پستانداران، تقریباً به سایر مهره‌داران شبیه است؛ با این تفاوت که پیچیدگی بیشتری دارد. به ویژه در دستگاه عصبی، مناطقی که با هوش، حافظه و هماهنگی عضلات مربوط است، توسعه زیادی پیدا کرده است.
پستانداران، تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند. یکی از این تفاوت‌ها چگونگی پرورش جنین و نوزاد است و بر این اساس، پستانداران در سه گروه تخم گذار، کیسه دار و جفت دار، قرار می‌گیرند.
پلاتی پوس یا نوک اردکی: پستاندار تخمگذاری است که در آب به خوبی شنا می‌کند و در کنار آب، لانه می‌سازد. نوزاد پس از خروج از تخم از شیر مادر تغذیه می‌کند (شکل ۷- الف).
کانگورو: از پستانداران کیسه دار است که نوزاد آن به صورت نارس متولد می‌شود. نوزاد بعد از تولد به درون کیسه روی شکم مادر می‌خزد که در آن، غدد شیری قرار دارند. نوزاد تا کامل شدن مراحل رشد و نمو از شیر مادر تغذیه می‌کند(شکل ب).
شکل ۷- الف) پستاندار تخمگذار، ب) پستاندار کیسه‌دار
پستانداران جفت‌دار
بیشتر پستاندارانی که روی کره زمین زندگی می‌کنند از جفت داران‌اند. جفت، اندامی است که در رحم ایجاد می‌شود و مواد غذایی و اکسیژن را از خون مادر می‌گیرد و به رگهای خونی بند ناف می‌دهد (شکل ۸).
شکل ۸ -جنین به همراه جفت و بند ناف
براساس ویژگی‌های مختلف، پستانداران جفت دار را به گروه‌هایی طبقه‌بندی می‌کنند، مثلاً براساس رژیم غذایی، آن‌ها را در سه گروه گیاه خوار، گوشت خوار و همه چیز خوار، قرار می‌دهند (شکل ۹).
شکل ۹ پستانداران جفت‌دار: الف) گیاه‌خوار، ب) گوشت‌خوار، پ) همه چیز خوار
اهمیت پستانداران
آدمی، از بسیاری از پستانداران، برای تهیه غذا، تأمین پوشاک، سواری و بارکشی، استفاده می‌کند. بعضی پستانداران مثل کفتار و شغال در طبیعت با خوردن لاشه جانوران در پاکسازی طبیعت نقش دارند. آن‌ها با اینکار از انتشار بیماری‌ها و آلودگی‌های محیط زیست، جلوگیری می‌کنند (شکل ۱۰).
گوشت‌خوارانی مثل گرگ و یوزپلنگ با تعقیب و شکار جانوران پیر و ناتوان، نقش مؤثری را در جلوگیری از بیماری‌های واگیر و بقای نسل حیوانات با هوش و قوی، ایفا می‌کنند. سنجاب در فصول مناسب، مقداری از دانه‌ها و میوه‌های جنگلی را در زیر زمین، ذخیره می‌کند. بسیاری از آن‌ها در فصل بهار می‌رویند و گیاهان جدیدی را در جنگل‌ها به وجود می‌آورند. وجود سنجاب ایرانی به همین صورت در حفظ جنگل‌های بلوط دامنه‌های زاگرس اهمیت دارد (شکل ۱۱).
شکل ۱۰- کفتار
شکل ۱۱- سنجاب
جمع‌آوری اطلاعات
گفته می‌شود وجود گراز و خرس در جنگل، فوایدی دارد. در این مورد از منابع معتبر، اطلاعاتی را جمع‌آوری و به صورت گزارش در کلاس ارائه نمایید.
زیستشناسی علوم تجربی هفتم
زیستشناسی علوم تجربی هشتم
زیستشناسی علوم تجربی نهم
