خصوصیات ظاهری حشرات و مفهوم دگردیسی؛ حشرات آفت و حشرات مفید

---

---

شناخت مقدماتی حشرات

– حشرات، هفتاد و پنج درصد گونه‌های جانوری را شامل می‌شوند. هم چنین بخش عمده‌ای از آفات محصولات کشاورزی را حشرات تشکیل می‌دهند. از این رو شناخت حشرات و گروه‌های مختلف آنان، مقدمه‌ای بر شناخت آفات حشره‌ای محسوب می‌شود.

خصوصیات کلی حشرات

حشرات (Insecta)، رده‌ای از شاخه‌ی بندپایان (Arthropoda) هستند که دارای ویژگی‌های زیرند:

۱- بدن آنها از سه قسمت سر، قفس سینه و شکم تشکیل شده است.

۲- دارای سه جفت پا در ناحیه‌ی سینه‌اند. (شش پایان)

۳- در ناحیه‌ی سر یک جفت شاخک دارند.

۴- برخی یک یا دو جفت بال، در ناحیه‌ی قفس سینه دارند و برخی دیگر فاقد بال اند (شکل ۱)

شکل ۱- قسمت‌های مختلف بدن یک حشره

زیان‌های حشرات

تاکنون حدود یک میلیون گونه حشره، شناخته شده است. عده‌ای از آنها برای انسان مفیدند و تعدادی زیان آور و گروه عظیمی از آنها حشراتی‌اند که ظاهرا نه فایده اقتصادی چشم‌گیری دارند و نه خسارتی وارد می‌کنند. به نظر عده‌ای، این گروه از حشرات، «بی تفاوت» نام دارند، اما واضح است که‌این دسته از حشرات نیز در محیط زیست نقش مشخصی دارند و در نهایت به تعادل طبیعی کمک می‌کنند. از این رو نمی‌توان آنها را حشرات بی‌تفاوت نامید.

به هر حال، حدود یک هزار گونه از حشرات به عنوان «آفت» شناخته شده‌اند. حشرات آفت نیز، همگی در یک درجه از اهمیت نیستند. به طور کلی، حشرات مضر در زمینه‌های بهداشت انسانی، دام پروری و کشاورزی فعالیت خسارت‌زا دارند.

حشرات مضر در بهداشت انسان

حشراتی مانند سوسری (سوسک حمام) که از طریق زندگی و رفت و آمد در مکان‌های نمناک و تاریک، نظیر زیر دست شویی، دهانه‌ی چاه فاضلاب، حمام، آشپزخانه و… می‌تواند انواع میکروب‌های بیماری‌زا را به ظروف و مواد غذایی منتقل کند (شکل ۲).

شکل ۲- سوسری شرقی

مگس خانگی نیز، با انتقال عامل بیماری هایی مانند اسهال، وبا، حصبه و… به بهداشت انسان الطمه می زند (شکل ۳).

شکل ۳- مگس خانگی

حشرات مضر در دام پروری

حشراتی مانند مگسهای گوسفند و گاو با سوراخ کردن پوست حیوانات و تغذیه از گوشت آنان، باعث رنجوری و ضعف حیوانات می‌شوند.

شپش‌های پرندگان نیز با استقرار در لابه لای پرها، از پوست و خون آنها تغذیه می‌کنند (شکل ۴)

شکل ۴- نوعی شپش پرندگان

حشرات مضر در کشاورزی

این حشرات در مراحل مختلف کاشت، داشت، برداشت و انبار کردن، به محصولات کشاورزی و فرآورده‌های آنها حمله می‌برند و سبب کاهش کمیت و کیفیت محصول می‌گردند.

نحوه‌ی خسارت رساندن این گروه از حشرات بسیار متنوع است. در این جا به مهم ترین آنها اشاره می‌شود:

١- تغذیه از شاخ و برگ گیاهان، مانند سرخرطومی‌برگ یونجه و برگ خوار پنبه

۲- تغذیه از گل و میوه، مانند کرم سیب و سوسکهای گل خوار

٣- تغذیه از تنه و بخش‌های چوبی گیاه و ایجاد کانال در آن؛ مانند سوسک‌های چوبخوار و پروانه‌ی فری

۴- تغذیه از ریشه و اندام‌های زیرزمینی گیاه؛ مانند کرم سفید ریشه و کرم مفتولی سیب زمینی

۵- تغذیه از شیره‌ی گیاه و ترشح عسلک، مانند شته‌ی گل سرخ و پسیل گلابی

۶- ایجاد غده و بدشکلی در گیاه، مانند شته‌ی گالزای نارون و شته‌ی جالیز

۷- انتقال عوامل بیماریزای گیاهی؛ مانند شته‌ی سبز هلو، سوسک پوست خوار نارون

فواید حشرات

با تمام زیان هایی که در مورد حشرات ذکر گردید، این موجودات دارای اثرات مفیدی نیز هستند.

فرآورده‌های مفید برای انسان

الف – عسل: این ماده‌ی غذایی و دارویی با ارزش که خداوند در قرآن کریم می فرماید شفا را در آن قرار داده حاصل کار زنبور عسل است. زنبور عسل با جمع آوری شهد گیاهان این ماده ارزشمند را تولید می‌کنند.

ب- موم: که از ترشحات غده‌های زیر شکم زنبور عسل حاصل می‌شود، علاوه بر نقشی که در زندگی خود حشره دارد، کاربرد مفیدی در صنایع غذایی و داروسازی و فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی نیز دارد.

ج- ابریشم: الیافی است که از بزاق کرم ابریشم تولید می‌شود و در اصل برای ساختن پیله به کار می رود. صنعت ابریشم یکی از صنایع قدیمی‌در بسیاری از کشورهای جهان است که بر مبنای بهره‌گیری از کرم ابریشم پایه گذاری شده است.

د- لاک: که از ترشح غده‌های سطحی بدن بعضی از شپشک‌ها به دست می‌آید. در هندوستان و در بسیاری از کشورهای جهان استفاده از این حشرات به عنوان ماده‌ی اولیه‌ی تهیه‌ی لاک، بسیار متداول است.

ایجاد تعادل در محیط زیست

عده‌ی زیادی از حشرات، دشمنان طبیعی آفات گیاهان زراعی‌اند و به نحو قابل توجهی مانع خسارت زدن آنها می‌شوند. از این لحاظ حشرات مذکور را به دو گروه زیر تقسیم می‌کنند:

الف – انگل‌ها یا پارازیت‌ها (Parasite): اینها قسمتی یا تمام زندگی خود را در داخل یا روی بدن حشره‌ی آفت یا میزبان می‌گذرانند و باعث ضعف یا اغلب انهدام حشره‌ی زیان آور می‌گردند؛ مانند زنبور پارازیت تخم سن گندم.

ب – شکارچی‌ها یا پرداتورها (Predateure): این حشرات زیان آور را شکار می‌کنند و با اشتها و قدرت تحرک فراوانی که دارند، به شدت جمعیت انبوه شکار خود را کاهش می‌دهند؛ مانند کفشدوزک هفت نقطه‌ای (Coccinella septempunctata) که از شته به فراوانی تغذیه می‌کند و کفشدوزک استرالیایی (Vedalia cardinalis) ، که به نحو قابل توجهی شپشک استرالیایی را از بین می‌برد.

حشرات موجب تخریب علف‌های هرز می‌شوند. پروانه‌ی کاکتوس خوار با از بین بردن کاکتوس وحشی در استرالیا، میلیون‌ها دام را در این کشور از خطر نابودی نجات داد. لاروهای این حشره فقط از برگ‌های گوشتی و آبدار کاکتوس تغذیه می‌کنند. این گیاهان در ابتدا به صورت یک گیاه زینتی از اروپا به استرالیا برده شد و در فاصله‌ی کوتاهی مراتع را فرا گرفت و جایگزین گیاهان مرتعی شد. در ایران حشراتی دیده شده که از میوه و دانه‌ی سس که یک انگل گیاهی است، تغذیه می‌کنند.

گرده افشانی

حشرات با گرده افشانی موجب بهبود کمی و کیفی محصولات کشاورزی می‌شوند. در بعضی از کشورها استفاده از حشرات گرده افشان به خصوص زنبورها برای بهبود کمی و کیفی بعضی از محصولات کشاورزی الزامی است. مؤسساتی هستند که حشرات گرده افشان را پرورش می‌دهند و به کشاورزان می فروشند. در بعضی از ممالک؛ مانند آمریکا، کانادا و فرانسه‌این رویه، صنعت تازهای را عرضه کرده است.

کاربرد در مطالعات آزمایشگاهی و تحقیقات بیولوژیکی

از مگس سرکه در تحقیقات بیولوژیکی به خصوص مطالعات ژنتیکی و چگونگی انتقال صفات، به طور گسترده استفاده می‌شود. در بررسی اثرات سموم و چگونگی تغییرات آنها از مگس خانگی و سوسریها استفاده می‌کنند.

دگردیسی در حشرات

حشرات عموما جانورانی تخم گذارند. گذر از مرحله‌ی تخم به حشره‌ی کامل، با تغییرات ساختمانی همراه است. مراحل مختلف تغییر شکل حشره را، پس از خروج از تخم تا ظهور حشره‌ی کامل «دگردیسی» (Metamorphosis) گویند. این مراحل شامل تخم، نوزاد (بوره یا لارو)، شفیره (برای دگردیسی کامل) و حشره‌ی کامل است.

در مرحله‌ی نوزادی، حشره در اثر رشد، افزایش حجم می‌یابد و به سبب این که پوست بدن حشره از جنس کیتین و غیرقابل اتساع و افزایش حجم است، بعد از پایان هر مرحله‌ی رشدی (سنی)، پوست قبلی آن شکافته می‌شود و می افتد و پوست جدید، با گنجایش بیش تری، جایگزین آن می‌شود. این پدیده را پوست‌اندازی (Ecdysis) می‌گویند. فاصله‌ی بین دو پوست اندازی را یک «سن» می‌گوییم.

در مرحله‌ی شفیرگی، فعالیت‌های حیاتی حشره، به حداقل ممکن می رسد. بافت‌های بدن حشره، ابتدا به هم می ریزد، آن گاه براساس طرح جدیدی، اندام‌های بدن ساخته می‌شود.

از نظر دگردیسی، حشرات به سه دسته تقسیم می‌شوند:

حشرات بدون دگردیسی

در این دسته، اختلاف شکلی، بین نوزاد (پوره) و حشره‌ی کامل کم است و بیشتر از لحاظ اندازه و رنگ، بین پوره و حشره‌ی کامل اختلاف دیده می‌شود. این نوع دگردیسی، در حشرات زیر رده‌ی بی‌بالان به چشم می‌خورد؛ مانند دم مویی نقره‌ای (شکل ۵).

شکل ۵- مراحل رشد و نمو در دم مویی نقره‌ای (بدون دگردیسی)

حشرات با دگردیسی ناقص

در این گروه از حشرات، بین نوزاد (پوره) و حشره‌ی کامل، علاوه بر اختلاف اندازه و رنگ، تفاوت‌های مهم تری نیز دیده می‌شود؛ از قبیل وجود بال در حشرات کامل و نبودن آن در حشره‌ی نوزاد با وجود جوانه‌های بال در پوره‌ها، مانند سنها (شکل ۶).

شکل ۶- مراحل رشد و نمو در سنها (دگردیسی ناقص)

حشرات با دگردیسی کامل

در این دسته از حشرات، تفاوت‌های زیادی بین نوزاد (لارو) و حشره‌ی کامل وجود دارد. الاروها ظاهری کرم مانند دارند و اغلب دارای قطعات دهانی ساینده‌اند. هم چنین محل زندگی و نوع غذای لاروها، معمولا با حشرات کامل متفاوت است. این گروه از حشرات پس از طی دوره‌ی لاروی، مرحله‌ی شفیرگی را می‌گذرانند که در خلال آن تغییرات عمیقی در ساختمان بدن آنها، به وجود می‌آید و ناگهان جلد شفیره شکافته می‌شود و حشره‌ی کامل ظاهر می‌گردد. مانند انواع پروانه‌ها (شکل ۷).

شکل ۷- مراحل رشد و نمو در پروانه سفیده‌ی کلم (دگردیسی کامل)

طبقه‌بندی اجمالی حشرات

همه‌ی موجودات زنده از جمله حشرات، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی از نظر صفات ظاهری و زیستی با یکدیگر دارند. با در نظر گرفتن میزان این شباهت‌ها و تفاوت‌ها، می‌توان آنها را در گروه‌ها و دسته‌های متعددی قرار داد. این عمل همان «طبقه‌بندی» یا «رده بندی» (Classification) است.

طبقات اصلی در رده بندی، به ترتیب از بالا به پایین عبارت‌انداز:

سلسله‌ی ← شاخه ← رده‌ی ← زیر رده‌ی ← گروه ← راسته

بین طبقات اصلی، طبقه یا طبقات دیگری نیز ممکن است واقع شود؛ مانند زیر راسته یا زیر رده و غیره.

در این مبحث، برای درک بهتر طبقه‌بندی حشرات توجه شما را به نمودار ۱ جلب می‌کنیم.

نمودار ۱- طبقه‌بندی حشرات

زیررده‌ی حشرات بی‌بال (Apterygota)

افراد این گروه، بدون بال و بدون دگردیسی‌اند و از نظر کشاورزی اهمیت چندانی ندارند. دو راسته از این زیررده را به اختصار معرفی می‌کنیم:

الف – راسته‌ی فنردمان (Collembola): حشراتی کوچک اند که طول آنها حداکثر به ۶ میلی‌متر می رسد. این حشرات معمولا زایده‌ای در ناحیه‌ی شکم دارند که به کمک آن به جلو رانده می‌شوند. آنها، عموما در خاک و زیر برگهای پوسیده به سر می‌برند و به ندرت جنبه‌ی آفت به خود می‌گیرند (شکل ۸-۲)

شکل ۸- نوعی فنردم

ب- راسته‌ی دم مویان (Thysanura): این گروه حشرات اندازهی نسبتا بزرگ تری دارند. در انتهای بدن، سه عدد زایده‌ی بلند موبی شکل دیده می‌شود. شاخکها بلند است و حشره به سرعت حرکت می‌کند. در این راسته، افرادی وجود دارند که با تغذیه از کاغذ، کتاب و آرد می‌توانند مزاحمت‌هایی برای انسان فراهم آورند (شکل ۹).

شکل ۹- دم مونقره‌ای

زیررده‌ی حشرات بالدار (Pterygota)

وجود بال از صفات تکاملی و مهم افراد این زیررده است. ولی در بعضی از گروه‌ها به تناسب وضعیت زندگی حشره، بالها از بین رفته‌اند. اما به دلیل خصوصیات دیگری مانند وجود دگردیسی و قطعات دهانی تکامل یافته تر، جزو این گروه به حساب می‌آیند. افراد این زیررده، به دو گروه حشرات با «دگردیسی تدریجی» و حشرات با «دگردیسی کامل» تقسیم می‌شوند.

گروه حشرات با دگردیسی ناقص

۱- راسته‌ی راست بالان (Orthoptera): حشرات این راسته، دارای قطعات دهانی جونده (ساینده) و چشم‌های مرگب درشت اند. بال‌های جلویی آنها، اغلب باریک و نسبتا سخت و بالهای عقبی آنها پهن و نازک اند و به صورت بادبزن، چین خورده‌اند و زیر بال‌های جلویی قرار دارند. به طور کلی، بال این حشرات رگ بال‌های فراوانی دارد. این حشرات تخم‌های خود را در خاک یا روی گیاهان قرار می‌دهند. بعضی از گونه‌های این راسته، با توجه به خسارتی که به محصولات زراعی و باغی وارد می آورند، بیشتر مطرح هستند؛ مانند:

الف – ملخ صحرایی: این حشره در سال هایی که به حالت طغیانی در می‌آید، کشت و زرع چندین کشور را طی پروازهای طولانی مورد حمله قرار می‌دهد. به همین دلیل جزو آفات عمومی است (به آفاتی که مبارزه‌ی با آنها به عهده دولت‌هاست، «آفات عمومی» می‌گویند.) (شکل ۱۰).

شکل ۱۰- ملخ صحرایی

ب – جیرجیرک (سیر سیرک) صحرایی: که از آفات صیفی جات و سبزیجات به حساب می‌آید (شکل ۱۱).

شکل ۱۱- جیرجیرک صحرایی

ج – آبدزدک: این حشره، لانه‌ی خود را در زیرزمین می سازد و با حفر دالان‌ها و قطع ریشه‌ی گیاهان، باعث خسارت می‌گردد (شکل ۱۲).

شکل ۱۲- آبدزدک

۲- راسته‌ی سوسری‌ها و شیخکها (Diety optera): افراد این راسته، شباهت‌هایی با حشرات راسته‌ی راست بالان (از نظر طرز قرار گرفتن بالها در پشت بدن و نوع قطعات دهانی) دارند. به همین دلیل، قبلا جزو راست بالان محسوب می‌شدند. در زیر، به شرح مختصر دو گروه مهم این راسته می‌پردازیم:

– سوسریها: حشراتی همه چیز خوارند. برخی از آنها مانند سوسری آمریکایی (شکل ۱۳) در انتقال بیماری‌ها نقش مهمی‌دارند. این حشرات عموما در مکانهای نمناک و تاریک و زباله دان‌ها به سر می‌برند.

شکل ۱۳- سوسری آمریکایی

– شیخکها: حشراتی شکاری و مفیدند. به‌این ترتیب که از حشرات مضری مانند شته‌ها، ملخ‌ها و… تغذیه می‌کنند (شکل ۱۴).

شکل ۱۴- شیخک

٣- راسته‌ی موریانه‌ها (Isoptera): حشرات این راسته به علت داشتن دو جفت بال غشایی هم اندازه و مشابه، مساوی بالان نامیده می‌شوند. آنها دارای قطعات دهانی ساینده، شاخکهای تسبیحی و پاهای کوتاه‌اند. طول بدن آنها از ۲ تا ۱۲ میلی‌متر متفاوت است، ولی ملکه‌ی بارور، اندازه‌ی بزرگ تری دارد.

موریانه‌ها حشراتی هستند که زندگی اجتماعی دارند و در کلنی آنها، گروه‌های کارگر، سرباز، نر و ملکه دیده می‌شود. لانه‌ی آنها عمدتا در خاک و یا در بخش‌های چوبی ساختمان‌ها و گیاهان قرار دارد. تغذیه‌ی موریانه‌ها از کاغذ، چوب و اشیای سلولزی است و از این راه خسارت فراوانی را در مکان‌های مسکونی وارد می آورند. در نواحی گرمسیری از آفات مهم گیاهان زراعی (به خصوص گندم و پنبه)، به حساب می‌آیند (شکل ۱۵).

شکل ۱۵- موریانه و انواع افراد کلنی آن

۴- راسته‌ی جوربالان (Homoptera): قطعات دهانی حشرات این راسته، از نوع زننده‌ی مکنده است و خرطوم آنها، از زیر سر نزدیک پاهای جلو بیرون می‌آید. شاخکها مویی یا نخی شکل، چشم‌ها اغلب رشد یافته، بالها (در صورت وجود) به تعداد یک یا دو جفت و کاملا غشایی است. ماده‌ها، غالبا تخم ریزند و همگی گیاه خوار و از عمده ترین آفات مکنده‌ی گیاهان محسوب می‌شوند و از نظر انتقال بیماریهای ویروسی آسیب رسان اند. این راسته، شامل آفات متعددی است که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:

– شته‌ها: عموما گلابی شکل و کوچک اند و بدنی نرم دارند. بعضی بالدار و بعضی بدون بال اند و از نظر تولید مثل، بکرزا و غیر جنسی در آنها دیده می‌شود. یک جفت زایده‌ی لوله مانند، به نام کورنیکول» در قسمت پشتی بند پنجم یا ششم شکم این حشره، وجود دارد. پوره‌ها و حشرات کامل، اغلب به طور مجتمع، در روی گیاه استقرار دارند و از شیره‌ی گیاهی تغذیه می‌کنند و مازاد آن را به صورت ماده‌ی شیرینی به نام «عسلک» از مخرج دفع می‌کنند که جلب کننده‌ی مورچه‌هاست.

از شته‌های مهم آفات گیاهی، می‌توان شته‌ی گل سرخ و شته‌ی مومی سیب را نام برد.

شکل ۱۶- شته‌ی گل سرخ

شکل ۱۷- شته‌ی مومی سیب

– شپشک‌ها: بخش عمده‌ای از جمعیت جوربالان را تشکیل می‌دهند. معمولا ماده‌ها بدون بال و پا و شاخک اند و در پوششی سپرمانند به سر می‌برند. نرها، اغلب یک جفت بال و یک زایده‌ی نخ مانند در انتهای بدن دارند و فاقد قطعات دهانی‌اند.

پوره‌ی سن یک، عموم فعال و دارای پا و شاخک است. اما از سن دوم، پا و شاخک خود را از دست میدهد و در جایی ثابت می‌ماند. از این گروه، می‌توان شپشک واوی سیب و شپشک قهوه‌ای مرکبات را نام برد. بعضی از شپشک‌ها، در تمام دوران زندگی، فعال و متحرک اند؛ مانند شپشک‌های آردآلود

شکل ۱۸- شپشک واوی سیب

شکل ۱۹- شپشک قهوه‌ای مرکبات

– پسیل‌ها: حشرات کوچکی‌اند به‌اندازه‌ی ۲ تا ۵ میلی‌متر، دارای پاهای جهنده و شاخکهای نسبتا بلند، افراد بالغ این نوع دارای دو جفت بال اند. پوره‌ها، عموما ترشحات مومی‌شکل دارند و از این نظر شبیه شته‌هایند. از مهم ترین آفات این گروه، پسیل گلابی را می‌توان نام برد.

شکل ۲۰- نوعی شپشک آرد آلود

شکل ۲۱- پسیل گلابی

– زنجره‌ها: بزرگترین حشرات راسته‌ی جوربالان را تشکیل می‌دهند و طول بعضی از آنها به ۵ سانتی متر هم می رسد. نرها، معمولا مجهز به‌اندام تولید صدایند. از آفات مهم این خانواده ، زنجره‌ی مو را می‌توان ذکر کرد.

شکل ۲۲- زنجره‌ی مو

– زنجرک ها: طول بدن آنها حداکثر به ۱۲ میلی‌متر می رسد. پاهای عقبی جهنده دارند. از آفات مهم این گروه، زنجرک گل سرخ و زنجرک پسته را می‌توان نام برد.

– مگس‌های سفید: حشراتی کوچک در حدود ۲ تا ۳ میلی‌مترند، هر دو جنس نر و ماده بال دارند و بال‌ها از پودر سفید رنگی پوشیده شده است. از مهم ترین آفات این خانواده، می‌توان عسلک پنبه را نام برد.

شکل ۲۳- عسلک پنبه

– راسته‌ی ناجوربالان یا سنها (Heteroptera): افراد این راسته، از نظر اندازه بسیار متغیرند و طول آنها حداکثر به ۱۰ سانتی متر می رسد. شاخکها ۴ یا ۵‌بندی و اغلب بلندتر از سر هستند. قطعات دهانی، زننده‌ی مکنده و خرطوم بندبند آن، از بخش جلویی سر بیرون می‌آید. بال‌های جلویی، در بخش قاعده‌ای، سخت و کوتیکولی و در بخش انتهایی، غشایی است. بال‌های عقبی، معمولا کوتاه تر و تماما غشایی‌اند. غده‌های مولد بو، در این حشرات وجود دارد. از نظر محل زندگی، بعضی در خشکی و بعضی در آب به سر می‌برند. در بین آنها، از نظر نوع غذا، گونه‌های گیاهخوار، خونخوار و حشره خوار دیده می‌شود.

از مهم ترین آفات این راسته، سن معمولی گندم، سن سیز پنبه و سنک گلابی را می‌توان ذکر کرد.

– راسته‌ی بال ریشک داران یاتریپسها پا حباب داران): حشراتی کوچک و باریک اندام اند. حشره‌ی کامل این راسته، دارای دو جفت بال باریک است. این بال‌ها در حاشیه مجهز به رشته‌های نازک طویلی است. این حشرات از شیره‌ی گیاهی تغذیه می‌کنند و محل تغذیه‌ی آنها به صورت نقطه‌های فرورفته‌ی نقره‌ای رنگ دیده می‌شود. بعضی از آنها، از بند پایان دیگر از جمله کنه‌ها تغذیه می‌کنند. قطعات دهانی ساینده‌ی مکنده دارند. از نظر دگردیسی وضع ویژه‌ای دارند. به‌این ترتیب که بین حشرات با دگردیسی ناقص و حشرات با دگردیسی کامل قرار می‌گیرند. معمولا پوره‌های ست اول و دوم، فاقد بال بوده، فعالیت بیشتری دارند، ولی در سنین سوم و چهارم از فعالیت آنها کاسته می‌شود و آثار خارجی ظهور بال در آنها مشهود است. از جمله آفات مهم این راسته، یکی تریپس گندم و دیگر تریپس توتون است.

شکل ۲۴- سن معمولی گندم

گروه حشرات با دگردیسی کامل

– راسته‌ی سخت بال پوشان با سوسک‌ها (Coleoptera): سوسک‌ها، پرجمعیت ترین راسته‌ی دنیای حشرات اند. اندازه‌ی آنها از کمتر از یک میلی‌متر تا چندین سانتی متر متفاوت است. آنها قطعات دهانی جونده و چشم‌های مرکب درشت دارند. بال‌های جلویی، محکم و ضخیم اند به نام «بال پوش» و بال‌های عقبی، غشایی‌اند که در حالت استراحت به صورت چین خورده زیر بال پوشها قرار می‌گیرند.

بدن معمولا محکم و کاملا سفت است.

از نظر محل زندگی و تنوع غذایی، تغییرات شگرفی در بین آنها مشاهده می‌شود. گونه‌های آبزی، خشکی زی، گیاه خوار و حشره خوار، به فراوانی در بین آنها دیده می‌شود. تعداد فراوانی از افراد این راسته آفت گیاهان اند، از جمله: کرم سفید ریشه، سوسک گل خوار درختان میوه، سوسک سیاه گندم، سرخرطومی‌برگ یونجه، سوسک کلرادو، سوسک چهار نقطه‌ای حبوبات، کرم طوقه درختان و شپشه‌ی گندم. از گونه‌های شکاری مفید، کفشدوزک هفت نقطه‌ای و کفش دوزک استرالیایی را می‌توان نام برد.

شکل ۲۵- تریپس گندم

شکل ۲۶- سوسک گل خوار درختان میوه

شکل ۲۷- سوسک سیاه گندم

شکل ۲۸- سوسک کلرادو

شکل ۲۹-۲ شپشه گندم

– راسته‌ی بال پولکداران با پروانه‌ها (Lepidoptera): در افراد این راسته عرض بدن با بال‌های باز از ۵ تا ۲۷۰ میلی‌متر متفاوت است. بال‌ها و بدن از پولکهایی پوشیده شده است (برخی از پروانه‌ها پولک ندارند) که طرح‌ها و رنگ‌های زیبایی را در پروانه‌ها به وجود می آورد. قطعات دهانی مکنده ، به صورت خرطوم فنری در زیر سر جمع می‌شود. چشمها مرگب، رشد کرده و پاها بلند است. گروهی از پروانه‌ها، روز پرواز و گروهی، شب پروازاند.

پروانه‌ها، در مرحله‌ی لاروی از مهم ترین آفات محصولات کشاورزی به شمار می‌آیند. در این مرحله، قطعات دهانی جونده دارند و حداکثر دارای ۵ جفت برجستگی شکمی‌به نام «پای کاذب» می‌باشند. بدن برخی از لاروها، پوشیده از موهای سمی و گزنده است، حشره کامل پروانه‌ها آفت محسوب نمی‌شوند. بعضی از مهم ترین آفات بال پولکداران عبارت‌انداز:

کرم سیب، سفیده‌ی کلم، کرم برگ خوار چغندر قند، کرم ساقه خوار برنج، لیسه‌ی سیب، شب پرهی هندی، کرم قوزه‌ی پنبه، کرم برگخوار پنبه، مینوز لکه گرد درختان میوه، پروانه فری.

– راسته‌ی دو بالان یا مگس‌ها و پشه‌ها (Diptera): حشراتی با اندازه‌ی کوچک تا متوسط اند. ویژگی مهم آنها، وجود یک جفت بال در حلقه‌ی میانی قفس سینه است، که‌این حلقه از رشد نسبتا زیادی برخوردار است. جفت دوم به صورت عضو سنجاقی شکل کوچکی به نام شاهنگ (Haltere) در آمده است. قطعات دهانی به اشکال زننده‌ی مکنده و برنده لیسنده است و دارای چشم‌های مرگب و خیلی درشت است.

شکل ۳۰- کرم قوزه‌ی پنبه (راست: حشره‌ی کامل، چپ: لارو)

شکل ۳۱- پروانه‌ی برگ خوار پنبه (راست: حشره‌ی کامل، چپ: لارو)

حشرات کامل، از نوش گلها و عسلک گیاهان و یا خون جانوران تغذیه می‌کنند. از نظر بهداشتی نیز برخی مانند پشه‌ی مالاریا و مگس خانگی موجب انتقال عوامل بیماری‌زا به انسان می‌شوند. هم چنین لارو حشراتی مانند مگس جالیز، مگس مدیترانه‌ای و مگس چغندر قند از آفات مهم گیاهی محسوب می‌شوند.

شکل ۳۲- مگس خانگی (تخم، لارو، شفیره و حشره‌ی کامل)

شکل ۳۳- مگس چغندرقند شکل          ۳۴- لارو مگس سیرفید

از دوبالان مفیدی که در کنترل آفات مؤثرند، می‌توان از مگس‌های شکاری سیر فید و مگسهای انگل تاکینید نام برد.

– راسته‌ی بال غشائیان یا زنبورها و مورچه‌ها (Hymenoptera): اندازه‌ی بدن حشرات این راسته، کوچک تا متوسط، قطعات دهانی جونده یا جونده‌ی لیسنده، فاقد بال یا دارای دو جفت بال غشایی کشیده‌اند. بالهای عقبی، کوچک تر از بال‌های جلویی است. در انتهای بدن، مجهز به تخم ریز اند؛ یا ممکن است به جای آن نیش داشته باشند. بعضی از گونه‌ها، زندگی اجتماعی دارند و در اجتماع آنها گروه‌های مختلف نر، ملکه و کارگر دیده می‌شود.

لارو بعضی از آنها شبیه لارو پروانه‌هاست. اما پاهای کاذب شکمی‌در آنها به ۷ تا ۸ جفت می رسد. این لاروها گیاه خوارند و از آفات گیاهان به حساب می‌آیند؛ مانند زنبور ساقه خوار گندم، زنبور برگ خوار گل سرخ، زنبور سیاه گوجه، زنبور گلابی.

شکل ۳۵- زنبور ساقه خوار

لارو بقیه بال غشائیان، کرمی‌شکل است. برخی از آنها از نظر پارازیته کردن حشرات آفت، نقش مهمی را در طبیعت ایفا می‌کنند. از زنبورهای پارازیت کننده، می‌توان زنبورهای تریکوگراما (Trichogramma) را که روی آفات متعددی از جمله تخم پروانه‌های آفاتی مثل پروانه ساقه خوار برنج و ذرت مؤثر است نام برد. هم چنین زنبورهای تریسولکوس (Trissolcus) که تخم سنها، به ویژه سن گندم را پارازیته می‌کنند، شایان ذکراند. گروه دیگری از بال غشائیان از شکارگرهای مهم محسوب می‌شوند؛ مانند زنبورهای زرد و زنبور خرمایی. عده‌ای نیز در گرده افشانی نقش مهمی‌به عهده دارند و سبب ازدیاد محصول می‌شوند؛ مانند زنبورعسل.

– مورچه‌ها نیز از جمله حشرات مفید و مهم در حفظ تعادل محیط زیست اند و با تغذیه از حشرات مختلف، از جمله لارو و تخم پروانه‌های آفت، از انبوه جمعیت آنان می‌کاهند. عده‌ای نیز در مکانهای مسکونی، مزارع و انبارها ایجاد خسارت می‌کنند. بعضی از مورچه‌ها با شته‌ها همزیستی دارند و تخم آنها را در طول مدت زمستان در لانه‌های خود نگهداری می‌کنند و در بهار تخم‌ها را روی گیاه قرار می‌دهند و در اثر فعالیت تغذیه‌ای شته و ترشح عسلک، از این ماده‌ی شیرین استفاده می‌برند.

– راسته‌ی بالتوریها (Neuroptera): اندازه‌ی این حشرات از کوچک تا متوسط تغییر می‌کند. شاخکها ، اغلب نخی شکل و قطعات دهانی جونده است. دارای دو جفت بال غشایی هستند که از نظر اندازه و رگ بندی، مشابه یکدیگرند. بال‌ها دارای رگبال‌های متعدد طولی و عرضی است.

بالتوریها از حشرات کامل و نوزاد شته‌ها و برخی آفات دیگر، تغذیه می‌کنند. گروه دیگری از افراد این راسته را مورچه خوارها تشکیل می‌دهند که الاروهای آن، در ته تاس لغزنده‌ای که در خاک می سازند، در انتظار به دام افتادن حشرات مختلف هستند. شکل ۳۷-۲ نمونه‌ای از لارو یک مورچه خوار را نشان می‌دهد.

شکل ۳۶- بالتوری

شکل ۳۷- لارو مورچه خوار

خودآزمایی

١- حفظ نباتات را تعریف کنید.

۲- در علم گیاه پزشکی درباره‌ی چه عوامل زیان آوری بحث می‌شود؟

٣- تفاوت عمده‌ی «آفت» و «بیماری» در چیست؟

۴- چه صفاتی حشرات را از بند پایان دیگر جدا می‌کند؟

۵- چرا حشره‌ی بی‌تفاوت نداریم؟

۶- دو علامت، از علایم خسارت حشرات به‌اندام‌های گیاه را نام ببرید و مثال بیاورید.

۷- دگردیسی چیست؟

۸- اصطلاح سن پورگی یا لاروی را تعریف کنید.

– اختلاف اساسی دگردیسی ناقص با دگردیسی کامل در چیست؟

۱۰- ملاک اساسی در رده‌بندی موجودات زنده چیست؟

۱۱- طبقات اصلی رده‌بندی را به ترتیب از پایین به بالا نام ببرید.

۱۲- دو تفاوت، از تفاوت‌های جوربالان با ناجوربالان را بیان کنید.

۱۳- عسلک چیست؟

۱۴- چرا تریپس‌ها ، بین حشرات با دگردیسی ناقص و حشرات با دگردیسی کامل قرار می‌گیرند؟

۱۵- لارو پروانه‌ها با لارو زنبورهای برگ خوار چه فرقی دارد؟

۱۶- شاهنگ (Haltere) چیست؟

۱۷- همزیستی مورچه – شته را شرح دهید.

۱۸- مهم ترین راسته‌های حشرات را نام ببرید.

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---