بیماری‌های انگلی یا واگیر و بیماری‌های غیرانگلی یا فیزیولوژیک گیاهی

---

---

طبقه‌بندی بیماری‌های گیاهی

بیماری‌های گیاهی را به دو گروه ۱- بیماری‌های انگلی یا واگیر ۲- بیماریهای غیرانگلی یا فیزیولوژیک (شامل بیماری‌های ناشی از عوامل نامساعد محیطی و کمبود عناصر غذایی) تقسیم می‌نمایند.

۱- بیماری‌های انگلی

بیماری‌های انگلی به بیماری هایی گفته می‌شود که عوامل ایجاد کننده‌ی آنها موجودات زنده باشند، ضمن این که از گیاهان بیمار به گیاهان سالم منتقل می‌شوند.

عوامل بیماری زای انگلی عبارت‌اند از:

– قارچ‌ها Fungi

– باکتریها Bacteria

– ویروس‌ها Viruses

– نماتدهای گیاهی Plant Nematodes

– گیاهان گلدار انگل Parasitic Plants

اینک ویژگی‌های هر یک از عوامل نامبرده‌ی فوق مختصر شرح داده می‌شود.

قارچ‌ها

تعریف: قارچ‌ها موجوداتی کوچک، اغلب میکروسکوپی و فاقد کلروفیل اند. به‌اندام رویشی آنها، «ریسه» می‌گویند. ریسه در جهات مختلف می روید و منشعب می‌شود. میسلیوم از رشته‌هایی تشکیل شده که هر یک از آنها «هیف» نامیده می‌شود. هیفها ضمن گسترش بر روی سطح خارجی اندام‌ها و یا در داخل بافت‌های میزبان، مواد غذایی مورد نیاز قارچ را تأمین می‌کنند.

هر هیف از لوله‌ی باریک و شفافی تشکیل شده است که در داخل آن پروتوپلاسم سلولی وجود دارد. در بعضی از قارچ‌ها، هیف‌ها دارای جداره‌ی عرضی اند و پروتوپلاسم در فواصل نامنظم به قسمت‌های مجزا (سلول) تقسیم می‌گردد. در عده‌ی دیگری از قارچ‌ها، هیف‌ها فاقد جداره‌ی عرضی اند و پروتوپلاسم آنها پیوسته است.

شکل ۱- جدار عرضی

هیف‌های رویشی: A – قسمتی از یک هیف بدون جدار عرضی. B – قسمتی از یک هیف دارای جدار عرضی.

نحوه‌ی زندگی و تولید مثل قارچ ها: از صدهزار گونه‌ی قارچ شناخته شده، بیشتر انواع گندرو (Saprophyte) هستند که روی مواد آلی مرده ادامه‌ی حیات می‌دهند و در تجزیه شدن به آنها کمک می‌کنند. تعداد بسیار کمی از قارچ‌ها، برای انسان و سایر جانوران بیماری‌زا هستند و حدود هشت هزار گونه از آنها موجب بروز بیماری در گیاهان می‌شوند.

بعضی از قارچ‌ها، برای ادامه‌ی حیات و تولیدمثل، در تمام طول زندگی باید با گیاه میزبانشان در تماس باشند. به‌این قارچ‌ها انگل اجباری (Obligate Parasite) می‌گویند. گروهی دیگر از قارچ‌ها نیز می‌توانند هم روی گیاهان زنده و هم مواد آلی غیرزنده، رشد و تکثیر یابند. این عده از قارچ‌ها را انگل اختیاری یا غیر اجباری (Facultative Parasite) می‌نامند.

ادامه‌ی زندگی و نحوه‌ی فعالیت بیش تر قارچ‌ها، بستگی زیادی به عوامل محیطی از جمله حرارت و رطوبت دارد. تکثیر قارچ‌ها بیشتر با تولید هاگ یا اسپور (Spore) انجام می‌پذیرد.

اسپور، اندام ویژه‌ی تولید مثلی است که معمولا از یک یا چند سلول ساخته شده است. اسپورها، ممکن است به طور غیر جنسی تشکیل شوند و یا این که در اثر یک پدیده‌ی جنسی به وجود آیند. اسپورها از نظر شکل و اندازه، متفاوت اند و انواع مختلفی دارند.

شکل ۲- انواع مختلف اسپورها، در تولیدمثل غیر جنسی

انتشار قارچ‌ها و نحوه‌ی ورود آنها به درون اندام‌های گیاهی: انتشار قارچ‌ها، اغلب به صورت اسپور انجام می‌گیرد. ولی گاهی انتشار آنها توسط بخش‌های دیگری از قارچ نیز امکان پذیر است. از میان انواع اسپورهایی که قارچ‌ها تولید می‌کنند، تنها زئوسپورها هستند که به کمک تاژک هایشان قادرند از خود حرکتی نشان دهند و مسافت‌های خیلی کوتاه را طی کنند (چند میلی‌متر یا سانتی متر). از طرف دیگر فقط بعضی از قارچ‌ها، زئوسپور تولید می‌کنند. بنابراین، در انتشار قارچ‌ها و انتقالشان از گیاهی به گیاه دیگر، عواملی چون باد، آب، پرندگان، حشرات، سایر جانوران و انسان دخالت دارند.

ورود قارچ‌ها به بافت‌های گیاهی، از طریق منافذ طبیعی یا زخم هایی که در سطح گیاه‌ایجاد شده‌اند و یا مستقیما از طریق کوتیکول و اپیدرم، انجام می‌گیرد.

قارچ‌ها، پس از استقرار در بافت‌های گیاه، اغلب به کمک اندام‌های مکنده‌ای به نام مکینه (Haustorium)، برای رویش و تولید مثل، جذب و استفاده از مواد غذایی مورد مصرف گیاه را آغاز می‌نماید.

در مواردی، همین عمل برای ایجاد یک حالت ناسالم و غیر طبیعی در سلول‌های گیاه کافی است و ممکن است باعث بروز علایم موضعی و یا عمومی‌بیماری در گیاه گردد.

شکل ۳- نمایش سه نوع مکینه

طبقه‌بندی قارچ‌ها

قارچ‌ها را در رده‌ها و راسته‌های متعددی طبقه‌بندی می‌نمایند. اینک جهت آشنایی مختصر با مهم ترین گروه‌های بیماری زای آنها در گیاهان، به ذکر خلاصه‌ای از ویژگی‌های چند رده‌ی مهم آنها می‌پردازیم.

رده‌ی اُاُمیست‌ها (Domycetes): این رده، شامل قارچ‌هایی است که تولید مثل غیر جنسی در آنها ، به وسیله‌ی زئوسپورهای دوتاژ کی انجام می‌گیرد و در تولید مثل جنسی، معمولا اُاُسپور تولید می‌کنند.

اغلب این قارچ‌ها، انگل اجباری و برخی انگل اختیاری اند. هر چند که انتشار اسپورها به وسیله‌ی باد انجام می‌گیرد، ولی عموما زئوسپورها به کمک تاژک‌های خود در آب حرکت می‌کنند و موجب انتشار قارچ می‌گردند.

میسلیوم در قارچ‌های این رده، از هیفهای بدون جدار عرضی ساخته شده است. برخی از مهم ترین قارچ‌های این رده عبارت‌انداز:

– قارچ عامل سفیدک داخلی (سفیدک دروغی) سیب زمینی – قارچ عامل سفیدک داخلی انگور – قارچ عامل سفیدک داخلی خیار – قارچ عامل بوته میری یا مرگ گیاهچه

رده‌ی زیگومیست‌ها (Zygomycetes): این رده، شامل قارچ‌هایی است که در تولید مثل جنسی خود، تولید نوعی اسپور به نام زیگوسپور (Zygospore) می‌کنند. تولید مثل غیر جنسی در آنها، به وسیله‌ی تولید اسپورهای اسپورانژی و هم چنین به وسیله‌ی تولید کنیدی است. اندام رویشی در آنها، شامل میسلیومی است که معمولا پیچیده و منشعب بوده و اغلب از هیفهای فاقد جداره‌ی عرضی تشکیل شده است.

شکل ۴- سفیدک داخلی سیب زمینی

عده‌ی زیادی از قارچ‌های این رده، گندرو هستند و از نظر تجزیه‌ی بقایای گیاهان و جانوران در طبیعت و هم چنین تولید برخی مواد دارویی، صنعتی و غیره، حایز اهمیت اند. اغلب گونه‌های بیماری زای آنها در گیاهان، انگل اختیاری اند.

شکل ۵- سفیدک داخلی انگور

شکل ۶- سفیدک داخلی خیار

شکل ۷- بوته میری

از مهم ترین این قارچ‌ها، کپک نان قابل ذکر است. این قارچ در موقع حمل و نقل توت فرنگی، باعث بروز بیماری در آن می‌شود.

رده‌ی آسکومیست‌ها (Ascomycetes): این قارچ‌ها از قارچ‌های عالی و در زندگی انسان حایز اهمیت فوق العاده‌اند. عده‌ای از آنها، زندگی انگلی دارند و بیماریهای مهمی را در گیاهان ایجاد می‌نمایند.

برخی از آنها در حیوانات و انسان، بیماری هایی را ایجاد می‌کنند. گروهی دیگر از اسکو میستها، مفیدند و از نظر تهیهی فرآورده‌های صنعتی و غذایی، مورد توجه هستند.

میسلیوم آسکومیست‌ها از هیف هایی تشکیل شده که دارای جداره‌ی عرضی اند. ناگفته نماند که برخی از قارچ‌های این رده، فاقد هیف و یا میسلیوم اند و تک سلولی هستند؛ مانند برخی از مخمرها.

تولیدمثل غیر جنسی در این رده از قارچ‌ها، به طریقه‌ی جوانه زدن، قطعه قطعه شدن هیف و یا تولید کنیدی انجام می‌گیرد. این قارچ‌ها در تولید مثل جنسی خود، اندام کیسه مانندی به نام آسک – که معمولا دارای تعداد معینی آسکوسپور است (شکل ۱) – تولید می‌کنند. برخی از مهم ترین اسکو میست‌های بیماری‌زا در گیاهان عبارت‌انداز:

شکل ۸- انواع آسکها

شکل ۹- انواع آسکوسپورها

– قارچ عامل پیچیدگی یا لب شتری برگ هلو

– قارچ عامل سفیدک حقیقی انگور

– قارچ عامل لکه سیاه سیب

– قارچ عامل سفیدک سطحی جالیز

– قارچ عامل سفیدک سطحی گل سرخ

شکل ۱۰- لب شتری هلو

شکل ۱۱- سفیدک حقیقی (سطحی) انگور

شکل ۱۲- لکه‌ی سیاه سیب: (A – روی برگ و میوه، B – روی میوه)

شکل ۱۳- سفیدک سطحی جالیز

شکل ۱۴- سفیدک سطحی گل سرخ

رده‌ی بازیدیومیست‌ها (Basidiomycetes): این رده، از پیشرفته ترین و عالی ترین قارج هاست و عده‌ی بسیار زیادی از آنها را شامل می‌شود. بعضی از آنها، مثل زنگها و سیاهکها، سالیانه خسارات سنگینی به گیاهان زراعی وارد می سازند. عده‌ای درختان میوه، درختان جنگلی و چوب‌های صنعتی را مورد حمله قرار می‌دهند. و بالاخره گروهی دیگر از آنها، قارچ‌های کلاهکی هستند که شامل گونه‌های سمی خطرناک و هم چنین گونه‌های خوراکی اند و بخشی از مواد پروتئینی مورد نیاز انسان را تامین می‌نمایند.

میسلیوم بازیدیومیست‌ها از هیف‌های دارای جداره‌ی عرضی تشکیل شده است.

تولیدمثل غیرجنسی، به طریق جوانه زدن، تکه تکه شدن میسلیوم و یا به روش ایجاد کنیدی انجام می‌گیرد. در تولیدمثل جنسی، اندامی‌به نام «بازیدی» تشکیل می‌شود، که‌این اندام در بازیدیومیست‌های عالی تر، معمولا گرزی شکل است. بر روی هر بازیدی، معمولا تعداد معینی اسپور، به نام بازیدیوسپور ایجاد می‌گردد. برخی از بازیدیومیست‌های مهم بیماری‌زا عبارت‌اند از:

– قارچ عامل زنگ زرد غلات

– قارچ عامل زنگ سیاه غلات

– قارچ عامل سیاهک آشکار جو

شکل ۱۵- (A – قارچ نعل اسبی، B – قارچ گوگردی)

شکل ۱۶- مراحل متوالی در رشد و نمو یک بازیدی و تشکیل چهار بازیدیوسپور بر روی آن

شکل ۱۷- زنگ سیاه غلات

شکل ۱۸- سیاهک آشکار جو

شبه رده‌ی قارچ‌های ناقص (Deuteromycetes): این قارچ‌ها به طریقه‌ی غیر جنسی تولید مثل می‌کنند و یا اساسا تولید مثل جنسی ندارند و یا این که تولید مثل جنسی، تاکنون در آنها مشاهده نشده است. متداول ترین نوع اسپوری که در تولید مثل آنها تشکیل می‌شود، کنیدی است.

میسلیوم این قارچ‌ها، تکامل یافته، منشعب و از هیفهای دارای جدارهی عرضی تشکیل شده است.

شکل ۱۹- زنگ زرد غلات

عده‌ای از آنها، از عوامل بیماریزای گیاهی اند. برخی از نظر تهیه‌ی بعضی فرآورده‌های صنعتی و دارویی اهمیت دارند و گروهی هم از پاتوژنهای انسانی اند و در انسان امراضی را به وجود می آورند. بعضی از مهم ترین عوامل بیماریزای گیاهی این شبه رده عبارت‌انداز:

– قارچ عامل بلاست برنج

– قارچ عامل لکه قهوه‌ای برنج

– قارچ عامل بیماری برگ نقطه‌ای

باکتری‌ها (Bacteria)

تعریف: باکتری ها، موجوداتی بسیار کوچک و میکروسکوپی اند و اغلب گندرو هستند. از این نظر در تجزیه‌ی مواد آلی بی‌مصرف، که به وسیله‌ی انسان، کارخانجات و یا در اثر مرگ گیاهان و حیوانات ایجاد می‌شود، مؤثرند و به حال انسان مفیدند. بعضی از باکتری ها، باعث ایجاد بیماریهایی از قبیل سل، وبا، حصبه و غیره، در انسان اند و تعدادی نیز موجب بروز بیماری هایی مانند شاربن، بروسلوز و غیره، در حیوانات می‌شوند. امروزه در حدود یکصد و هشتاد گونه باکتری، شناخته شده که سبب ایجاد بیماری در گیاهان می‌شوند.

شکل ۲۰- بلاست برنج: A و B – علایم روی برگ، C- علایم روی برگ و خوشه

شکل ۲۱- لکه قهوه‌ای برنج

شکل ۲۲- برگ نقطه‌ای 

ساختمان: باکتریها از نظر ساختمان، بسیار ساده و معمولا از یک سلول ساخته شده‌اند و به شکل‌های میله‌ای، کروی، بیضوی، مارپیچی، واوی و یا رشته‌ای اند. عده‌ای از باکتری ها، دارای یک یا چندین عدد تاژک اند که به کمک آنها می‌توانند در محیط مایع حرکت کنند.

تولیدمثل و تکثیر: روش معمولی و متداول تکثیر در باکتری ها، تقسیم ساده است. این تقسیم با سرعت زیاد (هر ۲۰ دقیقه یک بار) انجام می‌گیرد و در شرایط مساعد، به ویژه گرما و رطوبت کافی، طی مدت کوتاهی، تعداد بسیار زیادی باکتری ایجاد خواهد شد.

مشخصات باکتری‌های بیماری زای گیاهی: تمام باکتری‌های بیماریزای گیاهی به غیر از یکی دو گونه، میله‌ای شکل و کوتاه‌اند و در حدود ۵/۳ میکرون طول و ۱ میکرون قطر دارند. بیشتر آنها را مادهی لعابی و چسبناکی، به صورت یک پوشش، احاطه کرده و ضخامت آن ممکن است کم و یا زیاد باشد، که در صورت اخیر، این پوشش «کپسول» نامیده می‌شود.

اگر یک باکتری، در سطح یا داخل ماده‌ی غذایی مثل محیط کشت قرار بگیرد، در مدت کوتاهی تودهی قابل رؤیتی به نام کلنی (Colony) را تولید می‌کند. البته شکل، اندازه، فرم حاشیه، ضخامت و رنگ آنها در باکتری‌های مختلف با هم فرق دارند و گاهی ممکن است مشخصه‌ها یک گونه باشند. رنگ اغلب کلنی‌ها سفید یا خاکستری است. البته، گاهی به رنگ‌های دیگر نیز دیده می‌شوند.

و تقریبا تمام باکتری‌های بیماریزای گیاهی، گاهی به صورت انگل در گیاه میزبان و گاهی به حالت گندرو، در خاک به سر می‌برند. بنابراین، می‌توان آنها را در محیط غذایی مصنوعی کشت داد.

انتقال باکتری ها: باکتریها، به وسیله‌ی آب، باران، حشرات، جانوران دیگر و انسان، از گیاهی به گیاه دیگر و نیز از روی اندام‌های آلوده به‌اندام‌های سالم انتقال می‌یابند و از طریق زخم و یا منافذ طبیعی وارد گیاه می‌شوند. باکتری ها، گیاهان جوان و کم سن را آسان تر از گیاهان مسن، مورد حمله قرار می‌دهند. برخی از باکتری‌های بیماری زای گیاهی، عبارت‌انداز:

– باکتری عامل سوختگی آتشین گلابی

– باکتری عامل گال طوقه

– باکتری عامل بلایت باکتریایی لوبیا

شکل ۲۳- غده‌های گال طوقه روی ساقه‌های گل سرخ

ویروس‌ها (Virus)

ویروس‌ها، ذرات ریزی هستند که تنها به کمک میکروسکوپ الکترونی قابل رؤیت اند و به شکل‌های میله‌ای، رشته‌ای، کروی و چند وجهی وجود دارند. اغلب ویروس‌های گیاهی، دارای ریبونوکلئیک اسید (RNA)ند که به وسیله‌ی غشای پروتئینی به نام «کا پسید» احاطه گردیده است.

به طور کلی، مشخصات ویروس‌ها را می‌توان به شرح زیر بیان داشت:

– دارای اسیددزاکسی ریبونوکلئیک (DNA) یا اسید ریبونوکلئیک (RNA) اند.

– اطراف هسته‌ی مرکزی (اسید نوکلئیک) را ، غشای پروتئینی فراگرفته است و از آن محافظت می‌نماید.

– فقط در سلول زنده، تکثیر حاصل می‌کنند.

– به وسیله‌ی تکثیر مستقیم، تکثیر نمی‌یابند.

– اسید نوکلئیک ویروس، کنترل سلول آلوده را در اختیار می‌گیرد.

– ذره‌ی کامل ویروس «ویریون» نام دارد، که ممکن است در خارج از غشای پروتئینی (کاپسید) دارای پوشش خارجی دیگری هم باشد و یا این که چنین پوششی را نداشته باشد.

شکل ۲۴- ساختمان و شکل بعضی از ویروس‌های گیاهی (۵ – ویروس بلند نخ مانند، و B- ویروس میله‌ای شکل، ۱-B اجزای ویروس، C – یک ویروس کوتاه باسیلی شکل، D- یک ویروس چند وجهی)

فعالیت ویروس‌ها، باعث بروز اختلال در متابولیسم سلولی و در نتیجه، تولید مواد و یا ایجاد شرایط غیرطبیعی به وسیله‌ی خود سلول می‌گردد، که به زندگی آن زیان وارد می‌کند.

انتقال ویروس‌های گیاهی برای انتقال ویروس‌ها از گیاهان آلوده به گیاهان سالم، الزاما به عوامل کمکی، نیاز است. مهم ترین این عوامل عبارت‌انداز:

– حشرات: در بین حشرات، شته‌ها و زنجره‌ها در انتقال ویروس‌ها نقش بسزایی دارند. سایر حشرات نیز کم و بیش مؤثرند.

– کنه‌های نباتی

– نماتدها

– قارچ‌ها (از جمله برخی از قارچ‌های خاکزی)

– بذر و گرده‌ی گلها

– اندام‌های گیاهی که در تکثیر غیرجنسی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

– ادوات کشاورزی

برخی از ویروس هایی که در گیاهان ایجاد بیماری می‌کنند، عبارت‌انداز:

– ویروس موزاییک توتون

– ویروس موزاییک خیار

– ویروس موزاییک لوبیا

– ویروس پیچیدگی چغندرقند

نماتدهای گیاهی (Plant Nematodes)

تعریف: نماتدها تنها عوامل بیماریزای گیاهی هستند که متعلق به سلسله‌ی جانوران اند و ظاهری کرم مانند دارند. بیشتر از هزار گونه از نماتدها به صورت آزاداند و در آبهای شیرین، شور و یا خاک ادامه‌ی حیات می‌دهند و از گیاهان و حیوانات تک سلولی تغذیه می‌کنند. تعداد زیادی از نماتدها، امراض گوناگونی را در انسان و حیوان، تولید می‌نمایند. گروهی هم به صورت انگل، روی گیاهان زندگی می‌کنند و مولد بیماری هایی در آنها هستند.

شکل‌شناسی: (Morphology) نماتدها، بدنی شفاف، صاف، بدون بند و بدون پا دارند. آنها دارای مقطعی دایره‌ای شکل اند و طول بدنشان در حدود ۱۰۰۰-۳۰۰ میکرون و قطرشان ۳۵- ۱۵ میکرون است. نماتدهای نر و ماده، تنها در یک گونه از نظر شکل و اندازه، معمولا ظاهری شبیه به هم دارند. ولی گونه‌هایی هم یافت می‌شود که در آنها شباهتی بین افراد نر با ماده، وجود ندارد و به راحتی می‌توان جنس نر را از جنس ماده، تشخیص داد. ماده‌ی بعضی گونه‌ها، هنگام بلوغ، کروی و باد کرده شده و گلابی شکل می‌شوند.

شکل ۲۵- نماتد مولد غده در ریشه (نر و ماده)

انتشار و خسارت نماتدها: نماتدها با استفاده از نیروی محرکه‌ی خود، در خاک به کندی منتشر می‌شوند. این حرکت، در خاکی که منافذش با لایه‌ی نازکی از آب (حدود چند میکرون) پوشانده شده باشد، بیشتر می‌شود تا در خاکی که از آب اشباع شده باشد. نماتدها، با هر چیزی که ذرات خاک را جابجا کند، منتشر می‌شوند هم چنین از طریق وسایل کشاورزی، آبیاری، آب زهکش‌ها و پای حیوانات، تولیدات کشاورزی، نهال‌ها و تماس قسمت‌های آلودهی گیاه با قسمت‌های سالم نیز منتشر می‌گردند.

نماتدها با تزریق ترشحات (بزاق خود به داخل گیاه، موجبات رخنه ی، خود به سلول‌ها و تغذیه از آنها را فراهم می سازند. این ترشحات احتمالا در محلول‌سازی محتویات سلول‌ها و قابل جذب کردن آنها برای نماتدها، مؤثرند. هم چنین نماتدها با تغذیه‌ی خود از شیره‌ی سلولی و ایجاد زخم هایی در اندام‌های گیاهی، موجب انتقال عواملی مثل قارچ‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها به داخل گیاهان میزبان می‌گردند.

برخی از نماتدهای بیماری زای گیاهی عبارت‌انداز:

– نماتد چغندرقند

– نماتد عامل غده در ریشه

– نماتد گندم

گیاهان گلدار انگل و نیمه انگل

تاکنون، گونه‌های زیادی از گیاهان عالی شناخته شده‌اند که به صورت انگلی، روی گیاهان دیگر ادامه‌ی حیات می‌دهند و مانند گیاهان میزبان خود، گل و دانه تولید می‌کنند. این گیاهان از نظر میزان احتیاج به گیاهان میزبان، با هم اختلاف دارند.

عده‌ای از آنها کلروفیل دارند، ولی فاقد ریشه‌اند. لذا با وجود آنکه می‌توانند تمام هیدروکربورها را در برگها و شاخه‌های خود تولید کنند، برای تأمین آب و تمام مواد معدنی موردنیاز، به میزبان خود وابسته‌اند؛ مانند «دارواش» که نیمه انگل خوانده می‌شود.

گروهی دیگر از این گیاهان که نه کلروفیل دارند و نه ریشه، انگل مطلق نامیده می‌شوند. این قبیل گیاهان، کاملا به میزبان خود وابسته‌اند و اندام هایی به نام «مکینه» دارند که از تغییر شکل ساقه‌ها به وجود آمده است و در داخل بافت گیاهان میزبان، برای مکیدن شیره‌ی گیاهی تشکیل می‌گردند؛ مانند سس و گل جالیز.

گیاهان عالی انگل، معمولا از طریق محروم ساختن گیاهان میزبان از آب و مواد غذایی مصرفی و مورد نیازشان باعث بروز اختلال و بیماری در آنها می‌شوند.

شکل ۲۶- سس

شکل ۲۷- طرز اتصال قاعده‌ی گل جالیز روی ریشه‌ی توتون

شکل ۲۸- گسترش آلودگی به سس در مزرعه‌ی یونجه

۲- بیماری‌های غیرانگلی یا فیزیولوژیک

عواملی که‌این بیماری‌ها را در گیاهان ایجاد می‌کنند، از عوامل غیرزنده‌ی محیط اند و به هیچ وجه، از گیاهی به گیاه دیگر منتقل نمی‌شوند. این عوامل که به نام عوامل محیطی معروف اند، عبارت‌انداز:

حرارت، رطوبت، نور، هوا، ترکیبات و pH خاک.

بهترین موقعیت رشد گیاهان، هنگامی است که نوسانات عوامل نامبرده، در محدوده‌ی معین و مشخصی باشد. در غیر این صورت، زندگی گیاه از حالت طبیعی در می‌آید و علایم بیماری ظاهر می‌شود.

این بیماریها، ممکن است در هر یک از مراحل رشد گیاه، اعم از بذر، نهال جوان، گیاه بالغ و یا میوه، بروز کند و در مزرعه، انبار و یا بازار خساراتی به بار آورد. اینک، پیرامون هر یک از عوامل سازنده‌ی محیط و اثرات آنها به اختصار، توضیح میدهیم.

حرارت

گیاهان، به طور طبیعی در حوزه‌ی حرارتی متغیری بین ۱ تا ۴۰ درجه‌ی سانتی گراد رشد می‌کنند. مناسب ترین درجه‌ی حرارت برای رشد اکثر آنها، بین ۱۵ تا ۳۰ درجه‌ی سانتی گراد است. گیاهان پایا و مقاوم و اندام‌های در حال خواب گیاهان یک ساله از قبیل بذرها، پیازها و غده‌ها، ممکن است درجات پایین تر و یا بالاتر از حدود طبیعی را تا حد قابل ملاحظه‌ای تحمل کنند. بافت‌های جوان در حال رشد گیاهان (به خصوص گیاهان یک ساله) معمولا نسبت به حرارت‌های بالاتر و یا پایین تر از حدود طبیعی بسیار حساس اند. معمولا وقتی که درجه‌ی حرارت از حد نصاب طبیعی برای رشد گیاه بیشتر شود صدمه‌ی آن به گیاه سریع تر و شدیدتر از زمانی است که سرمای محیط از حد نصاب طبیعی کاهش یابد. گرمای زیاد، باعث آفتاب سوزی یا سوختگی طرف رو به آفتاب میوه‌ها و سبزی‌ها؛ از جمله سیب، انار، گوجه فرنگی و فلفل می‌شود.

سرما، ممکن است در درجات بالاتر از نقطه‌ی یخبندان، به گیاهان گرمادوست از قبیل ذرت و لوبیا، خسارت برساند و حال آن که، در مورد سیب زمینی، حرارت‌های پایین، باعث تجزیه‌ی نشاسته به قند می‌شود و در نتیجه سیب زمینی بیش از حد شیرین و هنگام سرخ کردن تیره رنگ و بدمزه می‌گردد.

شکل ۲۹- علایم آفتاب سوختگی روی میوه‌های فلفل

تأثیر سرما بر درختان، بیشتر بر روی تنه‌ی آنهاست که موجب پوسته پوسته شدن و ایجاد ترک هایی با عمق متغیر در پوست آنها، می‌شود. در سرمای بهاره، خطر سرمازدگی برای شکوفه‌ها و جوانه‌های درختان، زیاد است و از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردار است.

رطوبت

اختلالات رطوبتی در خاک، احتمالا بیش از هر عامل محیطی دیگری هر ساله در مناطق وسیعی، موجب کاهش رشد گیاهان و کاهش محصول آنها می‌شود. کمبود آب، با عوارضی چون کوچک شدن میوه، زرد و خزان شدن برگها و پوسیدگی قسمت گلگاه میوه همراه است. رطوبت بیش از حد خاک نیز، در گیاهان عوارضی تولید می‌کند که از آن جمله می‌توان «خفگی » ریشه را ذکر کرد. این خفگی، بر اثر نرسیدن اکسیژن کافی به ریشه و در نتیجه پژمرده شدن گیاهان است.

نور

نور، انرژی مورد نیاز را جهت انجام فرآیند فتوسنتز تأمین می‌نماید و وجودش برای ساخته شدن کلروفیل در گیاهان ضروری است. در صورت نرسیدن نور کافی، تشکیل کلروفیل در گیاه کند می‌شود و شاخ و برگ‌های باریک و بی‌رنگ با میان گره‌های بلند و بافت داخلی غیرعادی به وجود می‌آید. نور فوق العاده شدید در طبیعت نادر است و به گیاهان نیز کمتر آسیب می رساند. بیشتر خساراتی که به نور زیاد نسبت داده می‌شود، احتمالا در نتیجه‌ی حرارت‌های زیاد نور شدید است و بعضی از خسارت‌ها در اثر نورهایی با طول موج کوتاه؛ مثل ماورای بنفش، ایجاد می‌شود. این نورها که در ارتفاعات، به علت فقدان گرد و غبار و غیره بیشتر است و باعث آفتاب سوختگی می‌شود؛ مانند آفتاب سوزی نیام لوبیا در اراضی مرتفع.

هوا

هوا در سطح زمین، در درجه‌ی اول از ازت و اکسیژن (به ترتیب ۷۸% و ۲۱%) تشکیل شده و بخش اعظمی از «۱%» باقی مانده، بخار آب و گاز کربنیک است. فعالیت انسان در تولید انرژی، سوزاندن مواد و دفع فضولات، باعث آزاد ساختن انواع مواد آلوده کننده به داخل اتمسفر می‌گردد و به همین دلیل، ممکن است متابولیسم گیاهی را تغییر دهد و موجب بیماری شود. تقریبا تمام مواد آلوده کننده که به گیاهان صدمه وارد می آورند به صورت گازند. اما، وجود بعضی مواد ریز و گرد و غبار نیز، ممکن است در رشد گیاهان مؤثر باشند. بعضی از آلوده کننده‌های گازی از قبیل آمونیاک و کلر، فقط در نواحی محدودی مثل انبارها، ایجاد خسارت می‌نمایند. ولی خسارت شدید تر و گسترده تر در مزرعه، به وسیله‌ی موادی از قبیل دی اکسیدازت، دی اکسید گوگرد و غیره، به گیاهان وارد می‌شود. (از ترکیب دی اکسید گوگرد با آب باران، اسید تولید می‌شود که سبب ایجاد سوختگی در گیاه می‌گردد.)

ترکیبات و pH خاک

گیاهان برای رشد طبیعی، به چندین عنصر معدنی احتیاج دارند. و باید آنها را از خاک جذب نمایند. برخی از این عناصر مثل ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و گوگرد، به مقادیر نسبتا زیادی مورد احتیاج گیاه است و عناصر «عمده» یا «پرنیاز» نامیده می‌شوند. در حالی که، عناصر دیگری مانند آهن، منگنز، روی، مس و غیره، به مقدار جزئی مورد احتیاج است عناصر «کم نیاز» خوانده می‌شوند. هر دو دسته عناصر مذکور، برای رشد طبیعی گیاه لازم اند. که هر کدام از این عناصر، اگر از میزان حداقل مورد احتیاج گیاه در خاک کم تر باشند، گیاه بیمار می‌شود و انواع علایم خارجی و داخلی مربوط به‌این کمبود به نحوی بروز می‌کند. غلظت زیاد هر دو دسته از عناصر مذکور نیز در مواردی، خاکها محتوی مقادیر زیادی از عناصر پر نیاز و کم نیاز ند) ممکن است، برای گیاهان اثر سمی‌داشته باشد و به آنها آسیب برساند. (pH) یا اسیدیته‌ی خاک نیز، در تحرک و تثبیت عناصر در خاک و جذب آنها به وسیله‌ی گیاه، تأثیر زیادی دارد. به عنوان مثال، در خاک‌های قلیایی، عنصری مانند آهن، اغلب تثبیت شده است و توسط گیاه جذب نمی‌گردد. لذا در چنین خاکهایی، گیاه علایم کمبود آهن را بروز می‌دهد. شکل‌های ۳۰-۳ تا ۳۹-۳ علایم کمبود عناصر را در گیاهان نشان می‌دهند.

شکل ۳۰- علایم کمبود آهن

شکل ۳۱- کمبود منگنز

شکل ۳۲- کمبود منگنز در مرکبات

شکل ۳۳- کمبود روی

شکل ۳۴- کمبود پتاسیم در موز

شکل ۳۵- کمبود ازت

شکل ۳۶- کمبود گوگرد در قهوه

شکل ۳۷- کمبود فسفات در ذرت

شکل ۳۸- کمبود منیزیم در قهوه

شکل ۳۹- کمبود بر در پنبه

نشانه‌ی ظاهری بیماری‌های گیاهی: هنگامی‌که گیاه تحت تأثیر عوامل بیماری‌زا قرار می‌گیرد، علایمی از خود بروز می‌دهد، که ممکن است از حالت خفیف تا بسیار شدید، تغییر کند. مهم ترین علایم ظاهری بیماری‌های گیاهی، عبارت‌انداز:

۱- کلروز: بافت‌های سبز گیاهان، غالبا در اثر آلودگی به وسیله‌ی عوامل بیماری‌زا به رنگ زرد در می‌آید و طراوت و شادابی خود را از دست می‌دهد. این حالت به اسم «کروز» شناخته می‌شود.

۲- موزاییک: لکه‌های سبز تیره و روشن زاویه دار را در زمینه‌ی برگها، ساقه‌ها و میوه‌ها « موزاییک» نامند و عامل آنها معمولا ویروس‌ها هستند.

۳- نکروز: خشک شدن و مرگ بافت‌های گیاهی در متن سبز و زنده‌ی گیاه را، بدون آن که سلول‌ها از هم جدا و متلاشی شوند «کروز» نامند که‌ایجاد آن به وسیله‌ی اغلب عوامل بیماری‌زا امکان دارد.

۴- سفیدک: لکه‌های کلروز یا نکروز، که به وسیله‌ی میسلیوم قارچ پوشیده شده باشد را سفیدک نامند؛ مانند سفیدک‌های سطحی (پودری یا حقیقی) و داخلی (دروغی) گیاهان زراعی و درختان میوه.

۵- پوسیدگی: به درهم ریختگی، فساد و تجزیه‌ی میوه‌ها، ریشه‌ها، پیازها، غده‌ها و برگهایی که در اثر حمله‌ی برخی قارچ‌ها یا باکتریها ایجاد شده «پوسیدگی» می‌گویند و ممکن است نرم (له شده) یا خشک باشد؛ مانند پوسیدگی نرم سیب زمینی و له شدگی پیاز که از پوسیدگی‌های باکتریایی، محسوب می‌شوند و پوسیدگی خشک سیب زمینی که یک پوسیدگی قارچی است.

۶- بوته میری: در اثر اختلالی که اغلب توسط قارچ‌های خاکزی، در سیستم آوندی ایجاد می‌شود، برگها و شاخه‌ها شادابی خود را از دست می‌دهند و پژمرده و آویزان می‌شوند. این عارضه را «بوته میری» می‌نامند.

۷- شانکر: عبارت است از یک زخم موضعی یا ناحیه‌ی مرده، که اغلب فرو رفته است و در زیر سطح ساقه‌ی گیاهان خشبی به وسیله‌ی برخی از قارچ‌ها یا باکتری‌ها به وجود می‌آید؛ مانند شانکر درختان میوه.

۸- اسکاب (جرب): لکه‌های موضعی در میوه، غده، برگ و سایر قسمت‌های گیاه ر «اسکاب» نامند و معمولا کمی‌برجسته یا فرورفته‌اند و در نهایت ترک می‌خورند؛ مانند بیماری لکه سیاه سیب. (Venturia inaequalis)

۹- پیچیدگی برگ: عبارت است از ضخیم، شکننده و به هم پیچیده شدن برگها؛ مانند بیماری پیچیدگی یا لب شتری برگ هلو.

۱۰- گال یا غده: به قسمت‌های بزرگ شده‌ی یک گیاه در اثر رشد خارق العاده «گال» گویند. این حالت در اثر حمله‌ی برخی از قارچ‌ها، باکتری‌ها و یا نماتدها به وجود می‌آید؛ مانند ایجاد غده در ریشه و ساقه‌ی مو که در اثر حمله‌ی نوعی باکتری ایجاد می‌شود.

۱۱- زنگ: لکه‌های کوچک و برجسته‌ی فراوانی که ، روی برگها و شاخه‌ها ظاهر می‌شوند و به آنها حالت زنگ زدگی می‌دهد «زنگ» گویند؛ مانند زنگ غلات و غیره.

۱۲- سیاهک: به توده‌ای از اسپورهای پودری تیره رنگ که‌اندام‌ها و دانه‌های زایای گیاه را پر کرده است می‌گویند؛ مانند سیاهک گندم، جو و ذرت.

شکل ۴۰- (۵) لکه سیاه روی برگ‌ها و میوه‌ی سیب (B) لکه‌ها، نقص عضو و شکافتگی میوه‌ها

شکل ۴۱- ساق سیاه توتون

شکل ۴۲- بوته‌ی میری فلفل

شکل ۴۳- گوموز (مرکبات)

شکل ۴۴- پوسیدگی طوقه (سیب)

شکل ۴۵- سفیدک داخلی گوجه فرنگی

شکل ۴۶- سفیدک داخلی توتون

شکل ۴۷- سیاهک پنهان گندم

شکل ۴۸- سیاهک آشکار گندم

شکل ۴۹- پوسیدگی سیاه ریشه و طوقه‌ی گندم و جو

شکل ۵۰- سیاهک آشکار جو

شکل ۵۱- لکه‌ی قهوه‌ای برنج

خودآزمایی

۱- بیماری‌های انگلی، چه تفاوتی با بیماری‌های غیرانگلی دارند؟

۲- عوامل بیماریزای انگلی را نام ببرید.

۳- به طور کلی، چه عواملی در انتقال و انتشار عوامل بیماریزای انگلی دخالت دارند؟

۴- قارچ یا باکتری گندرو یعنی چه؟

۵- اسپور چیست و انواع آن کدام اند؟

۶- هر یک از قارچ‌های عامل سفیدک‌های دروغی و حقیقی، به چه رده‌هایی از قارچ‌ها تعلق دارند؟

۷- نوع هیف قارچ‌های ناقص و أمیستها، معمولا چه تفاوتی با هم دارند؟

۸- آسکو میست‌ها و بازیدیومیست‌ها، هر کدام در تولید مثل جنسی خود، چه نوع اندام و اسپوری تولید می‌کنند؟

۹- بیماری سوختگی آتشین گلابی، چه نوع بیماری است؟ انگلی است یا غیرانگلی؟ عامل ایجاد آن را نام ببرید.

۱۰- بیماری‌زایی ویروس‌ها چگونه است؟

۱۱- کدامیک از عوامل بیماریزای انگلی، در گیاهان به سلسله‌ی جانوران تعلق دارد؟

۱۲- طرز خسارت نماتدها چگونه است؟

۱۳- دارواش چه نوع گیاهی است و چه خصوصیاتی دارد؟

۱۴- خساراتی که سرما بر روی درختان وارد می‌کند چیست؟

۱۵- چه عامل محیطی، در خفگی ریشه‌ی گیاهان دخالت دارد؟

۱۶- نقش اصلی نور در گیاهان چیست؟

۱۷- گازهای زیان آور موجود در هوا کدام اند؟

۱۸- نقش اسیدیته‌ی خاک، در جذب عناصر غذایی به وسیله‌ی گیاه، چیست؟ با ذکر مثال آن را توضیح دهید.

۱۹- به چه نشانه‌هایی از بیماریهای گیاهی، اسکاب، گفته می‌شود؟

۲۰- منظور از پوسیدگی چیست؟

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---