علف های هرز؛ تعریف، خصوصیات، طبقه بندی و روش کنترل آنها

---

---

مقدمه

در طبیعت گیاهان بسیاری رشد می‌کنند و زیستگاه‌های گوناگونی دارند. آن دسته از گیاهان که به صورت‌های مختلف با فعالیتهای بشر و منافع او تداخل دارند علف هرز به حساب می‌آیند. علف هرز گیاهی است خودرو که به طور ناخواسته در مزارع و باغها می روید، لذا برای زراعت اصلی میهمان ناخوانده است. اصولا علف هرز گیاهی است که زیانش بیش از نفعش می‌باشد زیرا کمیت و کیفیت و در نتیجه ارزش اقتصادی محصول زراعی را پایین می آورد و ضمن ایجاد اختلال در عملیات زراعی هزینه تولید را بالا می‌برد. اصطلاح علف هرز در مقابل آن دسته از گیاهانی به کار می رود که کشاورز آنها را کشت می‌کند. بین علف‌های هرز گیاهان بسیاری هستند که مصرف خوراکی یا دارویی دارند، ولی چون ناخواسته روییده‌اند، دست پرورده‌ی انسان نیستند و رقیبی برای محصولات کشت شده به حساب می‌آیند ضرر آنها برای محصول به مراتب بیش از نفعشان است.

گیاهان هرز علاوه بر مزارع، در سیستم‌های آبزیان، جنگل ها، محوطه‌ی کارخانجات، کنارهی جاده‌ها، امتداد مسیر راه آهن، محوطه‌ی فرودگاه‌ها، پارک ها، مخازن و منابع آب، نهرهای آبیاری و مکان‌های دیگر نیز می رویند. بنابراین یک گیاه برحسب وضع و موقعیت محل خود ممکن است گیاه هرز شناخته شود. گیاهان هرز در اداره‌ی زمین‌ها و منابع آبی عامل بسیار مهمی هستند اما بیشترین و مهم ترین اثر آنها در بخش کشاورزی دیده می‌شود.

اهمیت خسارت علف‌های هرز در کشاورزی: علف‌های هرز کم و بیش؛ همیشه و در همه جا، وجود دارند ، بدون این که آثار سوء وجودی خود را مستقیم و مشخص نشان دهند. از این رو غالبا به عنوان مهمانان ناخوانده‌ی کم آزاری تلقی می‌شوند. لذا وقایع زندگی آنها تا حدود زیادی ناشناخته مانده است و زیان‌های ناشی از آنها نیز جدی به نظر نمی رسد. ولی حقیقت این است که به استناد گزارش‌های منابع علمی‌در جهی خسارت حاصل شده از علف‌های هرز، نه تنها کم نیست بلکه، در غالب اوقات از آفات و بیماریهای گیاهی نیز بیشتر است.

وجود علف‌های هرز در میان مزارع و باغات، برای مردم امری تقریبأ عادی است و کمتر کشتگاه و بوستانی دیده می‌شود که فقط گیاه اصلی مورد نظر بشر را بپرورد و گیاهان ناخواسته دیگری به درون آن راه نیابند.

کنترل علف‌های هرز، بخش گران و پرهزینه ، اما لازمی است برای این که تولید گیاهان زراعی و باغی آسیب نبینند. علف‌های هرز ممکن است دام‌ها را مسموم و یا افزایش وزن آنها را کند سازند. آنها هم چنین حساسیت هایی را در انسان، مانند تب یونجه و یا سوزش پوستی (بر اثر تماس با عشقهی سمی) ایجاد می‌کنند. آنها چمن‌ها و باغچه‌های منازل را آلوده می سازند. علف‌های هرز در محل‌های تفریحی مانند زمین‌های ورزش، پارک‌ها و محل‌های ماهیگیری و قایق رانی مشکلاتی را به وجود می آورند و در بزرگراه‌ها، خطوط راه آهن و محل‌های صنعتی و هم چنین در سیستم‌های آبیاری و زهکشی نیز، ایجاد مزاحمت می‌کنند.

از کل خسارت وارده به محصولات کشاورزی ۴۵% آن ناشی از علف‌های هرز، ۳۰% ناشی از آفات، ۲۰% ناشی از بیماریها و ۵% ناشی از سایر عوامل می‌باشد. بنابراین خسارت ناشی از علف‌های هرز از آفات و امراض بیشتر است. به طوری که در کشورهای توسعه یافته و مناطق معتدل میزان این خسارت بین ۱۰ تا ۱۵ درصد کل محصول تخمین زده می‌شود. این رقم در کشورهای درحال توسعه و مناطق استوایی بیش تر است. بدین سبب همواره حدود نیمی از تلاش کشاورزان صرف کنترل علف‌های هرز می‌شود. درصد خسارت علف‌های هرز به صورت جهانی حدود ۵% مربوط به کشورهای خیلی توسعه یافته و حدود ۲۵-۱۰% مربوط به کشورهای در حال توسعه می‌باشد. با یک محاسبه‌ی بسیار ساده، اگر فرض کنیم حداقل خسارت گیاهان هرز در مزرعه‌ی گندم ۱۰۵ کل محصول کشور در ایران خسارت علف‌های هرز در گندم ۷۵-۱۵% و به طور متوسط ۳۰-۲۵% در سال تخمین زده می‌شود) و کل میزان محصول دیم و آبی گندم کشور هفت میلیون تن باشد، میزان کاهش (یا در صورت مبارزه با گیاهان هرز رقیب میزان افزایش محصول دانه‌ی گندم kg 700000 خواهد بود که اگر قیمت یک کیلوگرم گندم خریداری شده از کشاورز را ۱۰۰۰ ریال در نظر بگیریم از کنترل کامل با علف‌های هرز فقط ۷۰۰۰۰۰۰۰۰۰ ریال در سال از تولید گندم به کشور سود خواهد رسید. طبق گزارش‌های معتبر در سطح جهانی در صورت عدم کنترل علف‌های هرز خسارت وارده به محصولات کشاورزی می‌تواند به صد در صد نیز برسد.

۱- علف‌های هرز

برای آشنایی و شناخت بیشتر علف‌های هرز به یکی از مزارع نزدیک مراجعه کنید.

– نوع محصول اصلی کشت شده را تعیین نمایید.

– بدون آسیب رساندن به محصول اصلی، وارد مزرعه شوید.

– سایر گیاهان موجود در مزرعه را مشاهده و شناسایی نمایید.

– این گیاهان را از نظر میزان رشد ریشه با محصول اصلی مقایسه کنید.

– مانع رشد مناسب گیاه اصلی را شناسایی کنید.

– با توجه به مشاهدات فوق علف‌های هرز را تعریف کنید.

۱-۱ تعریف علف‌های هرز

هر گیاهی که ناخواسته در محلی بروید و برای رفع نیازهایش با گیاهان اصلی رقابت نماید علف هرز شناخته می‌شود. بر این اساس گیاهانی هم که اصولا علف هرز نیستند ولی به طور اتفاقی در زراعتی خاص می رویند و مزاحمت ایجاد می‌کنند علف هرز نامیده می‌شوند.

مثال: وجود بوته‌ی زعفران در زراعت جو به منزله‌ی علف هرز است.

۲-۱ خصوصیات علف‌های هرز

جهت پی بردن به خصوصیات علف‌های هرز چنین عمل کنید.

– از نظر میزان رشد، بوته‌های هرز را با گیاه اصلی مقایسه نمایید.

– علف هرز غالب در مزرعه را تعیین نمایید.

– میزان بذر آوری آن و علف‌های هرز دیگر را نسبت به محصول اصلی بسنجید.

– قسمتی از اندام بذر دهنده علف هرز را جدا کنید و در صورت امکان شمارش بذر نمایید.

– آیا در جاهایی که کیفیت زمین برای رویش و رشد محصول مناسب نیست علف هرز دیده می‌شود؟

– کدام یک از گیاهان (هرز یا محصول اصلی) توانسته‌اند در جذب نور و آب و مواد غذایی موفق باشند؟

با توجه به مشاهدات فوق نتیجه می‌گیریم که:

١- علف‌های هرز معمولا نسبت به گیاهان اصلی سریع الرشد ترند.

۲- بذر خیلی زیاد تولید می‌کنند. به عنوان مثال تعداد بذر در یک بوته سلمه تره به ۷۲۰۰۰ و در تاج خروس به ۱٫۱۷۴٬۰۰۰ عدد می رسد..

۳- علف‌های هرز نسبت به گیاهان اصلی کم توقع ترند و در هر محلی توان رویش و رشد دارند.

۴- بذور آنها قوه‌ی نامیه‌ی بالایی دارند.

۵- قدرت رقابت با گیاه اصلی را به طور مستقیم از نظر جذب آب و مواد غذایی و نور دارند.

۳-۱ دلایل قدرت تطبیق علف‌های هرز در شرایط مختلف

هرجا که انسان شروع به عملیات کشاورزی و تولید محصول کرده علف‌های هرز نیز پدیدار شده‌اند. این تداوم حضور همه جانبه‌ی علف‌های هرز به دلیل خصوصیات زیست شناختی ویژهای است که‌این گیاهان دارند. مکانیسم بقای گیاهان هرز در ویژگی هایی چون الف – قدرت تولید بذر زیاد، ب – شکل بذر که آنها را به سادگی قابل انتقال کرده و امکان تثبیت سریع جمعیت را میدهد ، پ – عمر زیاد بذر و توانایی حفظ قومی‌نامیه برای مدت طولانی وت – داشتن اندام‌های رویشی تکثیر شونده، نهفته است.

الف – تولید بذر: بقای گیاه هرز یا هر گیاه یک ساله یا دو ساله بستگی به تولید کافی بذور با قوه‌ی نامه‌ی زیاد دارد تا گیاه بتواند در برابر عوامل محیطی خود را حفظ کند. برای مثال خاکشی تلخ می‌تواند در زمان بذردهی بیش از نیم میلیون و تاج خروس در حدود ۲۰۰۰۰۰ دانه بذر تولید کند.

بعضی از گیاهان هرز قبل از برداشت یا بعد از گل دهی مقدار زیادی بذر دارای قابلیت جوانه زنی تولید می‌کنند. تعداد کمی از گیاهان هرز نیز بدون لقاح و باروری بذر تولید می‌کنند.

ب – سازش برای سهولت پراکندگی و انتشار بذر: بیش تر گیاهان هرز توسط عوامل گوناگونی مثل باد، آب، حیوانات و انسان انتشار می‌یابند. بذرهایی که به وسیله‌ی باد منتقل می‌شوند کیسه مانند، بالدار، کرکدار و چتر مانند هستند. برای مثال گونه‌هایی مانند گل قاصد و کنگرصحرایی در روزهای بادی به وسیله‌ی باد پراکنده می‌شوند. بذر بعضی از گیاهان هرز به دلیل داشتن خصوصیاتی چون سبکی، داشتن پوسته‌ی روغنی، داشتن زائده‌های چوب پنبه‌ای یا جمع شدن هوا در زیر پوسته با آب سیلابها و نهرها و آبیاری منتقل می‌شوند. حیوانات و انسان نیز به طرق مختلف در انتشار بذر گیاهان هرز نقش دارند.

پ – جوانه زنی بذر: جوانه زنی بذرهای گیاهان هرز به تغییرات دما، رطوبت خاک، تهویه‌ی خاک، شدت نور، عمق بذر و غیره بستگی دارد. اگر شرایط برای جوانه زدن بذر گیاهان هرز مناسب نباشد این بذرها می‌توانند به حالت خواب درآیند و زمان جوانه زنی خود را به تعویق اندازند.

ت- خواب بذر: حالتی است که بذر حتی در شرایط مناسب از لحاظ رطوبت، دما و اکسیژن نیز رشد نمی‌کند که‌این حالت بسته به گونه‌ی گیاه می‌تواند یک سال یا بیشتر دوام داشته باشد، در نتیجه بذر می‌تواند چند سال در خاک زنده بماند. بذرهای گیاهان هرز گونه‌هایی از تیره‌ی گاو زبان، پیچک صحرایی، کدو، نخود و گندمیان دوره‌های خواب چندین ساله دارند.

ث- دوام تحت تأثیر تکثیر غیر جنسی: تکثیر به وسیله‌ی اندام‌های گیاه، یکی از مکانیسم‌های اصلی بقای گیاهان هرز است. سیستم ریشه، تعداد زیاد جوانه، پیاز، غده، ریزوم و استولون و غیره‌اندام‌های تکثیر غیر جنسی اند. گیاهان چند ساله یا دائمی‌که قادر به ذخیره‌ی مواد غذایی در اندام‌های رویشی زیرزمینی خود هستند و به خواب نیز می روند این توانایی را دارند که در برابر اکثر کنترل‌های زراعی که هدفشان از بین بردن آنهاست مقاومت کنند و ادامه‌ی حیات دهند. تعدادی از علف‌های هرز چند ساله که علاوه بر بذر به وسیله‌ی اندام‌های غیرجنسی نیز تکثیر می‌شوند عبارت‌انداز ترشک، اویارسلام، بید گیاه.

ج – تولید بذر در شرایط نامساعد: علف‌های هرز در شرایط نامساعد نیز قادرند بذر تولید کنند. در شرایط نامطلوب مثل حاصل خیزی کم زمین، دمای پایین، کمی آب و کوتاه بودن فصل رشد، علف‌های هرز بذر تولید می‌کنند. حتی زمانی که علف‌های هرز قطع شوند اغلب باز هم جوانه زده، شاخه‌ای جدید به وجود می آورند و پس از گل دادن بذر تولید می‌کنند.

چ – تحمل شرایط نامساعد: بذرهای بسیاری از علف‌های هرز در مقابل تغییرات فیزیکی قدرت مقاومت زیادی دارند. مثلا مدت طولانی می‌توانند در آب بدون این که فاسد شوند یا قدرت و قوه‌ی نامیه‌ی خود را از دست دهند باقی بمانند. این قدرت در گیاهان آبی و علف‌های هرز مزارع مرطوب، مانند اویارسلام به مراتب بیش تر از سایر گیاهان است. پوسته‌ی بذر بسیاری از گونه‌های هرز در برابر حرارت و آتش مقاومت خوبی از خود نشان می‌دهند.

۴-۱ تقسیم‌بندی علف‌های هرز

به طرق مختلف می‌توان علف‌های هرز را طبقه‌بندی نمود:

۱-۴-۱ شرایط محل رشد علف هرز: اگر از حاشیه‌ی دریا به سمت ارتفاعات پیش رویم، با علف‌های هرزی مواجه می‌شویم که در ارتفاعات خاصی رشد می‌کنند و در ارتفاعات بالاتر و یا پایین تر دیده نمی‌شوند. هم چنین در زمین هایی که همه ساله کشت می‌شوند نوع خاصی از علف‌های هرز وجود دارند که هیچ گاه در زمین هایی که کشت نمی‌شوند مشاهده نمی‌گردند.

۲-۴-۱ شرایط ساختمانی اندام علف‌های هرز: بر این مبنا علف‌های هرز را می‌توان در دو نوع خاص ارزیابی کرد که عبارت‌انداز: ۱- گیاهان علفی ۲- گیاهان خشبی

۳-۴-۱ علف‌های هرز بومی و مهاجر:

الف – علف‌های هرز بومی: معمولا در زراعت‌های خاص و یا در شرایط خاص محیطی یک منطقه علف‌های هرزی به طور طبیعی رشد می‌کنند که‌این گونه علف‌های هرز، بومی آن زراعت خاص یا آن محل محسوب می‌گردند.

مثال: علف هرز گل گندم که همیشه در مزارع گندم دیده می‌شود، برای زراعت گندم یک علف هرز بومی است.

ب – علف‌های هرز مهاجر: هرگاه علف هرزی در غیر محل رویش اصلی خود، رشد نموده باشد، مهاجر نامیده می‌شود.

مثال: رشد بوته گل گندم در مزارع پنبه

۴-۴-۱ طول مدت زندگی: (مدت زندگی یک گیاه: مدت زمانی است که بذر آن شروع به جوانه زدن نموده، ریشه دوانیده، تغذیه و رشد کرده و پس از تولید مثل از بین رفته است.) از نظر طول مدت زندگی علف‌های هرز به دو دسته عمده تقسیم می‌شوند.

– علف‌های هرز یکساله: گیاهانی هستند که تنها در یک فصل رویش زندگی می‌کنند و مراحل تکاملی آنها (از جوانه زدن تا مرگ) در طول یکسال زراعی صورت می‌گیرد.

مثال: تاج خروس، هفت بند، جو وحشی، چچم، دم روباهی ، فرفیون، گل گندم، سلمه تره

شکل ۱- تاج خروس

شکل ۲- تیره هفت بند

شکل ۳- جو وحشی

شکل ۴- چچم

شکل ۵- دم روباهی

شکل ۶- فرفیون

شکل ۷- گل گندم

شکل ۸- سلمه تره

شکل ۹- مرغ (چار)

– علف‌های هرز چند ساله: علف‌های هرز چند ساله یا دائمی‌گیاهانی هستند که قادرند با تولید مثل اندام‌های رویشی بیش از دو سال زندگی کنند. این گیاهان هر ساله رشد رویشی (رشد رویشی: به رشد قسمت‌های سبزینهای گیاه گفته می‌شود.) و تولید بذر دارند و فقط اندام‌های هوایی آنها از بین می رود و معمولا ریشه یا ریزوم هایی که تولید می‌کنند ماندنی است.

مثال: اویارسلام، پیچک صحرایی ، شیرین بیان ، قیاق

شکل ۱۰- اویارسلام

شکل ۱۱- پیچک صحرایی

شکل ۱۲- شیرین بیان

شکل ۱۳- قیاق

۵-۴-۱ نوع زندگی: علف‌های هرز بر حسب نوع زندگی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

– علف‌های هرز کامل: گیاهانی هستند که به تنهایی قادرند غذای مورد نیاز خود را از زمین و هوا به دست آورند، مانند تمام گیاهان عالی از جمله پنیرک ، تاج خروس.

– علف‌های هرز انگل: گیاهانی هستند که قادر به تأمین مواد غذایی خود نیستند و از این جهت کاملا وابسته به گیاه میزبان اند، مانند سس و گل جالیز که برای ادامه زندگی خود ناگزیر هستند از وجود گیاهان میزبان استفاده کنند.

– علف‌های هرز نیمه انگل: گیاهانی هستند که مقداری از غذای خود را به طور مستقل تأمین می‌کنند و مقداری را از میزبان خود می‌گیرند؛ مانند دارواش که بر روی تنه درختان بزرگ مستقر می‌شود. این گونه گیاهان آب و املاح را از میزبان می‌گیرند و با کلروفیل خود عمل غذاسازی را انجام می‌دهند.

فعالیت عملی: طبقه‌بندی علف‌های هرز

هنرجویان محترم به کمک هنرآموز درس، علف‌های هرز رایج در منطقه را جمع آوری کرده و به روش‌های مختلف طبقه‌بندی نمایند.

۵-۱ نحوه‌ی خسارت علف‌های هرز

برای آشنایی با نحوه‌ی خسارت علف‌های هرز به محصولات زراعی، به یکی از مزارع آموزشی آلوده به علف هرز مراجعه کنید.

– محصول کشت شده را با زراعت مشابه که علف هرز کمتری دارد از نظر ظاهری مقایسه کنید.

– آیا رشد محصول در هر دو مزرعه یکسان است؟

– دلیل ضعف گیاه اصلی و کاهش محصول در قسمت‌های آلوده به علف هرز چیست؟

– نمونه‌هایی از محصولات مزرعه آلوده را با نمونه‌ی مشابه از مزارع غیر آلوده به علف هرز مقایسه نمایید.

– از نظر میزان رشد و سلامت بوته چه تفاوتی بین دو نمونه می‌بینید؟

– میزان تولید محصول و مرغوبیت آن را در هر دو قسمت با هم مقایسه کنید.

– در طول یک فصل زراعی هزینه‌های دوره‌ی داشت را در مزارع آلوده و سالم بررسی نمایید.

– به نظر شما چه عاملی سبب بالا رفتن هزینه‌ها در مزارع آلوده به علف‌های هرز گردیده است؟

– آیا تاکنون به علف‌های هرزی که مانع برداشت سریع و به موقع محصول می‌گردند، برخورد کرده‌اید؟

– آیا علف هرزی را می‌شناسید که مصرف آن سبب مسمومیت و ایجاد اختلال در انسان یا دام گردد؟

الف – تلف کردن آب: علف‌های هرز میزان قابل توجهی از آبی را که باید صرف رشد گیاه اصلی شود مصرف می‌کنند. وجود علف‌های هرز در کف یا کنار جویها، کند شدن حرکت آب در نتیجه‌ی نفوذ بیشتر آب در زمین و خارج شدن مقدار زیادی آب از دسترس کشاورز را به دنبال دارد. در بسیاری از مناطق بیش ترین کاهش محصول گیاهان زراعی به دلیل رقابت با علف‌های هرز بر سر جذب آب می‌باشد.

ب- مصرف مواد غذایی: قدرت رقابت علف‌های هرز برای جذب مواد غذایی خاک با گیاهان زراعی خیلی زیاد است. علف‌های هرز در بیشتر شرایط با سرعت زیادی رشد می‌کنند و تقاضای زیادی برای مصرف مواد غذایی دارند و قدرت جذب آنها بیش تر از گیاهان زراعی است. در واقع بیشتر آب و موادغذایی مزارع بر اثر وجود علف‌های هرز به هدر می رود و میزان محصول و کیفیت آن کاهش می‌یابد.

پ – سایه افکنی: علف هرز ضمن رقابت با گیاهان زراعی برای آب و موادغذایی بر اثر سایه‌اندازی نیز رشد آنها را کاهش می‌دهد. اگر رشد علف هرز زیاد باشد می‌تواند گیاه زراعی را بپوشاند و از رسیدن نور به آن جلوگیری نماید.

ت- ترشح مواد مسموم در خاک: ریشه‌ی گیاهان هرز بعض موادی را ترشح و وارد خاک می‌کنند که به صورت سم بسیار قوی عمل کرده و رشد سایر گیاهان را محدود یا متوقف می‌کند. به عنوان مثال، مرغ و دم روباهی و کتان وحشی و کاهوی وحشی این خاصیت را دارند.

ث – هزینه بر بودن: دفع علف‌های هرز با هر وسیله‌ای که باشد دارای هزینه‌ی قابل توجهی است.

ج- کم شدن ارزش محصولات زراعی: علف‌های هرز از طریق کاهش کیفیت محصول زراعی سبب کاهش بازار پسندی آن شده و به طور غیرمستقیم از این راه به محصولات کشاورزی صدمه می زنند.

چ- کاهش کیفیت و خراب شدن محصولات دامی: بعضی از علف‌های هرز تأثیر نامطلوبی روی بو، مزه با طعم محصولات دامی‌می‌گذارند؛ به عنوان مثال تغذیه از گندسیر سبب تغییر در بو، طعم و مزه‌ی شیر دام‌ها می‌گردد.

ح – زیان‌های بهداشتی برای انسان و دام: حساسیت به دانه‌ی گرده از نمونه‌های رابطه‌ی نامطلوب انسان و گیاه است؛ به عنوان مثال گیاه درمنه واکنش آلرژیک ایجاد می‌کند. گاهی مقدار بذر علف‌های سمی‌در مواد خوراکی زیاد شده و انسان را مسموم می‌کند؛ به عنوان مثال تغذیه از آرد گندم مخلوط با سیاه دانه‌ی گندم در اعصاب ایجاد اختلال می‌کند.

خ- نامرغوب شدن بذر: مخلوط شدن بذور علف‌های هرز با بذور محصولات کشاورزی سبب نامطلوب شدن بذور گیاهان زراعی می‌شود.

د- ایجاد مزاحمت در برداشت محصول: به عنوان مثال علف هایی مثل خارشتر و شیرین بیان که در موقع دروی گندم سبز و خشبی هستند چون در کمباین خرد نمی‌شوند باعث کندی کار و پایین آمدن بازدهی دستگاه می‌شوند.

ذ- میزبانی برای آفات و بیماری‌های گیاهی: علف‌های هرز پناهگاه خوبی برای آفات و بیماریهای گیاهی هستند. اکثر حشرات و قارچها قبل از حمله به محصولات کشاورزی مدتی از زندگی خود را روی علف‌های هرز داخل و اطراف مزارع می‌گذرانند، مثل تریپس گندم و ککهای نباتی و کرم خاردار پنبه. دیگر خسارات ناشی از علف های هرز عبارت اند از : ایجاد خوابیدگی در غلات، افزایش خطر سرمازدگی در باغها، کم شدن ارزش زمین، و خسارت به آسفالت خیابان ها و پشت بام و اماکن مسکونی، پوشاندن آثار و علائم مسیر لوله های نفت و گاز، زشت کردن مناظر و به وجود آمدن مشکلات در منابع آب.

۲- راه های ورود علف های هرز به مزرعه و باغ

برای شناسایی راههای ورود علف های هرز به مزرعه و باغ به روش زیر عمل کنید .

– از نزدیک ترین مزرعه یا باغ بازدید به عمل آورید.

– سیستم های آبیاری را بررسی نمایید.

– آیا آنهار خاکی و سنتی است و یا سرپوشیده و سیمانی؟

– در صورت امکان از سیستم های آبیاری قطره ای یا بارانی منطقه بازدیدی داشته باشید .

– در کدام یک از سیستم های فوق پراکندگی و انتشار علف های هرز وسیع تر است؟

– باد چه نقشی در انتشار بذر و علفهای هرز می تواند داشته باشد؟

– هدف از بوجاری بذر چیست؟

– برای تقویت زمین با هدف کنترل علفهای هرز چه نوع کود دامی انتخاب می کنید؟

– کود دامی تازه چه مضراتی ممکن است برای کشاورزان داشته باشد؟

– جهت رسیدن به جواب سؤال اخیر طبق دستورالعمل زیر عمل نمایید :

– مقدار ۵۰ متر مربع زمین زراعی را انتخاب و به دو قطعه ی مساوی تقسیم کنید.

– به یکی از قطعات کود تازه دامی و به قطعه دیگر کود پوسیده اضافه نمایید.

– پس از آماده سازی و کشت بذر اصلی مراحل رویش را بررسی و کنترل نمایید .

– در کدام قطعه محصول اصلی رشد بهتری دارد.

– میزان رشد و تراکم علف های هرز در کدام قطعه بیشتر است.

با توجه به عملیات فوق طرق مختلف انتشار علفهای هرز عبارت اند از :

۱-۲ از طریق جریان هوا

بعضی از بذور علف‌های هرز به وسیله بال و یا زائده‌های خاص و یا شکل ویژه‌ای که دارند به راحتی توسط باد جابه جا می‌شوند مانند؛ بذر کاهوک و گل قاصد که کرکهای بلند دارد یا کپسول بذر اسپند که دارای فضاهای خالی است.

۲-۲ از طریق جریان آب

آب آبیاری، خصوصا زمانی که از طریق نهرهای آلوده به علف هرز به مزارع هدایت شود، باعث انتقال و انتشار سریع علف‌های هرز می‌گردد.

۳-۲ از طریق احشام

بذور بعضی از علف‌های هرز دارای زواید چسبنده‌اند و به هنگام چرای دام با چسبیدن به بدن دام‌ها از محلی به محل دیگر منتقل می‌شوند.

۴-۲ از طریق بذر اصلی

بذرهای بوجاری نشده‌ی محصولات کشاورزی معمولا همراه خود مقادیر زیادی بذر علف هرز دارند که در موقع کشت محصول اصلی، علف‌های هرز نیز سبز می‌شوند و گسترش می‌یابند.

۵-۲ از طریق ماشین آلات و کارگران

ادوات کشاورزی آلوده به بذر علف‌های هرز مانند گاو آهن و کمباین، در صورتی که قبل از استفاده‌ی مجدد تمیز نگردند باعث جابه جایی و انتشار بذور علف‌های هرز می‌شوند.

۶-۲ از طریق کودهای دامی آماده نشده

کودهای دامی‌تازه معمولا حاوی مقدار قابل توجهی بذر علف هرزاند، که می‌بایست قبل از انتقال به زمین اصلی کاملا پوسیده شوند تا بذرهای موجود در آن بسوزند و از بین بروند.

فعالیت عملی: نحوه‌ی خسارت و راه‌های ورود علف‌های هرز به مزارع و هنرجویان به کمک هنر آموز خود با نحوه‌ی خسارت علف‌های هرز و راه‌های ورود آنها به مزرعه و باغ آشنا شده و از مراکز مربوطه بازدید نمایند.

۳- روش‌های پیشگیری و کنترل علف‌های هرز

برای شناسایی روش‌های پیشگیری و کنترل رشد علف‌های هرز طبق دستورالعمل زیر عمل کنید.

– یک قطعه زمین زراعی انتخاب کنید و در زمان آیش شخم بزنید.

– بیست روز بعد میزان رشد علف هرز آن را با قطعات شخم نخورده‌ی مجاور (شاهد) مقایسه کنید.

– چه تفاوتی از نظر میزان تراکم علف‌های هرز مشاهده می‌کنید؟

– آیا شخم زدن در کاهش جمعیت علف‌های هرز مؤثر بوده است؟

– با استفاده از فیلم‌های آموزشی اثر تناوب سه ساله کشت را در کاهش جمعیت علف‌های هرز مشاهده و بررسی نمایید.

– آیا تغییر نوع محصول سبب کاهش علف‌های هرز موجود در مزرعه شده است؟ – آیا برای کنترل جمعیت علف‌های هرز استفاده از گیاهان سریع الرشد در منطقه مرسوم است؟

برای رسیدن به پاسخهای لازم از مزارعی که مدیریت صحیح در آن اعمال شده است بازدید به عمل آورید. مشاهدات خودتان را با مزارع دیگر که به روش‌های معمولی اداره می‌شوند مقایسه نمایید. در اعمال مدیریت‌های زراعی صحیح روش‌های زیر برای کنترل رشد علف‌های هرز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نخستین قدم در مبارزه با علف‌های هرز پیش‌گیری از ورود آنها به مزرعه است. برای این منظور موارد زیر توصیه می‌شود.

الف – استفاده از بذور عاری از علف هرز.

ب – تمیز کردن ماشین آلات سیار کشاورزی، به خصوص کمباین که موجب آلودگی مزارع جدید می‌شود.

پ- جلوگیری از ورود احشام و چارپایان از مزارع آلوده به علف هرز، به مزارع غیر آلوده.

ت – کنترل مسیر ورودی آب به مزرعه و بازبینی نهرهای ورودی آب و پاکسازی آنها از وجود علف‌های هرز.

ث – پاک‌سازی حواشی مزرعه از وجود علف‌های هرز.

۱-۳ یخ آب زمستانه

یخ آب در مناطق سردسیری می‌تواند از رشد علف‌های هرز زمستانی جلوگیری کند و بعضی از بذور آنها را که آب جذب نموده‌اند از بین ببرد.

۲-۳ رعایت اصول تناوب زراعی

با رعایت این اصول علف‌های هرزی که در زراعتهای مخصوص رویش نموده‌اند از بین خواهند رفت.

۳-۳ شخم زدن مزرعه در زمان آیش یا در فاصله بین دو کاشت

مسلم شخم در زمان آیش و یا در فاصله‌ی بین دو کاشت باعث قطع ریشه و اندام علف‌های هرز می‌شود و یا بعضی از قطعات را به اعماق می‌برد که به دلیل کمی‌مواد ذخیره‌ای قادر به سبز شدن نخواهند بود.

ترتیب و نوع شخم قبل از کاشت تحت تأثیر نوع خاک، شرایط آب و هوایی، ابزار در دسترس و سلیقه‌ی کشاورزان قرار دارد. در هر حال هریک از این عملیات و زمان‌بندی آنها در کاهش جمعیت گونه‌های علف هرز یک مزرعه بسیار مؤثر است.

۴-۳ کاشت محصولات سریع الرشد یا خفه کننده

این نوع محصولات نیز مانند گندم و جو با رشد سریع می‌توانند علف‌های هرز را از بین ببرند. گاهی علف‌های هرز هم موفق به‌این کار می‌شوند؛ مانند خفه کنندگی بوته‌های خاکشیر بر روی بوته‌های جو وحشی و سلمه تره.

۵-۳ چرای علف‌های هرز توسط احشام، قبل از گلدهی

چرای علف‌های هرز توسط احشام قبل از گلدهی موجب قطع اندام‌های فوقانی و زایشی علف‌های هرز می‌شود و از به وجود آمدن بذور جلوگیری می‌کنند.

۶-۳ تنظیم تاریخ کاشت

در بعضی از گیاهان مانند چغندر قند تاریخ کاشت را زودتر تعیین می‌کنند، به طوری که در زمان رویش علف‌های هرز بوته‌های چغندر مقداری رشد کرده باشند.

۷-۳ غرقاب کردن

در مناطقی که آب به‌اندازه‌ی کافی وجود داشته باشد اگر بتوان زمین را در فصلی که علف‌های هرز شروع به جوانه زدن می‌کنند برای مدت ۳ تا ۸ هفته در زیر آب فرو برد علف هایی که زیر آب می‌مانند از بین خواهند رفت.

۸-۳ مالچ

هر ماده‌ای که کدر یا به‌اندازه‌ی کافی ضخیم باشد به طوری که بتواند از رسیدن نور به گیاه جلوگیری کند مالچ نامیده می‌شود. مالچ‌ها سبب جلوگیری از رشد علف‌های هرز می‌شوند. این روش معمولا برای کنترل علف‌های هرز چند ساله مؤثر نیست و بیشتر برای محصولات گران قیمت به کار می رود.

۴- اصول پیشگیری و کنترل رشد و توسعه علف‌های هرز

این اصول عبارتند از:

۱-۴ جلوگیری

یعنی پیشگیری از ورود و توسعه آن دسته از علف‌های هرز به مزارعی که هنوز آلوده نشده‌اند.

۲-۴ ریشه کن کردن

ریشه کن کردن علف‌های هرز بسیار سودمند و مطلوب است اما به علت سختی عملیات و سنگینی هزینه‌های ریشه کنی علف‌های هرز فقط در مزارع کوچک و گلخانه‌ها و باغچه‌ها قابل اجرا است.

۳-۴ کنترل یا محدود کردن

کنترل یا محدود کردن علف‌های هرز عبارت است از یک سری عملیاتی که باعث کاهش ضرر و زیان علف‌های هرز می‌شوند ولی کاملا آنها را از بین نمی‌برد. این مسئله نسبی است و درجه‌ی کنترل بستگی به ویژگی علف‌های هرز و مؤثر بودن متدها و روش‌های به کار برده شده دارد.

با کنترل مؤثر علف‌های هرز و کاهش جمعیت (تراکم) آنها در مزرعه از نقصان محصول، جلوگیری به عمل می‌آید. به طور کلی کنترل علف‌های هرز حاصل مجموعه‌ای از عملیات مکانیکی، زراعی، بیولوژیکی و شیمیایی است. ترکیب ایده آل این روش‌ها برای هر مزرعه بستگی به ۱- نوع محصول، ۲- انواع علف‌های هرز، ۳- شدت آلودگی، ۴- نوع خاک، ۵- سیستم کشت و ۶- در دسترس بودن زمان و نیروی کار خواهد داشت. در زیر هریک از عملیات فوق را شرح می‌دهیم.

۵- روش‌های مکانیکی کنترل علف‌های هرز

کنترل مکانیکی با علف‌های هرز شامل کاربرد ادوات و ابزارهای مختلف برای بریدن، دفن کردن، سوزاندن و پوسانیدن علف‌های هرز و شامل وجین دستی، سوزاندن، شخم مکانیکی، غرقاب و یخ آب دادن مزرعه، خفه کردن علف‌های هرز با استفاده از مالچ و سایر عملیات آماده‌سازی زمین می‌باشد.

۱-۵ کندن علف‌های هرز (و جین) توسط دست

– ۵۰ متر مربع از مزرعه آلوده به علف هرز را انتخاب کنید.

– وسایل وجین کن دستی (شفره، بیل، بیلچه، داس) را از انبار تحویل بگیرید.

– طوری وارد مزرعه شوید و عملیات را انجام دهید که صدمه‌ای به محصول اصلی زراعی وارد نشود.

– علف‌های هرز را از محصول اصلی تشخیص دهید و آنها را توسط ابزار فوق قطع کنید.

– علف‌های هرز دائمی را با بیل از ریشه در آورید.

– علف‌های هرز وجین شده را جمع آوری کنید و در محلی دور از مزرعه از بین ببرید.

در مناطقی که نیروی کار ارزان است و از علف‌های هرز به عنوان علوفه‌ی دام استفاده می‌کنند. وجین دستی روش معمول کنترل علف‌های هرز می‌باشد، ولی در هر حال در این روش امکان آسیب رسیدن به محصول نیز وجود دارد.

۲-۵ کندن علف‌های هرز توسط ماشین‌های وجین کن

– ماشین وجین کن را تحویل بگیرید و با انجام سرویسهای لازم آن را آماده کنید.

– پس از انجام سرویس، تنظیمات لازم را نسبت به وضعیت زمین و تراکتور انجام دهید.

– دستگاه را به پشت تراکتور متصل نمایید.

– تراکتور را طوری وارد مزرعه کنید که چرخ‌های آن در بین ردیف‌ها قرار گیرد و به گیاه اصلی صدمه وارد نسازد.

– به طور اصولی و صحیح و با سرعت مناسب تراکتور را در مزرعه به حرکت در آورید.

– بعد از انجام وجین به دو روش بالا عملکرد را با هم مقایسه کنید.

الف – کدام روش قابل اجراست؟

ب – کدام روش آسان تر انجام می‌گیرد؟

ج – کدام روش صرفه‌ی اقتصادی دارد؟

۶- روش فیزیکی کنترل علف‌های هرز

برای کنترل فیزیکی علف‌های هرز از گرما و آتش استفاده می‌شود. در سوزاندن معمولا بذور علف‌های هرز از بین می روند. به عنوان مثال سوزاندن کاه و کلش گندم زمانی که مستقیما بعد از برداشت انجام شود باعث از بین رفتن بذر علف‌های هرز مثل یولاف وحشی می‌گردد. برای کنترل و شعله افکنی به روش زیر عمل نمایید.

– شعله افکن موتوری پشتی (اتومایزر) را از انبار تحویل بگیرید.

– دستگاه را بازدید و قبل از روشن نمودن دقیقا کنترل نمایید.

– مخزن را از مواد سوختی پر کنید.

– شعله افکن را با احتیاط به محل مورد نظر حمل نمایید.

– سر کلاهک آهنی را گرم کنید تا سوخت به راحتی تبدیل به بخار شود و مشتعل گردد.

– با کشیدن هندل، دستگاه را روشن کنید.

– گاز دستگاه را به میزان مورد نیاز تنظیم نمایید.

– دستگاه را با احتیاط به پشت ببندید.

– شعله دستگاه را روشن کنید و حاشیه‌ی مزرعه و نهرهای آلوده به علف هرز را با احتیاط شعله بزنید.

– از محصول اصلی به دقت مواظبت نمایید تا موجب سوختگی و خسارت نشود.

– استفاده از شعله افکن در حاشیه‌ی مزارع، بستر و حاشیه‌ی نهرها، اراضی آیش و به صورت موضعی در مزارع آلوده به سس، توصیه می‌شود.

۷- روش‌های زراعی

این روش‌ها مشتمل بر عملیات مختلف زراعی است که برای کنترل علف‌های هرز و به نفع گیاهان انجام می‌گیرد و عبارت‌انداز: تناوب زراعی و آیش، انتخاب ارقام سازگار، انتخاب تاریخ کاشت، مقدار بذر و روش مناسب کاشت، کشت گیاهان پوششی یا خفه کننده به منظور علوفه و دفن آنها به عنوان کود سبز قبل از آماده‌سازی زمین، مصرف کود مناسب و آبیاری به موقع برای غلبه بر علف‌های هرز، زمان و روش مناسب برداشت محصول و بالاخره اجرای سیستم‌های چند کشتی که مهم ترین این روش‌ها به اختصار بیان می‌شود:

١- تناوب: کشت متوالی یک محصول در یک زمین می‌تواند جمعیت آن دسته از علف‌های هرز که سیکل زندگی آنها مشابه محصول تحت کشت است را افزایش دهد. لذا تناوب کشت با محصولات مختلف، و به عبارتی تنوع کشت، می‌تواند سیکل زندگی این علف‌های هرز را بشکند. تناوب محصولات یکساله‌ی تابستانه با محصولات یک ساله‌ی زمستانه سبب کاهش جمعیت علف‌های هرز می‌شود.

۲- آیش همراه با کنترل به موقع علف هرز: شیوه‌ی کنترل علف‌های هرز از طریق آیش، با یک برنامه‌ی شخم سطحی و یا کولتیواتور (Cultivator) زدن صورت می‌گیرد. آیش یعنی بدون کاشت گذاشتن زمین برای مدتی معین، که چون در آن زراعتی انجام نمی‌گیرد و آب و کودی هم داده نمی‌شود، اگر همراه با عملیات شخم سطحی نیز باشد موجب از بین رفتن علف‌های هرز می‌شود.

٣- واریته: انتخاب واریته‌ی زراعی با رقابت بالا از یک محصول در مدیریت علف هرز مهم است. واریته‌های با رشد سریع و قد بلند قدرت زیادی در متوقف‌سازی رشد علف‌های هرز، نسبت به ارقام با رشد کندتر و قد کوتاه از یک نوع محصول را دارند. فاکتورهایی که بر رقابتی بودن مؤثرند عبارت‌انداز داشتن برگ بیش تر، زاویه‌ی مناسب برگ، تعداد پنجه‌ی بیش تر و رشد سریع اولیه.

۴- کود و حاصلخیزی: یک برنامه‌ی خوب از نظر کود دادن بر اساس آزمایش خاک، باعث تقویت رشد محصول شده و عملکرد آن را افزایش می‌دهد و در عین حال تراکم علف هرز را به میزان بسیار زیادی پایین می آورد.

۵- میزان بذر و تراکم: میزان بذر می‌تواند برای بهبود کنترل علف هرز تنظیم شود. میزان بذر زیاد و فاصله‌های کم، محصول را به پوشاندن فاصله‌های خالی و کاهش تراکم علف هرز قادر می سازد.

۸- کنترل بیولوژیک

هر موجود زنده‌ای که بتواند در رشد یا تولید مثل علف‌های هرز مزاحمت ایجاد کند می‌تواند در مبارزه با آنها به عنوان عامل بیولوژیک مورد استفاده قرار گیرد، مشروط بر این که‌این عامل به گیاهان و محصولات کشاورزی آسیبی نرساند. علف‌های هرز دشمنان طبیعی زیادی دارند که مهم ترین آنها عبارت‌انداز حشرات و قارچ‌ها و موجودات ذره بینی؛ و انگل‌ها و حلزون‌ها و مهره داران، مثل ماهی، اردک، غاز و گوسفند. قبل از رهاسازی چنین عواملی بایستی آزمایش‌های گرسنگی به منظور اطمینان از عدم آسیب رسانی آنها به گیاهان زراعی، در محل‌های مخصوص و تحت کنترل، به عمل آید؛ زیرا این آفات و عوامل بیماری‌زا ممکن است در اثر تغییرات ژنتیکی خاصیت انتخابی بودن خود را بر روی علف هرز از دست بدهند و گیاه زراعی را به عنوان میزبان برگزینند.

به عنوان مثال کنترل گل راعی توسط سوسک گل راعی (Chrysolims genellata) گزارش شده و نیز استفاده از قارچهایی مثل قارچ فوزاریوم در کنترل سس مؤثر است.

برای از بین بردن علف‌های هرز چنان که از موجوداتی مثل قارچها و یا حشرات استفاده شود، این طریقه کنترل را بیولوژیکی نامند. مثلا لارو پروانه‌های کوچکی به نام مینوز در داخل برگ علف‌های هرز دالانهایی ایجاد می‌کند و بدین صورت باعث از بین رفتن آنها می‌شود.

۹- کنترل شیمیایی

در این روش‌ها با استفاده از مواد شیمیایی، به طور انتخابی به از بین بردن انواع خاصی از علف‌های هرز اقدام می‌شود. مواد شیمیایی که همه‌ی گیاهان، اعم از گیاه زراعی و علف هرز را از بین می‌برند به علف‌کش‌های غیر انتخابی یا عمومی‌موسوم اند. این مواد بر روی شاخ و برگ گیاه و یا سطح خاک پاشیده می‌شوند. موفقیت علف‌کش‌های شیمیایی در کنترل با علف‌های هرز تا حد زیادی به زمان، غلظت و روش استفاده از آنها بستگی دارد.

در این نوع کنترل، برای دفع علف‌های هرز از یک سری مواد شیمیایی استفاده می‌شود که ما آنها را با نام کلی علف‌کش می‌شناسیم. عوامل مطلوب و مورد نیاز یک علف‌کش را می‌توان به شرح ذیل مورد بررسی قرار داد:

١- قیمت علف‌کش گران نباشد.

۲- علف‌کش برای انسان و حیوانات و دام‌ها و سایر موجودات مفید بی‌خطر باشد.

۳- بیشترین تأثیر را روی علف‌های هرز داشته باشد.

۴- براحتی مورد استفاده قرار گیرد و مقدار مورد استفاده‌ی آن کم باشد.

۵- کم ترین ضرر را روی محصولات کشاورزی داشته باشد.

۱۰- کنترل تلفیقی

استفاده از دو یا چند روش را در مبارزه با علف‌های هرز مدیریت تلفیقی علف‌های هرز می‌گویند. مدیریت تلفیقی علف‌های هرز ترکیبی از روش‌های زراعی، مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی جهت کنترل علف‌های هرز است. به عنوان مثال، استفاده‌ی کم تر از علف‌کش همراه با شخم مکانیکی تلفیق مناسبی برای بهبود کنترل علف هرز است. معمولا هیچ یک از این روش‌ها نمی‌توانند به تنهایی سطح قابل قبولی از کنترل علف‌های هرز را فراهم کند. با دنبال کردن این روش‌ها می‌توان استفاده از علف‌کش‌ها را کاهش داد و ضمن آن به طور مناسب با علف‌های هرز نیز مبارزه کرد. هدف مدیریت تلفیقی علف‌های هرز متوقف کردن تراکم علف‌های هرز در سطح قابل قبول است به طوری که مانع شویم جمعیت علف هرز از حد خاصی بالاتر رود. کنترل علف‌های هرز با یک روش خاص این امکان را به علف‌های هرز می‌دهد که بعد از چند سال خود را با این روش‌ها سازگار کرده و همچنان مزاحم محصول باشند ولی ترکیب مجموعه‌ای از روش‌های کنترل این امکان را از آنها سلب خواهد نمود. لذا ، کنترل بیولوژیکی، فیزیکی و زراعى با علف‌های هرز در کنار کنترل شیمیایی، راه‌های مناسبی جهت رسیدن به‌این هدف خواهند بود. در مدیریت تلفیقی علف‌های هرز اصراری بر استفاده‌ی توام و مداوم چهار روش فوق نیست بلکه یک مدیر باید بسته به شرایط، ترکیب مناسبی از این روش‌ها را به کار ببرد.

فعالیت عملی: آشنایی با روش‌های کنترل علف‌های هرز

هنرجویان محترم به کمک هنرآموز خود با روش‌های پیشگیری و کنترل علف‌های هرز آشنا شده و از مراکز مربوطه بازدید نمایند.

خود آزمایی

١- علف هرز را تعریف کنید.

۲- خصوصیات علف‌های هرز را بیان کنید.

۳- علف‌های هرز را بر چه اساسی طبقه‌بندی می‌کنند؟

۴- کدام دسته از علف‌های هرز را بومی‌می‌گویند؟

۵- پنج علف هرز یک ساله و پنج علف هرز چند ساله را نام ببرید.

۶- علف‌های هرز انگل چه مشخصاتی دارند؟

۷- راه‌های مختلفی را که علف‌های هرز ایجاد خسارت می‌کنند، توضیح دهید.

۸- علف‌های هرز از چه راه‌هایی وارد مزارع و باغ‌ها می‌شوند؟

۹- چه روش هایی را برای پیش‌گیری و کنترل علف‌های هرز به کار می‌برند؟

۱۰- یک علف‌کش مطلوب چه مشخصاتی دارد؟

۱۱- کنترل تلفیقی را تعریف کنید.

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---