روشهای پیشگیری و کنترل آفات و بیماری های گیاهی

داریوش طاهری| به‌روزرسانی: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۲

🕒 18 دقیقه

راهنمای مطالعه نمایش

امتیازی که به این مقاله می دهید چند ستاره است؟

[کل: ۳ میانگین: ۵]

هدف‌های رفتاری: با یادگیری این مبحث، هنرجو می‌تواند:

۱- پیش‌گیری را تعریف کند و اهمیت آن را بیان نماید.

۲- کنترل را تعریف کند و زمینه‌های مساعد کننده‌ی حمله‌ی حشرات را نام ببرد.

۳- روش‌های مختلف کنترل آفات را توضیح دهد.

تعریف پیش‌گیری و اهمیت آن: مجموعه عملیاتی که شرایط زیستی را برای نشو و نما و تکثیر آفات و عوامل بیماری‌زا نامساعد سازد «پیش گیری» نامیده می‌شود.

چون هزینه‌ی کنترل بعضی از آفات و امراض، از میزان خسارت حاصل از زبان این عوامل بیشتر است و در برخی از بیماریهای گیاهی، کنترل عملی وجود ندارد، از این جهت، پیش‌گیری از ایجاد خسارت این عوامل، سهل تر و اقتصادی تر از کنترل بعدی با آنهاست.

زمینه‌های مساعد کننده‌ی حمله‌ی آفات و بیماری‌های گیاهی

برای پیش‌گیری از شیوع آفاتها و بیماریها، شناخت زمینه‌ها و عوامل مساعد کننده‌ی حمله‌ی آنها ضروری است. این عوامل و زمینه‌ها عبارت‌انداز:

۱- ضعف گیاه میزبان

گیاه ضعیف، نمی‌تواند مانند گیاه قوی در مقابل حمله‌ی آفات و عوامل بیماری زا، مقاومت نماید. به عبارت دیگر، این عوامل، به گیاهان ضعیف بیش تر از گیاهان سالم و قوی حمله می‌برند. برای پیش گیری، باید ضعف گیاه را با اجرای عملیات به زراعی – از قبیل اجرای تناوب زراعی، آیش بندی، دادن کود مناسب، آبیاری مرتب، کشت واریته‌های سالم و مقاوم، رعایت فواصل کاشت و انجام عمل هرس – گیاه را سالم و قوی نگه داریم. مبارزه با علف‌های هرز نیز اثر مهمی‌در کنترل و پیشگیری آفات و عوامل بیماریزا دارد. زیرا علف‌های هرز، در اثر رقابتی که با گیاه اصلی در استفاده از آب، مواد غذایی، فضا و نور دارند، باعث تضعیف گیاه می‌شوند و زمینه را برای حمله‌ی آفات و بیماریها، مساعد می سازند.

از طرف دیگر، وجود علف‌های هرز در مزرعه در زمان آیش و تناوب، برای بعضی از آفات و عوامل بیماریزا میزبان مطلوبی هستند و در این صورت از کانون‌های الودگی محسوب می‌شوند.

۲- فراوانی گیاه میزبان

آفات و عوامل بیماری زا، زمانی می‌توانند در یک منطقه استقرار و توسعه یابند که شرایط زیستی برای آنها در آن منطقه مهیا باشد. یکی از مهم ترین این شرایط، وجود غذای مناسب و کافی است. در این میان، گیاهان میزبان نقش اساسی به عهده دارند. به خصوص در مناطقی که کشت تک محصولی رواج داشته باشد. مثلا کشت وسیع سیب زمینی در استان اردبیل، سبب شدت حمله و طغیان «سوسک کلرادو» و توسعه‌ی کشت برنج در شمال، سبب شدت خسارت «کرم ساقه خوار» و بیماری بلاست» گردیده است.

برای پیشگیری و کنترل، کشت چند محصولی، کشت ارقام مقاوم گیاه و رعایت اصول آیش‌بندی و تناوب زراعی توصیه می‌شود. بدیهی است، در صورتی که کشت گستردهی یک محصول در منطقه‌ای ضروری باشد، برای مبارزه با آفات و بیماریهای آن، غالبا اقدام به مبارزه‌ی شیمیایی می‌کنند.

۳- به هم خوردن تعادل محیط زیست

تغییرات عمده‌ای که بر حسب نیاز انسان، در پوشش طبیعی به وجود آمده، سبب طغیان حشرات سازگار با گیاهان زراعی شده است. کلیه‌ی حشراتی که با گیاهان زراعی جدید سازگاری ندارند، این مناطق را ترک کرده و در مکان‌های دیگر مستقر شده، یا از بین رفته‌اند.

پدیده‌ی به هم خوردن تعادل طبیعی، موقعی حایز اهمیت است که حشرات گیاه خوار، به طور تصادفی، از فواصل دور همراه نهالها، قلمه‌ها، پیوندک ها، دانه‌ها و سایر محصولات، از کشوری به کشور دیگر یا از منطقه‌ای به منطقه‌ی دیگر، وارد شوند. این حشرات، اغلب در محیط زیست جدید ، در مقابل شرایط حیاتی و اقلیمی‌مساعدتری قرار می‌گیرند و در غیاب انگل‌ها و دشمنان طبیعی خود، ازدیاد می‌یابند. از جمله‌ی این حشرات، آفات قرنطینه‌ای (آفات قرنطینه‌ای به آفاتی گفته می‌شوند که از کشوری به کشور دیگر و یا از منطقه‌ای به منطقه دیگر انتقال یابند.)؛ نظیر سوسک کلرادو، سوسک ژاپنی، مگس میوه، شپشک آردی و شپشک میوه (سان ژوزه) را می‌توان نام برد.

سمپاشی‌های بی‌رویه در یک منطقه نیز، دشمنان طبیعی آفات و عوامل بیماری‌زا را از بین می‌برد و با به هم زدن تعادل طبیعی محیط سبب طغیان آفات و شیوع بیماری می‌گردد. مثلا از بین رفتن کفشدوزک‌ها در یک منطقه، طغیان شته‌ها را به دنبال دارد.

برای پیش گیری، اقدامات قانونی ضروری است و در صورت مشاهده‌ی آفات جدید، مبارزه‌ی بیولوژیکی جهت برقراری تعادل زیستی، لازم به نظر می رسد و در غیر این صورت باید اقدام به مبارزه شیمیایی کرد.

۴- مقاوم شدن حشرات و عوامل بیماری‌زا در مقابل سموم

مصرف سموم، به طور مکرر، بر روی یک «آفت» معین، آن را در برابر سموم مصرفی مقاوم می سازد. در این صورت آفات حساس از بین می روند و مقاوم‌ها باقی می‌مانند و تکثیر می‌شوند؛ مثلا کنه‌ی قرمز اروپایی، در مقابل تعداد زیادی از کنه‌کش‌ها، مقاومت پیدا کرده است. به همین علت در بعضی از کشورها سعی کرده‌اند برنامه‌های سم‌پاشی را با اصول معینی تنظیم نمایند. به طوری که تمام کشاورزان یک منطقه از یک گروه به خصوصی از سموم، آن هم فقط برای یک بار، استفاده نمایند. این شیوه، احتمال بروز مقاومت را کاهش و عمر مفید گروه‌های سم را افزایش میدهد.

تعریف مبارزه: کنترل و تضعیف دشمنان طبیعی گیاهان را، به منظور محدود ساختن خسارت آنها «مبارزه» می‌نامند.

اصول کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی

۱- سطح زیان اقتصادی

آستانه‌ی زیان اقتصادی، حدی از انبوهی «آفت» است که خسارت حاصل از آن قابل توجه و ارزش اقتصادی آن مختصر می‌باشد ولی با توجه به مخارج مبارزه و عوارضی که معمولا این عملیات به همراه دارد، این حد از خسارت آفت، قابل تحمل است. در این مرحله، می‌توان از اقدامات حاد و گران قیمت کنترل مصنوعی صرف نظر نمود و به کنترل زراعی یا بیولوژیک اکتفا کرد و یا با کمک گرفتن و تقویت عوامل کنترل کننده‌ی طبیعی و به کار بردن اصول مفید و مؤثر اکولوژی، جمعیت آفت را به زیر آستانه‌ی زیان اقتصادی برگشت داد. سطح زیان اقتصادی، حدی از انبوهی جمعیت آفت است که زیان حاصل از آن غیرقابل تحمل باشد و ارزش آن را دارد که شدیدا به طریق مصنوعی؛ به ویژه از طریق کاربرد سموم شیمیایی با آن مبارزه شود تا جمعیت آفت به زیر سطح زیان اقتصادی نزول کند.

آستانه‌ی زیان اقتصادی (Economic Injury Level=EIL) و سطح زیان اقتصادی (Economic Treshold Level= ETL)

برای تمام آفات باید آستانه و سطح زیان اقتصادی مشخص گردد. اگر انبوهی جمعیت یک حشره‌ی زیان آور را روی محور عمودی (Yها) و عامل زمان را روی محور افقی (Xها) در نظر بگیریم و تغییرات انبوهی جمعیت آنها را طی زمان‌های مختلف روی محور مختصات ثبت کنیم، منحنی تغییرات انبوهی این حشره به دست می‌آید.

در شرایط طبیعی که تعادل بیولوژیک در یک منطقه برقرار باشد، این منحنی دارای نوسانات منظم و دامنه‌ی تغییرات نسبتا کم است. فاصله‌ی دو نقطه‌ی ۱ و ۲ نسبت به نوع آفت، متفاوت بوده و ممکن است چند روز، چند هفته، چند ماه و یا چند سال باشد (شکل زیر).

منحنی تغییرات انبوهی جمعیت آفت در شرایط طبیعی و عادی

در حالتی که تعادل طبیعی، چنان که باید وجود نداشته باشد و یا این که عوامل خارجی (کاربرد سموم و عملیات بی‌رویه‌ی زراعی) تعادل طبیعی را به هم بزنند، نظم نوسانات فوق بر هم می خورد و منحنی، شکل نامنظمی‌به خود می‌گیرد (شکل زیر).

منحنی تغییرات انبوهی جمعیت آفت در شرایطی که تعادل طبیعی به هم خورده باشد.

در این منحنی، مناطق هاشور خورده، طغیان شدید آفت را نشان میدهند و کنترل مصنوعی آفت از نظر اقتصادی به صرفه و قابل توجیه است.

به طور کلی، عوامل کنترل کننده‌ی جمعیت آفات و بیماری‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

– عوامل کنترل کننده‌ی طبیعی

– مبارزه‌ی کاربردی (عملی)

۲- عوامل کنترل کننده‌ی طبیعی

این عوامل، بدون دخالت انسان بر روی جمعیت آفات و عوامل بیماری زا، اثر می‌گذارند و شامل آب و هوا، موقعیت جغرافیایی و وضعیت طبیعی منطقه است.

۱-۲ آب و هوا

آب و هوای یک منطقه، در کنترل جمعیت بعضی از آفات و عوامل بیماری‌زا ، عامل مؤثری به شمار می‌آید. به طور مثال، مقایسه جمعیت شپشک‌های مرکبات در شمال و جنوب ایران نشان می‌دهد که شرایط آب و هوایی گرم و خشک جنوب در جلو‌گیری از گسترش و طغیان این آفت، نقش مهمی‌دارد و حال آنکه، آفت مذکور، در شمال، خسارت زیادی به بار می آورد.

۲-۲ موقعیت جغرافیایی

کوه‌های مرتفع، کویرهای گرم و خشک، دریاها و اقیانوس‌ها در محدود کردن یک آفت در منطقه خاص، اهمیت دارند.

۳-۲ وضعیت طبیعی منطقه

چنان که وضعیت منطقه، دست نخورده باقی بماند و بشر دخالتی در تخریب آن نداشته باشد، معمولا تعادل طبیعی برای مدت زمان طولانی، پایدار می‌ماند.

۳- روش‌های عملی پیشگیری و کنترل آفات و عوامل بیماری زا

۱-۳ کنترل مکانیکی

کنترل مکانیکی، که ابتدایی ترین روش کنترل آفات و بیماری‌ها محسوب می‌شود، در واقع همان جمع آوری آفات و گیاهان بیمار و از بین بردن آنها در جهت سالم‌سازی محیط است. این روش کنترل، هر چند که نتیجه‌ی رضایت بخشی دارد، ولی به علت بالا بودن دستمزد کارگران، در کشت های وسیع توصیه نمی‌گردد، ولی در کشت‌های کوچک و در ممالکی که دستمزد کارگران کم است، این روش معمول است. روش‌های این کنترل، عبارت‌انداز:

الف – جمع آوری تخم، لارو، شفیره و حشره‌ی کامل آفات از روی گیاهان زراعی یا از داخل خاک بعد از شخم زدن؛ مانند جمع آوری سن گندم و سوسک کلرادو از مزارع.

ب – جمع آوری میوه‌های زودرس و ریخته شده در پای درختان. هم چنین، جمع آوری میوه‌های آلوده از روی درختان و قطع شاخه‌های آلوده؛ مانند جمع آوری بادام و انارهای کرمو و جمع آوری و از بین بردن برگ‌های آلوده به لکه سیاه سیب.

ج- احداث مخفیگاه‌ها و پناهگاه‌های مصنوعی با تخته، آجر، مقوا و مواد دیگر، جهت به دام انداختن حشرات و از بین بردن آنها.

در کنترل کرم سیب، بستن کمربند، از جنس گونی یا مقوا، به دور درخت برای به دام انداختن لاروهای این پروانه بسیار مفید است.

۲-۳ کنترل زراعی

به کارگیری روش‌های مختلف زراعی را برای کنترل آفات و بیماریهای گیاهی «کنترل زراعی» گویند. و عبارت‌انداز:

الف – شخم: شخم زدن به منظور آماده کردن زمین برای سبز شدن بذرها و رشد و نمو گیاهان انجام می‌گیرد. با ایجاد شخم عمیق در اواخر پاییز، می‌توان تعداد زیادی از تخم ها، لاروها، شفیره‌ها و حتی خود حشره را ، در اثر سرما از بین برد. شخم زدن و قطع بوته‌های پنبه در فصل پاییز، در کاهش جمعیت کرم خاردار، هم چنین شخم مزارع برنج در فصل زمستان، در کاهش جمعیت کرم ساقه خوار برنج در شمال، نتیجه‌ی مطلوبی داده است.

ب- تناوب و آیش: کشت مداوم یک محصول، به مدت طولانی، نه تنها سبب کاهش محصول می‌گردد، بلکه در شیوع آفات، امراض و علف‌های هرز نیز مؤثر است؛ مثلا خسارت سوسک سیاه گندم و نماتد چغندر قند را، با استفاده از آیش و تناوب مناسب، می‌توان به میزان قابل توجهی کاهش داد.

ج – تاریخ مناسب کاشت: تعیین زمان کاشت، برای مبارزه و جلوگیری از خسارت برخی از آفات و عوامل بیماری زا، اهمیت به سزایی دارد. مثلا در مورد بعضی از آفات چغندر قند، از جمله پروانه‌ی کار ادرینا، مگس چغندر و کک چغندر، ثابت شده است که اگر چغندر قند، زودتر از موعد کاشته شود، به علت رسیدن به رشد کافی می‌تواند در هنگام ظهور آفات مذکور، مقاومت بیشتری از خود نشان دهد. یا با زود کاشتن پنبه و برنج می‌توان تا حد زیادی جمعیت و خسارت کرم قوزه را در مزارع پنبه و کرم ساقه خوار در شالیزارهای برنج، کاهش داد.

بعضی مواقع، دیر کاشتن محصول نیز می‌تواند در پیش‌گیری از وارد آمدن زیان آفات و عوامل بیماری‌زا ، مؤثر باشد. مثلا با دیر کاشتن گندم بهاره، زنبور ساقه خوار گندم و با دیر کاشتن سیب زمینی در نواحی سرد و مرطوب، بیماری مرگ ریشه‌ی سیب زمینی، تا اندازهای کنترل می‌گردد.

د- روش کاشت و آبیاری مناسب: انتخاب بهترین روش کاشت و آبیاری گیاهان زراعی و باغی، در امر پیش‌گیری از بروز آفات و بیماری‌های گیاهی، بسیار مهم و مؤثر است. برای مثال، کشت ردیفی یا جوی پشته‌ای و رعایت فاصله بین خطوط بوته‌ها، سبب می‌گردد که گیاه از آب و مواد غذایی موجود در خاک و نور خورشید، به حد کافی استفاده نماید و باعث رشد سریع گیاه و عدم تراکم رطوبت در اطراف آن شود و کمتر در معرض حمله‌ی عوامل بیماری‌زا قرار گیرد. مانند استفاده از آبیاری بارانی در کشت چغندر قند، که سبب شیوع بیماری سفیدک سطحی در آن می‌گردد. هم چنین در روش آبیاری نشتی که آب پای بوته‌ها را نمی‌گیرد، از شیوع بیماری بوته میری، جلوگیری به عمل می‌آید.

هـ- تقویت زمین: وجود مقدار کافی کود در خاک سبب رشد و نمو مناسب گیاه می‌شود و گیاه را در مقابل حمله‌ی آفات و بیماریها، مقاوم می‌گرداند. برعکس، کمبود و زیاد بودن مواد غذایی در خاک، باعث ایجاد تغییرات فیزیولوژیکی در گیاه می‌شود و گیاه را در معرض ابتلای آفات و بیماریها قرار می‌دهد؛ مثلا مصرف بیش از حد کودهای ازته، سبب گسترش بیماری «بلاست برنج» می‌شود.

از انتخاب ارقام مقاوم: انتخاب ارقام مقاوم در برابر آسیب حشرات و عوامل بیماری‌زا ، از زمان‌های پیش مورد توجه دانشمندان و محققان کشاورزی بوده است. به عنوان مثال، در کشور ما، گونه‌ی مقاوم پنبه، به نام «ساحل» توسط مؤسسه‌ی اصلاح بذر و نهال، در دسترس پنبه کاران قرارداده شده است این رقم در برابر بیماری بوته میری مقاومت دارد. همان طور که برای کاشت در مناطق گرگان و گنبد نیز بسیار مناسب است. از نمونه‌های دیگر، می‌توان به واریته‌های مقاوم گندم، در برابر زنگها و بذور یونجه مو پای افریقایی، در برابر لکه آجری، اشاره کرد.

۳-۳ کنترل فیزیکی

برای کنترل آفات، از عوامل فیزیکی؛ مانند گرما، سرما، آتش و اشعه می‌توان استفاده کرد.

الف – استفاده از حرارت: استفاده از حرارت خشک یا مرطوب در دفع آفات، یکی از حساس ترین شیوه‌های کنترل فیزیکی است. زیرا درجه‌ی حرارت کشنده‌ی حشرات گیاه خوار ممکن است با اختلافات جزئی بر روی نبات میزبان نیز اثر سوء بگذارد و بسته به نوع محصول، باعث از بین رفتن قوه‌ی نامیه‌ی بذرها و یا پایین آمدن کیفیت محصولات انباری شود. مثلا برای کنترل سوسک لوبیا، بذر را به مدت ۳۰ دقیقه در حرارت ۶۰ درجه‌ی سانتی گراد قرار می‌دهند. هم چنین آب گرم ۵۰ درجه‌ی سانتی گراد قادر است در طی ۳۰ دقیقه، نماتدهای موجود در خاک را از بین ببرد.

معمولا برای نگهداری محصولات گیاهی نرم و آبدار، از حرارت‌های پایین یا کمی‌بالاتر از نقطه‌ی انجماد استفاده می‌شود. این عمل در رشد و فعالیت آفات و عوامل بیماری‌زا وقفه‌ایجاد می‌کند و مانع انتشار و شروع آلودگی‌های بعدی می‌شود. بدین ترتیب، می‌توان بیشتر میوه‌ها و سبزیجات را از خطر آلودگی و فاسد شدن نجات داد. مثلا برای جلو‌گیری از خسارت دیدن بعضی از آفات سیب در انبار می‌توانیم، آن را در حرارت صفر تا پنج درجه‌ی سانتی گراد نگهداری کنیم.

ب- استفاده از آتش: سوزاندن ساقه‌ها و سایر قسمت‌های گیاهان آلوده روش دیگری برای کنترل است. هم چنین می‌توان از شعله افکن ها، در مبارزه با حشرات و عوامل بیماری زا، استفاده نمود. مانند آتش زدن کاه و کلش‌های برنج، به منظور کنترل کرم ساقه خوار و استفاده از شعله افکن برای از بین بردن لکه‌های آلوده به سس در مزارع یونجه.

ج – استفاده از اشعه: امروزه از انواع اشعه برای کنترل حشرات و عوامل بیماریزای گیاهی، استفاده می‌شود.

از آنجا که کاربرد این روش با دشواری ها، دقتها و محدودیت‌های ویژهای همراه است، نتیجه‌ی مطلوبی از آن حاصل نشده است. با این وجود، استفاده از اشعه، در عقیم‌سازی حشرات و کنترل آنها نمونه‌های موفقی داشته است.

۴-۳ کنترل روانی

در این روش کنترل، از عواملی که بر روی خصوصیات روانی حشرات، به منظور جلب یا راندن آنها تأثیر دارد، استفاده می‌شود. این عوامل عبارت‌انداز:

الف – نور: نور، برای به دام انداختن حشرات، به وسیله‌ی تله‌های نوری، مورد استفاده قرار می‌گیرد. نورها و رنگ‌های مختلف، در میزان جلب حشرات اثرات متفاوتی دارند. مثلا رنگ زرد، شته‌ها را جذب می‌کند و رنگ آبی فعالیت مگس خانگی و پشه‌ها را کاهش می‌دهد.

ب – مواد جذب کننده و دفع کننده: از ترکیبات فرار شیمیایی، مانند اسانس خردل و فرمونها برای دفع و جذب برخی از حشرات استفاده می‌شود. برخی مواد، مانند نفتالین، سبب دفع حشرات موذی هم چون بید لباس می‌شود.

استفاده از کپسول‌های حاوی فرمون جنسی، در تله‌های فرمونی، نتایج زیر را در بردارد:

– به دام انداختن حشرات نر و جلوگیری از تلقیح ماده‌ها، که در نهایت باعث کاهش جمعیت آفت می‌شود.

– بررسی تغییرات جمعیت حشره‌ی آفت، به منظور تعیین بهترین زمان کنترل. اینک چگونگی کاربرد تله‌های فرمونی، جهت آشنایی بیشتر، شرح داده می‌شود:

تله‌های فرمونی، ساختمان ساده‌ای دارند و به اشکال مختلف ساخته می‌شوند. ساده ترین آنها، از دو صفحه‌ی مقوایی به ابعاد ۲۳×۲۸ سانتی متر ساخته شده است و سطح آن از ماده‌ی چسبناک شفافی پوشیده است. به طوری که صفحه‌ی اول در زیر و صفحه‌ی دوم در بالای صفحه‌ی اول و در چند سانتی متری آن، قرار می‌گیرد و کپسول حاوی فرمون جنسی، برای جلب حشرات در روی صفحه پایین قرار داده می‌شود.

کپسول فرمونی، از ماده‌ی پلاستیکی یا سلولزی است و در داخل آن مقدار کمی فرمون (یک میلی گرم قرار دارد. خاصیت جلب کنندگی این ماده، «۶» تا «۲» هفته، ادامه می‌یابد. معمولا، در هر هکتار باغ «۳» تلهی فرمونی گذاشته می‌شود.

شکل ۱- قراردادن کپسول فرمون در تله

شکل ۲- تله فرمون جنسی آماده برای آویختن از درخت

۵-۳ کنترل قانونی (قرنطینه‌ای)

برای جلوگیری از ورود آفات و عوامل بیماریزای گیاهی، از کشوری به کشور دیگر یا از منطقه‌ای به منطقه‌ی دیگر، قوانین و مقررات ویژه‌ای در حمل و نقل محصولات کشاورزی، وضع می‌گردد که به مجموعه‌ی آنها «کنترل قرنطینه‌ای» می‌گویند.

مثلا به منظور جلوگیری از شیوع سوسک برگخوار سیب زمینی، از منطقه‌ی اردبیل به سایر نقاط کشور، باید حمل و نقل سیب زمینی از آن منطقه به سایر نقاط کشور، تحت نظارت باشد.

۶-۳ کنترل بیولوژیکی

استفاده از دشمنان طبیعی، برای نابود ساختن آفات و عوامل بیماری‌زا را کنترل بیولوژیک» می‌نامند. عوامل زنده متعددی در طبیعت وجود دارند، که از ازدیاد آفات و عوامل بیماریزای گیاهی، جلوگیری می‌کنند و جمعیت آنها را در حد متعادل، نگه می‌دارند.

این عوامل عبارت‌انداز: حشرات، کنه‌ها، پرندگان، نماتدها و میکروارگانیسم‌ها (قارچها، ویروس‌ها و باکتری ها). این عوامل بسته به نوع فعالیت و رژیم غذایی، به دو گروه زیر تقسیم می‌شوند:

الف- شکارگرها: پدیده‌ی شکارگری، عمدتا در حشرات و کنه‌ها مشاهده می‌شود. حشرات شکارگر، معمولا بزرگ تر از حشرات شکار شده‌اند و در مراحل لاروی و بلوغ پرتحرک و فعال هستند و به محض رسیدن به حشره‌ی شکار شده، فورا از آن تغذیه می‌نمایند. این حشرات، بیشتر به راسته‌های سخت بال پوشان، بال توریها، بال غشائیان، دوبالان، سنها، سنجاقکها و آسیابکها تعلق دارند؛ که از میان آنها را سته‌ی سخت بال پوشان، بیش ترین گونه‌های شکارگر را در خود، جای داده است.

از مهم ترین سخت بال پوشانی که در کنترل بیولوژیکی، نقش عمده‌ای به عهده دارند، می‌توان از کفشدوزک هفت نقطه‌ای (شکل ۲)، کفشدوزک استرالیایی (شکل ۴) و کفشدوزک چهارده نقطه‌ای (شکل ۵) نام برد.

شکل ۳- کفشدوزک هفت نقطه‌ای و لارو آن

شکل ۴- کفشدوزک استرالیایی (سمت چپ در حال تغذیه از میزبان)

شکل ۵- کفشدوزک چهارده نقطه‌ای و لارو آن

ب – بالتوری ها: بال توریها، از مهم ترین شکارگران شته‌ها هستند. در ضمن از پسیل ها، مگس‌های سفید، شپشک‌ها، تخم و لارو پروانه‌ها و کنه‌های نباتی نیز تغذیه می‌نمایند.

شکل ۶- بال توری (بالا: حشره‌ی کامل، پایین: لارو)

ج- کنه‌های شکارگر: کنه‌های شکارگر، از کنه‌های زیان آور گیاهی و بعضی حشرات کوچک، تغذیه می‌نمایند.

شکل ۷- یک نوع کنه شکاری

د- انگل ها: انگل، به موجوداتی گفته می‌شود که تمام یا قسمتی از مراحل زندگی خود را روی میزبان خود بگذراند و موجب ضعف و نابودی آن بشود. مانند زنبور تریکوگراما، زنبور آپانتلس (Apanteles glomeratus) و زنبور پروس پالتلا (Prospaltella berlesei).

شکل ۸- زنبور تریکوگراما

شکل ۹- زنبور پروس پالتلا

شکل ۱۰- زنبور آپانتلس

بعضی از قارچها، باکتری ها، ویروسها و نماتدها نیز، انگل آفات و عوامل بیماریزای گیاهی اند و استفاده از آنها را به عنوان کنترل میکروبیولوژیک، می‌شناسیم؛ مانند استفاده از باکتری (Bacillus thumngiensis) در کنترل لارو پروانه‌ها.

۷-۳ کنترل شیمیایی

استفاده از ترکیبات سمی‌شیمیایی، به منظور پیشگیری و کنترل با آفات و عوامل بیماریزای گیاهی، «کنترل شیمیایی» نامیده می‌شود.

با وجود این که استعمال ترکیبات سمی، زیان‌های بسیاری از قبیل آلوده کردن محیط زیست، به هم زدن تعادل طبیعی آن، ایجاد پدیده‌ی مقاومت در حشرات و به جا ماندن باقیمانده‌ی سموم در فرآورده‌های کشاورزی را به دنبال دارد، اما هر ساله هزاران تن از این مواد، مصرف می‌گردد. استفاده از این ترکیبات در کشاورزی، امروزه از عوامل مهم و اساسی در کاهش خسارت آفات، بیماریها و علف‌های هرز شناخته شده است و به عنوان آخرین روش کنترل برای رسیدن به نتیجه‌ی نهایی محسوب می‌شود. در کنترل شیمیایی، سموم، بسته به نوع ترکیب شیمیایی آنها، به صورت گرد، گرانول، پودر قابل تعلیق، سولسیون، امولسیون، طعمه‌ی مسموم و بالاخره به صورت گاز، به کار برده می‌شوند.

۸-۳ کنترل تلفیقی

به کار‌گیری توام چند روش را در جهت کنترل آفات و بیماریها «کنترل تلفیقی» گویند. اثرات سوء کنترل شیمیایی، توجه دانشمندان گیاه پزشک را به کنترل تلفیقی، معطوف داشته است تا با اجرای این روش کنترل تا حد ممکن از اثرات بد آن کاسته شود. از این رو، کنترل آفات و عوامل بیماری زای گیاهی، در قالب مدیریت انبوهی آفات (IPM) مورد بررسی قرار می‌گیرد.

به کار‌گیری روش زراعی و بیولوژیکی، باعث تقویت و مقاومت گیاه، در مقابل آفات می‌گردد. این مقاومت، هرچند که جزئی باشد، کاهش مصرف زیاد سموم را به همراه دارد و مانع از ایجاد مقاومت حشرات زیان آور در مقابل سموم می‌شود و از طرف دیگر، با کم شدن نسبی مصرف سموم، زمینه برای رشد و فعالیت دشمنان طبیعی آفات فراهم می‌شود و در نهایت، آفت به نحو مطلوبی کنترل می‌گردد.

ارزیابی صحیح انبوهی آفت و دشمنان طبیعی آن، سمپاشی بموقع، کم کردن دفعات سمپاشی و استفاده از ترکیبات شیمیایی مناسب سم از مواردی است که در کنترل تلفیقی، باید مورد توجه قرار گیرد.

فعالیت عملی: آشنایی با روش‌های کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی

هنرجویان محترم زیر نظر هنرآموز درس با روش‌های مختلف کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی آشنا شده و از مراکز مربوطه بازدید نمایند.

خود آزمایی

۱- کنترل و پیش‌گیری را تعریف کنید و فرق بین آنها را بنویسید.

۲- اهمیت اقتصادی پیش‌گیری و کنترل را توضیح دهید.

٣- زمینه‌های مساعد کننده‌ی حمله حشرات را نام ببرید.

۴- پوشش طبیعی، چه نقشی در پیش‌گیری و کنترل آفت دارد؟

۵- منظور از فراوانی گیاه میزبان چیست؟

۶- دو مورد از علل طغیان حشرات را توضیح دهید.

۷- از آفات قرنطینه‌ای، سه مورد را نام ببرید.

۸- عوامل کنترل کننده‌ی طبیعی آفات و بیماری‌ها را نام ببرید.

۹- کنترل مکانیکی را تعریف کنید و مثال بزنید.