سم‌شناسی؛ تعریف، خواص و طبقه بندی سموم

---

---

 تعریف سم

سم، ترکیبی شیمیایی است که برای کنترل آفات و عوامل بیماری‌زایی گیاهی و علف‌های هرز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

خواص یک سم کامل

یک سم کامل، باید دارای ویژگی‌ها و خواص زیر باشد:

١- سم موردنظر، با غلظت توصیه شده تهیه شود، تا برروی آفات یا بیماریها، اثر قطعی داشته باشد.

۲- مصرف سم، با غلظت توصیه شده، برای انسان، دام و طیور، بی‌خطر یا کم خطر باشد.

۳- بر روی حشرات مفید، سمیت کمتری داشته باشد.

۴- در مقابل شرایط جوی، به‌اندازه‌ی کافی دوام داشته باشد و اثر حشره کشی یا قارچکشی آن برای مدت معینی حفظ شود. ضمنا دوام آن در حدی نباشد که مدتی طولانی در طبیعت باقی بماند و سپس وارد زنجیره‌ی غذایی شود.

۵- در نباتات، با غلظت‌های توصیه شده، ایجاد گیاه سوزی ننماید.

۶- در محصول، طعم و بوی نامطبوع باقی نگذارد.

۷- سم موردنظر، قابلیت اختلاط با سایر سموم را داشته باشد.

٨- از نظر اقتصادی، ضمن مقرون به صرفه بودن دارای وسعت عمل زیادی باشد.

طبقه‌بندی سموم

سموم مورد استفاده در امر کنترل آفات، بیماریهای گیاهی و علف‌های هرز را برحسب شکل مصرفی، نوع آفات و عوامل بیماری‌زایی گیاهی، طرز تأثیر و میزان نفوذ در گیاه، تقسیم‌بندی می‌کنند.

۱- طبقه‌بندی برحسب اشکال مختلف سموم

۱-۱ سموم گردی

سمومی هستند که حالت پودری دارند و به سه شکل عرضه می‌شوند.

۱-۱-۱ گرد سمی یا پودر غیرقابل حل و تعلیق در آب: ترکیبی است که بدون مخلوط کردن با آب، مستقیما به وسیله‌ی گردپاشها پاشیده می‌شود؛ مانند گل گوگرد.

۲-۱-۱ گرد قابل تعلیق در آب یا پودر و تابل: گردهای قابل تعلیق در آب حل نمی‌شوند، ولی ذرات ریز سم ، مدتی در آب معلق می مانند و به شکل دوغاب در می آیند، که اصطلاحا این حالت مایع را «سوسپانسیون» گویند. مانند: الوزال.

۳-۱-۱ گردهای قابل حل در آب: این نوع سموم، به راحتی در آب حل می‌شوند و محلول یکنواختی به وجود می آورند؛ مانند دیپتر کس.

۲-۱ سموم محلول

سمومی هستند که به صورت مایع غلیظ اند و به سه شکل زیر عرضه می‌شوند:

۱-۲-۱ مواد غلیظ قابل حل در آب: سمومی هستند که کاملا در آب حل می‌شوند. مانند؛ دیمکرون و گراماکسون.

۲-۲-۱ سوسپانسیون: به محلولی اطلاق می‌شود که ذرات خیلی ریز سم، در یک مایع (آب یا حلال دیگر) با غلظت زیاد پراکنده باشد؛ مانند سویمول و کوزان.

۳-۲-۱ امولسیون غلیظ: سمومی هستند که در یکی از حلال‌های روغنی، به صورت امولسیون غلیظ در می آیند و ماده‌ی سمی‌به صورت ذرات خیلی ریز در داخل مایع دیگر پراکنده است؛ مانند گوزاتیون (آز نیفوس متیل) و تری فلورالین.

۳-۱ سموم تصعیدی

به سمومی‌گفته می‌شود که پس از خروج از ظرف خود و قرار گرفتن در مجاورت هوا، به حالت گاز در می آیند. این سموم، به شکل قرص (قرص فستوکسین)، فشنگ (فشنگ لیندین)، خمیر (خمیر آنتی تارلو) و یا به حالت مایع تحت فشار در داخل کپسول (کپسول متیل برومید) به بازار عرضه می‌شوند.

۴-۱ سموم دانه‌ای (گرانول)

سمومی هستند که به صورت دانه‌های بسیار ریز و گرد، با قطر حدود یک میلی‌متر ساخته شده است. روی این دانه‌های گرد، مادهای شبیه خاک رس می‌چسبد و وقتی در جای مرطوب قرار گیرد، آب را جذب می‌کند و متورم می‌شود و پس از چند ساعت می‌ترکد و ماده‌ی سمی را به اطراف پخش می‌کند؛ مانند گرانول دیازینون ۵ و ۱۰ درصد و کاربوفوران.

۵-۱ طعمه‌ی مسموم

این سم از اختلاط مواد غذایی با سموم مختلف، تهیه می‌شود. برای هر نوع آفتی، طعمه‌ی مسموم خاصی تهیه می‌گردد؛ از قبیل خمیر زلیو و یا طعمه‌ی تهیه شده از فسفوردوزنگ، جهت مبارزه با موش یا متالانجى علیه حلزون.

۲- طبقه‌بندی سموم بر حسب نوع آفات و عوامل بیماری‌زایی گیاهی

این تقسیم بندی، براساس تأثیر مواد سمی‌بر روی دسته‌ی به خصوصی از آفات و یا عوامل بیماری‌زا در گیاهان صورت گرفته است و بر این اساس، آنها را به شرح زیر تقسیم کرده‌اند:

 حشره‌کش‌ها (Insecticides)

 کنه‌کش‌ها (Acaricides)

 موش‌کش‌ها (Rudenticides)

 قارچ‌کش‌ها (Fungicides)

 علف هرزکش‌ها (Herbicides)

 نماتد‌کش‌ها (Nematicides)

 نرم تن‌کش‌ها (Mulluscicides)

لازم به یادآوری است که برای از بین بردن هر دسته از آفات و یا عوامل بیماری‌زا ، باید سموم مخصوص آن دسته را به کار برد. مثلا ، در کنترل عوامل بیماری زای قارچی، از قارچ‌کش‌ها و در کنترل کنه، از کنه‌کش‌ها و در کنترل حشرات، از حشره‌کش‌ها باید استفاده نمود. ضمن سمومی‌نیز هستند که مصرف متعدد دارند؛ مثلا هم حشره‌کش و هم کنه‌کش هستند؛ مانند مروسید.

۳- طبقه‌بندی سموم بر حسب طرز تأثیر

سموم را از نظر طرز تأثیر به گروه‌های تماسی، گوارشی و تنفسی تقسیم می‌نمایند و باید در انتخاب آنها، با توجه به نوع آفت، دقت نمود.

۱-۳ سموم تماسی

این سموم، بر اثر تماس با سطح خارجی بدن حشرات، آنها را مسموم می‌کنند و از بین می‌برند. مانند اغلب سموم کلره و فسفره.

۲-۳ سموم گوارشی

این نوع سموم، از راه دستگاه گوارش، در حشرات تأثیر می‌کنند و سبب مسمومیت و مرگ آنها می‌شوند. سموم گوارشی را برای از بین بردن حشراتی مانند ملخ، آبدزدک و لاروهای برگ خوار، که قطعات دهانی ساینده دارند، به کار می‌برند.

۳-۳ سموم تنفسی

سمومی هستند که به سهولت در مجاورت هوا به صورت گاز در می آیند و از راه دستگاه تنفس وارد بدن آفت می‌شوند و اثر می‌کنند؛ مانند گاز فسفید آلومینیم.

۴- طبقه‌بندی سموم برحسب میزان نفوذ در گیاه

۱-۴ سموم سطحی

این سموم، فقط در سطح اندام گیاه میزبان آفت، پخش می‌شوند و در بافت نفوذ نمی‌کنند؛

مانند مالاتیون.

۲-۴ سموم نفوذی

به سمومی اطلاق می‌شود که در محل پاشیده شدن، به داخل بافت گیاه نفوذ می‌کنند، ولی وارد آوندها نمی‌شوند؛ مانند دیازینون.

۳-۴ سموم سیستمیک

به سمومی‌گفته می‌شود که پس از پاشیده شدن روی گیاه، وارد شیره‌ی نباتی می‌گردند و به سایر قسمت‌های گیاه نیز می رسند؛ مانند متاسیستوکس.

تقسیم‌بندی حشره‌کش‌ها

از نظر نوع ترکیبات، حشره‌کش‌ها را به گروه‌های زیر تقسیم می‌کنند:

١- حشره‌کش‌های معدنی

۲- حشره‌کش‌های گیاهی

۳- روغن‌ها

۴- حشره‌کش‌های آلی

١- حشره‌کش‌های معدنی

از این گروه می‌توان گوگرد و ترکیبات آن، هم چنین فسفوردوزنگ را نام برد. این ترکیبات اغلب از طریق تغذیه ایجاد مسمومیت می‌کنند. گوگرد از قدیم ترین عناصر شیمیایی است که برای دفع آفات و امراض قارچی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. محلول کالیفرنی که از اختلاط گوگرد و آهک به وجود می آید، در دفع شپشکهای نباتی اهمیت دارد. هم چنین، در زمان گذشته، از پاشیدن گرد فسفوردوزنگ با خردهی برنج، برای مبارزه با آبدزدک استفاده می‌کردند.

۲- حشره‌کش‌های گیاهی

این حشره‌کش‌ها، از مواد گیاهی به دست می آیند و شامل پیرترین، روتنون و نیکوتین اند. معروفترین حشره‌کش این گروه «ا مشی» است که برای تهیه‌ی آن در کارخانجات سم سازی، عصارهی به دست آمده از گل‌های پیرتر را با نفت مخلوط می‌نمایند. امشی برای انسان و سایر جانوران خون گرم،

در شرایط سم‌پاشی، کم خطر است و در مبارزه با حشرات خانگی تأثیر مطلوبی دارد.

۳- روغن‌ها

برای مبارزه با آفات، استفاده از روغن‌های معدنی نیز رایج است. بدین منظور، باید روغن‌ها را به صورت امولسیون در آورد. موادی که برای امولسیون روغن در آب به کار می روند، «امولسیون کننده» نام دارند؛ مانند صابون معمولی. از روغن‌های معدنی به دو مورد زیر اشاره می‌شود:

۳-۱ نفت معمولی

برای سم‌پاشی مرغداری‌ها و دامداری‌ها آمیخته با سموم، مورد مصرف قرار می‌گیرد.

۲-۳ پارافین مایع

در سم‌پاشی‌های زمستانه، آن را با سایر سموم مخلوط می‌کنند و علیه شپشکهای نباتی و تخم کنه‌ها و حشرات به کار می‌برند.

طرز تأثیر روغن‌های معدنی بر روی حشرات، بدین گونه است که روغن‌های معدنی، پس از شکسته شدن و تبخیر آب آن، به شکل ورقه‌ی نازکی تمام بدن حشره را احاطه می‌کنند و با مسدود کردن منافذ تنفسی، باعث خفه شدن آن می‌شوند. ضمنا مخلوط روغن‌ها با سموم، موجب افزایش قدرت کشندگی ترکیب می‌گردد.

۴- حشره‌کش‌های آلی

به سمومی اطلاق می‌شود که از مواد شیمیایی آلی، به طور مصنوعی ساخته می‌شوند و به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

١- حشره‌کش‌های کلره

۲- حشره‌کش‌های فسفره

٣- حشره‌کش‌های کارباماتی

۴- ترکیبات پیرتروئیدی

۱-۴ حشره‌کش‌های کلره

این نوع سموم، در ساختمان شیمیایی خود، دارای یک یا چند اتم کلر هستند. اثر سمی این ترکیبات، اصولا مدت زیادی روی محصولات کشاورزی و در محیط زیست باقی می ماند. مصرف این سموم در مزارع و باغاتی که محصول آنها زود برداشت می‌شود، باید با احتیاط بیشتری صورت گیرد.

در بیان ویژگی‌های این گروه سموم، می‌توان گفت دوام آنها بسیار طولانی است. بعضی از سموم کلره، مثل د.د.ت، به تدریج در بافت‌های چربی بدن ذخیره می‌شوند و در نهایت مسمومیت ایجاد می‌کنند. قدرت حلالیت این سموم، در آب بسیار اندک است.

تعداد سموم کلره نسبتا زیاد است و ذیلا به شرح نمونه هایی از آن می‌پردازیم:

۱-۱-۴ د.د.ت: نخستین حشره‌کش مصنوعی است که کشف آن خدمات ارزنده‌ای را در جنگ دوم جهانی، در دفع حشرات ناقل بیماری (شپش و پشه‌ی مالاریا) انجام داد و برای مبارزه با حشرات خانگی و دفع آفات کشاورزی، بسیار مؤثر بوده است.

د.د.ت، سابقا به صورت پودر یا امولسیون با درصدهای مختلف، در بازار وجود داشته و به نسبت یک در هزار، ماده‌ی خالص آن علیه آفات گیاهی (لاروهای برگ خوار) مصرف می‌شده است. پودر د.د.ت رقیق شده، برای دفع شپشهای انسانی، طیور و سایر حشرات خانگی استفاده می‌شود.

د.د.ت برای انسان، دام، زنبور عسل و سایر حشرات مفید، خطرات زیادی دارد. با توجه به بادوام بودن د.د.ت و سایر سموم کلره، از سال ۱۳۵۲، مصرف آنها در کشور ما محدود و در پاره‌ای موارد ممنوع شده است.

۲-۱-۴ گامکسان (B.H.C): این سم از راه گوارش، تنفس و تماس، آفت را از بین می‌برد. بوی زننده‌ای دارد و روی میوه‌ها و محصولات غذایی تا حدودی باقی می ماند. از این نظر، در جنگل کاری و نهالستان و برای مبارزه با ملخ، آبدزدک و کرم سفید ریشه، از آن استفاده می‌شود. شکل دیگر این سم، به نام «لیندان»، که بوی بد «گامکسان» را ندارد و از خواص حشره کشی بیشتری برخوردار است.

از سموم دیگر ترکیبات کلره، می‌توان دیلدرین، اندرین، تیودان و غیره را نام برد که ساختمان و خواص آنها، شبیه آلدرین است و موارد مصرف مشابهی نیز دارد.

۲-۴ حشره‌کش‌های فسفره

با کشف و پیدایش سموم فسفره در سال ۱۹۴۲ (بعد از کشف د.د.ت)، فصل جدیدی در مبارزه با حشرات و کنه‌ها باز شد. در ساختمان شیمیایی این دسته از سموم، حداقل یک اتم فسفر، به کار رفته است.

از ویژگی‌های ترکیبات فسفره، آن است که فعالیت سلسله اعصاب را مختل می‌کنند و باعث فلج و مرگ آفات می‌شوند. سموم فسفره، مسمومیت‌های شدیدی را ایجاد می‌کنند، ولی برخلاف سموم کلره، در بافت‌های بدن ذخیره نمی‌شوند. به طور کلی، سموم فسفره پرخطرتر از سموم کلرهاند ولی دوام آنها کم است و زود تجزیه می‌شوند. یکی از خواص سموم فسفره، مانند گروه قبلی، این است که هم از راه تماس، هم از راه گوارش و هم در اثر بخار شدن سم از طریق تنفس، روی آفات اثر می‌کنند.

یکی از سموم فسفره‌ی مهم و خطرناک، «پاراتیون» است که به علت سمیت شدید، کاربرد آن از سال ۱۳۳۶ در ایران ممنوع اعلام گردید.

حشره‌کش‌های فسفره از نظر نحوه‌ی تأثیر، به سه بخش تقسیم می‌شوند:

۱-۲-۴ حشره‌کش‌های فسفره‌ی تماسی: مثل مالاتیون، با اثر قاطع حشره کشی و کنه کشی. این سم در اغلب محصولات، به خصوص سبزیجات و برای مبارزه با اکثر آفات، مصرف می‌گردد.

مالاتیون، دوام نسبتا کمی‌دارد و سمیت آن برای انسان و حیوانات خون گرم نسبتا کم است. این سم، به صورت امولسیون، پودر قابل تعلیق و گرد سمی‌به بازار عرضه می‌گردد. از دیگر حشره‌کش‌های فسفره‌ی تماسی می‌توان گوزاتیون، لبایسید، فنیتروتیون و غیره را نام برد.

۲-۲-۴ حشره‌کش‌های فسفره‌ی نفوذی: مثل دیازینون، که هم خاصیت حشره کشی دارد و هم خاصیت کنه کشی. اثر آن، تماسی و گوارشی است و برای مبارزه با اکثر حشرات، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سم به صورت امولسیون ۶۰% و گرانول ۵ و ۱۰ درصد و پودر وتابل ۵۰ درصد ، عرضه می‌گردد.

۳-۲-۴ حشره‌کش‌های فسفره‌ی سیستمیک: از این سموم، دو نمونه زیر شرح داده می‌شود:

 متاسیستوکس: برای مبارزه با حشرات مکنده و کنه‌های نباتی به کار می رود. هم تماسی و هم گوارشی است و دوره‌ی کارنس آن ۲۱ روز است. این سم به صورت امولسیون ۲۵% در بازار موجود است.

 دیمتوات: خاصیت حشره کشی و کنه کشی دارد و تأثیر آن گوارشی و تماسی است. برای مبارزه با اکثر حشرات استفاده می‌شود. بعضی از انواع هلو، لیمو، زیتون و گوجه فرنگی در برابر این سم، حساسیت نشان می‌دهند. دوره‌ی کارنس آن ۱۴ روز است و به صورت امولسیون ۴۰% و هم چنین گرد و گرانول ۱۰% نیز موجود است.

۳-۴ حشره‌کش‌های کارباماتی

ساختمان این سموم، براساس اسید کاربامیک است و از نظر نحوه‌ی تأثیر، شبیه سموم فسفره است. این سموم، در بدن، به سرعت از بین می رود و از طریق ادرار دفع می‌شوند و در بافتهای چربی جمع نمی‌گردند. کارباماتها، کم خطرتر از سموم فسفره‌اند. از این دسته می‌توان ایزولان، بایگون و سوین را نام برد.

– سوین (کارباریل): حشره کشی است با اثر تماسی و گوارشی و دوام نسبتا طولانی، برای مبارزه با آفات مختلف؛ مانند لارو پروانه ها، سوسک ها، ملخها و… و هم چنین علیه آفات خانگی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این سم، بر روی لیست یاراب نیز مؤثر است و به صورت پودر وتابل ۸۵% در بازار موجود است.

۴-۴ ترکیبات پیرتروئیدی

این دسته از حشره‌کش‌ها ساختمانی شبیه پیرترین طبیعی دارند و دارای قدرت کشندگی شدیدی علیه حشرات و سمیت اندک برای پستانداران هستند.

از این دسته، می‌توان سموم زیر را نام برد:

سومی سیدین، آمبوش، دسیس، که معمولا به نسبت ۵/۰% (نیم در هزار) مصرف می‌گردند.

ترکیبات پیرتروئیدها، برای کنترل آفات پسته، پنبه، چغندر قند، نیشکر، سبزیجات، درختان میوه و هم چنین حشرات خانگی و انباری توصیه می‌شود.

کنه‌کش‌ها

تعداد زیادی از حشره‌کش‌ها، در از بین بردن کنه‌ها نیز مؤثرند. ولی بروز مقاومت کنه‌های قرمز در برابر سموم فسفره، موجب شد تا کنه‌کش‌های جدیدی کشف شود.

از انواع کنه‌کش‌ها، به شرح سموم مروسید و امایت، می‌پردازیم:

۱- مروسید

این سم، روی کلیه‌ی مراحل تکاملی کنه‌ها مؤثر است، حتى تخم آنها را نیز از بین می‌برد. «مروسید» به صورت امولسیون ۵۰% در بازار عرضه می‌گردد. میزان مصرف آن، به نسبت یک در هزار توصیه می‌شود. دوره‌ی کارنس آن، ۱۵ تا ۲۰ روز است. (سمی است تماسی که بیشتر برای کنه درختان میوه، توصیه می‌گردد.)

۲- امایت

این سم، کنه‌کش مؤثر و بادوامی است و بیشتر برای دفع کنه‌ی درختان میوه، به ویژه کنه‌ی قرمز و کنه‌ی پنبه و صیفی و حبوبات مصرف می‌شود و برای کنه‌های شکاری بی‌ضرر است. دوره‌ی کارنس آن، ۲۱ روز است.

موش‌کش‌ها

این سموم، ترکیباتی هستند که اختصاصا برای مبارزه با موشها به کار می روند و مهم ترین آنها به شرح زیرند:

۱- موش‌کش‌های معدنی

از موش‌کش‌های معدنی، فسفور دوزنگ را می‌توان نام برد. فسفوردوزنگ، به صورت پودر خاکستری مایل به سیاه، با بوی مشخص سیر و غیرقابل حل در آب است و به شکل طعمه‌ی مسموم، همراه با مواد غذایی مورد علاقه‌ی موشها؛ از قبیل دانه‌ی گندم، ذرت، آفتابگردان، هویج و سیب زمینی برای مبارزه با انواع آنها به کار برده می‌شود.

از آن جا که فسفوردوزنگ، در مجاورت هوا، به سرعت تجزیه و فاسد می‌شود، طعمههای حاوی این سم نیز، پس از مدتی، خاصیت سمی خود را از دست می‌دهند. بنابراین، برای مبارزه با موش، باید از طعمه‌ی تازه، استفاده شود.

۲- موش‌کش‌های آلى

سمومی هستند که خاصیت ضد انعقادی دارند و در بدن موشها باعث خونریزی داخلی می‌گردند و در نهایت موجب مرگ آنها می‌شوند؛ مانند وارفارین، راکومین و کلرات.

قارچ‌کش‌ها

کنترل شیمیایی بیماری‌های گیاهی(قارچ ها)، دشوارتر از کنترل حشرات است؛ زیرا «قارچ»، گیاهی است که برای ادامه‌ی حیات، با میزبان خود را بطه‌ی نزدیکی دارد. بنابراین پیدا کردن ترکیباتی شیمیایی که بتواند منحصرا، روی قارچ تأثیر کند و به گیاه آسیبی نرساند، دور از اشکال نیست. با وجود این، بیش از ۱۵۰ ترکیب شیمیایی مختلف، در مبارزه با قارچ‌ها به کار می رود. قارچ‌کش‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:

١- قارچ‌کش‌های معدنی

۲- قارچ‌کش‌های آلى

١- قارچ‌کش‌های معدنی

مهم ترین قارچ‌کش‌های معدنی، عبارت اند از:

۱-۱ گوگرد و مشتقات آن

گوگرد، یکی از ساده ترین و پرمصرف ترین و مؤثرترین قارچ‌کش‌ها، به خصوص علیه سفیدکهای حقیقی است. گاز SO_2، برای ضدعفونی انبارها و دامداری‌ها مورد مصرف دارد. برای این کار روزنه‌ها را مسدود می‌کنند، و به ازای هر متر مکعب فضا، ۵۰ گرم گوگرد را می سوزانند. لازم است، ۲۴ ساعت تمام روزنه‌ها مسدود باشند.

۲-۱ ترکیبات مس

این ترکیبات، از جوانه زدن اسپور قارچها و ازدیاد آنها جلوگیری می‌کنند؛ مانند سولفات مس، کربنات مس، محلول بردو، اکسی کلرورمس و اکسید مس. کلیه‌ی بذرها را می‌توان به مدت ۲۰-۳۰ دقیقه، در محلول نیم درصد اکسید مس، خیس کرد تا ضدعفونی شوند.

این ترکیبات، برای مبارزه با سفیدک داخلی مو و مبارزه با گموز و آنتراکنوز مرکبات و ضدعفونی زخم‌های درختان پسته، مصرف دارند.

۳-۱ ترکیبات جیوه ای

سابقا به منظور ضدعفونی خاک و بذرها، قبل از کشت، از این ترکیبات استفاده می‌گردید؛ مانند کلرور مرکوریک و اکسید مرکوریک.

۲- قارچ‌کش‌های آلی

مهم ترین قارچ‌کش‌های این دسته، به ترتیب زیر، مورد بررسی قرار می‌گیرند:

١- ترکیبات تیوکاربامات‌ها

۲- مشتقات بنزن

۳- مشتقات آلی ازته

۴- مشتقات نیتروفنل ها

۱-۲ تیوکاربامات‌ها

این سموم، ترکیبات آلی گوگردند و مهم ترین مشتقات آنها عبارت اند از: زینب، تیرام، فربام.

۱-۱-۲ زینب: به عنوان قارچ‌کش پیشگیری کننده، مصرف می‌شود و برای مبارزه با امراضی از قبیل سفیدکها به جز سفیدک‌های حقیقی و سیاهکها مصرف می‌گردد. در هنگام سم‌پاشی، باید تمام قسمت‌های گیاه، به محلول سم آغشته گردد و در شرایط مناسب توسعه‌ی بیماری، به فاصله‌ی ۱۰ تا ۱۵ روز، سم‌پاشی تکرار شود. زینب به صورت پودر ۸۰% موجود است و مقدار مصرف آن ۲ تا ۳ در هزار است. برای ضدعفونی خاک، جهت جلوگیری از بیماریهای ریشه؛ مانند بوته میری، داغ زدگی جالیز و بوته میری پنبه و نخود، مورد استفاده دارد.

۲-۲ مشتقات بنزن

این سموم، مانند هگزاکلروبنزن، پنتاکلرونیتروبنزن، تری کلرو دی نیتروبنزن، همگی بر اساس P.C.N.B تهیه شده‌اند.

مهم ترین مشتقات تجارتی بنزن که در بازار وجود دارد، عبارت اند از: مروزان، تری تیزان و پنتازان که برای ضدعفونی بذر گندم علیه سیاهک پنهان، به نسبت ۲۰۰ گرم در ۱۰۰ کیلو گرم بذر به طریقه‌ی خشک، مصرف می‌شوند.

۳-۲ مشتقات آلی ازته

این قارچ‌کش‌ها، مانند کاپتان (اورتوساید). برای مبارزه با لکه‌ی سیاه سیب، به نسبت دو در هزار مصرف می‌شود.

۴-۲ مشتقات نیتروفنل ها

این سموم، مانند دینو کاب (کاراتان)، که به عنوان قارچ‌کش و کنه‌کش شناخته شده، در مبارزه با سفیدک‌های حقیقی توصیه می‌شود.

علف‌کش‌ها

۱- تعریف علف کش

علف‌کش‌ها دارای ترکیبات شیمیایی اند که برای از بین بردن علف‌های هرز در مزرعه یا باغ، از آنها استفاده می‌شود.

۲- تقسیم‌بندی علف‌کش‌ها

علف‌کش‌ها از نظر تأثیر به دو گروه تقسیم می‌شوند.

۱-۲ علف‌کش‌های عمومی

این سموم، ترکیباتی هستند که همه نوع گیاه. حتی محصول اصلی را هم از بین می‌برند؛

۱-۱-۲ برگ مصرف

الف – تماسی مثل پاراگوات (گراماکسون) که بر روی قسمت‌های سبز گیاه اثر دارد.

ب – نفوذی مثل دالا پون، آمیترول و گلی فوسیت.

۲-۱-۲ خاک مصرف

الف – سموم تدخینی ب – سموم پاک کنندهی زمین

۲-۲ علف‌کش‌های انتخابی

ترکیباتی هستند که روی علف‌های هرز به خصوصی اثر می‌گذارند. این ترکیبات معمولا روی نباتات اصلی کشت شده تأثیر سوء ندارند.

۱-۲-۲ برگ مصرف

الف – علف‌کش‌های تماسی: با اثرات فوری که به محض تماس با قسمت‌های هوایی گیاه آنها را از بین می‌برد؛ مثل علف‌کش بنتازون.

ب- علف‌کش‌های نفوذی: که به داخل گیاه نفوذ کرده و تا ریشه اثر می‌کنند؛ بنابراین تأثیر آنها آنی نبوده و به کندی صورت می‌گیرد، مثل D-2-4 که برای علف کشی در مزرعه‌ی گندم مصرف می‌شود.

۲-۲-۲ خاک مصرف: این علف‌کش‌ها با لایه‌ی سطحی خاک مخلوط می‌شوند و اثر آنها مدتی در خاک باقی خواهد ماند. بنابراین، پس از نابودی علف‌های هرز موجود، بر روی علف‌های هرزی که بعدا در خاک سبز می‌شوند نیز مؤثر واقع خواهند شد؛ مثل سیانازین، ترفلان.

٣- تقسیم‌بندی علف‌کش‌ها بر اساس زمان مصرف

۱-۳ علف‌کش‌های قبل از کاشت

۱-۳ زمان مصرف: این دسته علف‌کش‌ها را با هدف‌های مشخص، در زمان هایی که گیاه اصلی حضور ندارد، به شرح زیر مصرف می‌نمایند.

الف – زمانی که بذر گیاه اصلی هنوز پاشیده نشده باشد.

ب – زمانی که زمین آیش و بلا مصرف باشد.

ج – زمانی که هدف، پاکسازی زمین از علف‌های هرز چند ساله باشد.

۲-۳-۱ شرایط خاک: علف‌کش‌های قبل از کاشت زمانی تأثیر خواهند داشت که رطوبت نسبی در خاک وجود داشته باشد.

۲-۳ علف‌کش‌های قبل از سبز شدن

۱-۲-۳ زمان مصرف: این گونه علف‌کش‌ها را قبل از سبز شدن و ظهور گیاه زراعی به کار می‌برند. زمان استفاده موقعی است که بذر کشت شده، ولی هنوز جوانه نزده باشد.

این دسته‌ی سموم در مورد گیاهانی که جوانه زدن آنها کند است استفاده می‌گردد؛ مانند پیاز و جعفری.

۲-۲-۳ شرایط خاک: وضعیت خاک در زمان سم‌پاشی باید به گونه‌ای باشد که رطوبت لازم را، جهت ایجاد محیطی مناسب برای تأثیرپذیری سم، فراهم نماید .

در زمین های خشک علف کش ها تأثیر رضایت بخشی روی علف های سبز شده ندارند.

۳-۳ علف کش های پس از سبز شدن

از این علف کش ها پس از سبز شدن مزرعه، یعنی هنگامی که محصول اصلی وجود دارد استفاده می شود مثل ۲.۴.D

طبقه‌بندی علف کش‌ها بر اساس بنیان شیمیایی

در این روش علف کش هایی که از لحاظ ساختمان شیمیایی یکسان هستند در یک گروه قرار می گیرند ؛ مثل علف کش های گروه فنوکسی که در غلات مصرف شده و همگی در ساختمان خود یک حلقه ی فنل مشترک دارند؛ یا علف کش های اوره و یا علف کش های گروه نیتریل

طبقه‌بندی علف کش ها بر اساس مکانیسم تأثیر

در این روش علف کش ها براساس نحوه ی اثر در داخل گیاه، طبقه بندی می شوند ؛ مثل علف کش های جلوگیری کننده از فتوسنتز یا علف کش های بازدارنده از تقسیم سلولی یا علف کش هایی که مانع سنتز اسیدهای چرب یا اسیدهای آمینه می شوند. به عنوان مثال علف کش پاراکوات در قسمت فتوسیتم ۱ از فتوسنتز جلوگیری می کند.

توصیه های ضروری در کاربرد علف کشها

۱- استفاده ی صحیح و به جا از علف کش ها نیاز به کسب اطلاعات اولیه و تجربه و مهارت کافی دارد، بنابراین چنانچه در هر مورد آگاهی و تجربه ی لازم را ندارید توصیه می شود قبلا اطلاعات فنی مورد نیاز را کسب نموده و از مشورت با افراد صاحب نظر دریغ ننمایید. علاوه بر آن سعی کنید سطح اجرا را در ابتدا خیلی کم در نظر بگیرید، سپس در صورتی که تجربه ی کافی و نتایج مطلوب به دست آوردید به تدریج سطح عمل را افزایش دهید.

۲- قبل از مصرف هر نوع علف کش برای هر نوع زراعت یا مصرف، برچسب و بروشور آن را به دقت مطالعه و موارد توصیه شده را عمل نموده و از کاربرد علف کش ها در موارد توصیه نشده خودداری نمایید.

۳- علف‌کش‌ها و به طور کلی سموم را فقط در ظروف اصلی آن‌ها به مصرف برسانید، مخصوصا توجه داشته باشید که قبل از مصرف حتما برچسب روی ظرف را به دقت مطالعه کنید تا سم را اشتباها یا به غلط مصرف نمایید.

۴- قبل از مصرف هر نوع علف کشی، از سالم بودن فرمولاسیون آن اطمینان حاصل کنید. از مصرف سموم کهنه، خصوصا اگر در شرایط نامطلوب نیز نگهداری شده باشد، خودداری کنید.

۵- تکنیک کاربرد علف‌کش‌ها در مقایسه با حشره‌کش‌ها از بعضی جنبه‌ها مستلزم توجه و دقت بیشتری است. در این مورد انتخاب درست نازل (افشانک)، فشار پمپ سم‌پاش و سرعت حرکت در شرایط مزرعه، به منظور پاشش یکنواخت حجم معینی از محلول سمی، متناسب با سطح مورد سم‌پاشی، از اهمیت زیادی برخوردار است.

۶- از مخلوط کردن علف‌کش‌ها با یکدیگر به جز در موارد توصیه شده در بروشورهای فنی یا منابع علمی خودداری کنید.

۷- از به کار بردن یک نوع علف‌کش برای چند سال متوالی در مزرعه یا باغ خودداری کنید، زیرا ممکن است مشکلاتی نظیر افزایش جمعیت گونه‌های خاصی از علف‌های هرز، به وجود آمدن انواع علف‌های هرز مقاوم به علف‌کش‌ها یا محدودیت کشت محصولات بعدی را به وجود آورد..

۸- در هنگام وزش باد، خصوصا در مورد علف‌کش‌های هورمونی مثل ۲.۴-D، از انجام سم‌پاشی جدا خودداری نمایید.

۹- در هنگام مصرف علف‌کش‌ها ، بر رعایت موازین احتیاطی در هنگام سم‌پاشی و شناخت پادزهرها و مراجعه‌ی فوری به پزشک، در صورت هر گونه ناراحتی و مسمومیت، توصیه و بر آن تأکید می‌شود.

۱۰- میزان موفقیت در استفاده از علف‌کش بستگی زیادی به دانش و آگاهی و تجربه و مهارت و دقت و توجه کشاورز دارد تا بتواند از حداقل میزان سم مصرفی حداکثر استفاده را با کمترین عوارض سوء جنبی به عمل آورد.

روش‌های آماده‌سازی و مصرف سموم

۱- آشنایی با واحدهای اندازه گیری حجمی

واحد اندازه گیری حجم، لیتر است که حجمی‌برابر با یک دسی متر مکعب است. (معادل ۱۰۰۰ سانتی متر مکعب). از آنجا که مقیاس‌های مورد استفاده در سم‌پاشی، اکثرا کوچک تر از لیترند و برای اندازه گیری حجم در محیط‌های کشاورزی، همیشه مقیاس‌های حجمی استاندارد در دسترس نیست، لذا برای اندازه گیری، از بعضی وسایل یا ظروف، می‌توان استفاده نمود که اسامی آنها با ذکر حجم تقریبی به شرح زیر است:

یک قاشق مرباخوری، معادل ۵ سانتی متر مکعب

یک قاشق غذا خوری، معادل ۱۰ سانتی متر مکعب

یک استکان چای خوری، معادل ۷۵ سانتی متر مکعب

یک لیوان آب خوری، معادل ۲۵۰ سانتی متر مکعب

یک حلب نفتی، معادل ۱۸ لیتر

یک بشکه‌ی نفتی، معادل ۲۰۰ لیتر

۲- طرز تهیه‌ی محلول‌های سمی

برای تهیه‌ی محلول‌های سمی از پودر وتابل، باید مقدار لازم سم را، با توجه به نسبت توصیه شده، با ترازو وزن کرده و بعد آن را با مقداری آب خیس کنید، سپس بقیه‌ی آب لازم را اضافه نمایید تا مخلوط یکنواختی به دست آید.

برای تهیه‌ی محلول سمی از سموم امولسیون و سلوسیون، معمولا مقدار لازم سم را با توجه به غلظت توصیه شده، با استفاده از پیمانه‌های مدرج یا ظروف مناسب دیگر، در حجم کمی آب بیفزایید و سپس مقدار آب باقی مانده را اضافه کنید.

برای سم‌پاشی درختان میوه، معمولا از نسبت در هزار استفاده می‌شود. بدیهی است در استفاده از آب به میزان ۱۰ یا ۱۰۰ لیتر و یا هر مقدار دیگری که باشد، می‌توان با یک تناسب ساده مقدار سم موردنیاز را محاسبه کرد. مثلا اگر مقدار مصرف سم ۲ در هزار توصیه شده باشد، مقدار سمی‌که در یک حلب ۲۰ لیتری باید ریخته شود، به صورت زیر محاسبه می‌گردد.

لیتر x= (20 ×۲۰)/۱۰۰۰= ۰/۰۴

تقریبا ۴۰ گرم یا سی سی ۴۰ = ۱۰۰۰ × ۰/۰۴

و یا می‌توان از فرمول سادهی زیر، جهت یادگیری بهتر استفاده نمود.

میزان سم مورد نیاز = غلظت سم × حجم سم‌پاش مورد استفاده

مثلا اگر مقدار سم توصیه شده ۲/۵ در هزار باشد و حجم سم‌پاش مورد استفاده ۱۰۰ لیتر، مقدار سم مورد نیاز به طریق زیر محاسبه می‌شود:

گرم یا سی سی ۲۵۰ = ۲/۵ × ۱۰۰

جهت محاسبه‌ی مقدار محلول سمی لازم برای هر اصله درخت، روش‌های مختلفی وجود دارد که یکی از آنها بدین شرح است:

مقدار محلول لازم برای سم‌پاشی زمستانی بر حسب لیتر = دو برابر قطر تاج درخت بر حسب متر و برای اجرای سم‌پاشی در مراحل قبل و بعد از گل دهی به ترتیب ۷۵% و ۵۰% آن را مصرف می‌نمایند. به عنوان مثال: محاسبه‌ی مقدار محلول سمی لازم برای سم‌پاشی درختی با تاج به قطر ۳ متر به قرار زیر است:

مقدار محلول سمی لازم در سم‌پاشی زمستانی لیتر ۶= ۲×۳

مقدار محلول سمی لازم در سم‌پاشی قبل از گل دهی لیتر ۴/۵ = ۷۵% × ۶

مقدار محلول سمی لازم در سم‌پاشی بعد از گل دهی لیتر ۳ = ۵۰% × ۶

برای سم‌پاشی مزارع، نسبت ستم بر حسب لیتر یا کیلوگرم در هکتار محاسبه می‌شود.

مثلا میزان سم مالاتیون در یک هکتار مزرعه‌ی یونجه، علیه آفت سرخرطومی، ۳ لیتر در هکتار تعیین شده است. مقدار آب لازم برای هر هکتار، بسته به نوع سم‌پاشی و ارتفاع گیاه متفاوت است.

۳- طرز تهیه گرد سمى

گردپاشی در حال حاضر در کشور ما به‌اندازه‌ی محلول پاشی در کنترل آفات و بیماریهای گیاهی متداول نیست، هر چند در مناطقی از کشور که تهیه‌ی آب جهت محلول پاشی مشکل است، این طریقه، کاربرد بیشتری دارد.

گرد پاشی باید در هوای مرطوب، صاف و بدون باد انجام گیرد تا گرد سمی‌به خوبی روی نبات بچسبد. معمولا در گردپاشی، سم مورد نظر را با چند برابر حجم خود، با مواد خنثی؛ مانند پودر تالک و یا کائولن و یا سایر پودرها و حتی خاک نرم الک شده و یا خاکستر، مخلوط می‌نمایند تا سم به طور یکنواخت پخش گردد.

گرد پاشی بیشتر برای دفع سفیدکهای حقیقی به ویژه سفیدک حقیقی مو با گل گوگرد، متداول است.

جدول ۱

جدول مربوط به نوع سم‌پاش و ارتفاع گیاه و مقدار آب موردنیاز

۴- طرز تهیه‌ی طعمه‌ی مسموم

اینک طرز تهیه‌ی دو نمونه از طعمه‌های مسموم شرح داده می‌شود:

– طرز تهیه‌ی طعمه مسموم برای کشتن موش: ابتدا یک کیلو گرم روغن مایع را بر روی ۵۰ کیلوگرم گندم می ریزیم و آن را به هم می زنیم تا گندم به خوبی با روغن آغشته شود. سپس مقدار دو کیلو گرم فسفوردوزنگ را روی گندم‌های آغشته به روغن، به آهستگی و به تدریج، می ریزیم تا گندم کاملا به سم آغشته شود (دانه‌های گندم کاملا سیاه شوند.)

این طعمه، آماده‌ی استفاده برای کنترل موش است. اگر فصل استفاده از طعمه‌ی مسموم تابستان باشد، با توجه به نیاز شدید موش به مواد غذایی آبدار، به جای گندم می‌توان از موادی نظیر هویج یا قطعات خرد شده‌ی چغندرقند، سیب زمینی یا یونجه تازه، استفاده نمود.

– طرز تهیه‌ی طعمه‌ی مسموم جهت مبارزه با آبدزدک: ابتدا ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم سم لیندین (لیندان) را در ۵ لیتر آب مخلوط می‌نماییم. سپس مخلوط سمی‌به دست آمده را به تدریج روی ۱۰ کیلوگرم سبوس می ریزیم و خوب به هم می زنیم تا سبوس کاملا با محلول سمی آغشته گردد؛ به طوری که بتوان به راحتی آن را روی زمین پخش کرد. با این مقدار طعمه‌ی تهیه شده، می‌توان ۱۰۰۰ مترمربع سطح را طعمه پاشی نمود.

۵- نحوه‌ی استفاده از سموم تصعیدی

از سموم تصعیدی برای ضدعفونی و مبارزه با آفات در داخل انبارها، گلخانه ها، داخل خاک و دیگر فضاهای بسته استفاده می‌گردد.

دسته‌ای از سموم تصعیدی، به صورت گاز تحت فشار (گاز مایع) مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ مانند متیل بروماید. این سم، در سیلندرهای مخصوصی بیرون انبار گذاشته می‌شود و توسط لوله‌های مسی یا پلاستیکی مقاوم به داخل منتقل می‌گردد. بدین معنی که با باز کردن شیر سیلندر اقدام به پخش گاز با غلظت توصیه شده می‌نمایند.

به علت سنگینی گاز متیل بروماید نسبت به هوا، آن را از قسمت فوقانی وارد انبار می‌کنند و برای این که مستقیما روی محصولات نریزد، معمولا انتهای لوله‌ی انتقال سم را داخل تشتکی قرار می‌دهند تا سم ریخته شده به تدریج تبخیر و پوشش گازی ایجاد شود. هنگام استفاده از گاز متیل بروماید، در فضاهای بسته، معمولا مقدار کمی‌گاز هشداردهنده، مثل کلرو پیکرین (که اگر در جایی پخش شود، بوی آن به راحتی قابل تشخیص است.) نیز اضافه می‌گردد. این کار باعث می‌شود که نه تنها از تنفس گاز خودداری شود بلکه شدیدا مراقبت گردد تا از تماس متیل بروماید با اعضای بدن که باعث سوختگی پوست و آسیب آن می‌شود، جلوگیری به عمل آید.

دسته‌ای از سموم تصعیدی به صورت قرص ساخته می‌شوند. قرص‌های مذکور را با استفاده از دستگاههای مخصوصی به نام «سوند» در قسمت‌های مختلف محصول قرار می‌دهند. چنانچه لازم است ضدعفونی در سطح کوچکی انجام شود، می‌توان با دست و با استفاده از دستکش پلاستیکی یکبار مصرف نیز، اقدام به قرص گذاری نمود.

مقدار مصرف قرص‌های تصعیدی در انبارها و سیلوهای غیرقابل نفوذ، برای هر تن محصول، ۲ تا ۵ قرص بزرگ و یا ۴ تا ۱۲ قرص کوچک و در ساختمان‌ها و انبارهای معمولی، برای هر تن ۳ تا ۶ قرص بزرگ و یا ۱۵ تا ۳۰ قرص کوچک است. از قرص‌های تصعیدی رایج می‌توان «فسفین» را نام برد که به نام‌های تجارتی فستوکسین و سلفوس، در بازار عرضه می‌گردد.

آشنایی با اصطلاحات مندرج در برچسب قوطی‌های سم

بر روی برچسب قوطی یا بشکه‌های سموم مختلف معمولا موارد و اصطلاحات زیر نوشته شده است:

۱- ماده‌ی مؤثره

به ترکیبات شیمیایی اطلاق می‌شود که در یک نوع سم تجارتی به مقدار کافی وجود دارند و دارای خاصیت آفت کشی اند. مانند دیازینون ۶۰% امولسیون، یعنی، دارای ۶۰ درصد ماده‌ی مؤثره سمی و ۴۰ درصد مواد همراه غیر سمی است.

۲- مواد همراه

مواد همراه، قابلیت حل شدن و چسبندگی محلول را افزایش می‌دهد و به عنوان ترکیبات امولسیون کننده، خیس کننده و پخش کننده عمل می‌نمایند و باعث رنگین شدن سم نیز می‌گردند.

٣- مقدار درجه‌ی سمیت (۵۰.L.D)

عبارت است از مقدار سم خالص برحسب میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، که باعث مرگ حداقل ۵۰% جانوران مورد آزمایش می‌شود.

هرچه عدد (۵۰.L.D) یک سم کوچک تر باشد، درجه‌ی سمیت آن بیشتر است؛ مانند نواکرون با L.D.50 = ۲۰ mg/kg. برعکس، هرقدر این عدد بزرگتر باشد، درجه‌ی سمت آن کم تر است؛ مثل مالاتیون با L.D.50 = ۱۵۰ mg/kg.

۴- دوره‌ی کارنس

عبارت از مدت زمانی است که سم می‌تواند بعد از سم‌پاشی، سمیت خود را حفظ کند. این مدت، در سموم مختلف متفاوت است. مثل مالاتیون، که دوره‌ی کار نس آن یک هفته و متاسیستوکس که دوره‌ی کارنس آن سه هفته است.

۵- واسنجی (Calibration) سم‌پاش

به نحوی تنظیم سم‌پاش برای پاشش مقدار معینی سم خالص یا محلول سمی‌در هکتار کالیبراسیون سم‌پاش می‌گویند. برای این که بتوانیم مقدار معینی محلول را به طور کاملا یکنواخت در کل سطح مزرعه سم‌پاشی نماییم ابتدا می‌بایستی تمام قسمت‌های سم‌پاش را اعم از نازل و بوم بررسی و پس از اطمینان از سلامت قسمتهای مختلف، عملیات زیر را انجام دهیم:

۱- برای پاشش محلول از سم‌پاش ابتدا بایستی نازل یا افشانک مناسب را انتخاب کنیم.

۲- سرعت سم‌پاشی با میزان محلول مصرفی کاملا تناسب دارد؛ اگر سرعت زیاد باشد میزان محلول مصرفی در هکتار کم و برعکس در سرعت کم مصرف محلول زیاد می‌شود.

۳- در سم‌پاش، عامل فشار بسیار مهم می‌باشد به طوری که در مبارزه با علف‌های هرز میزان فشار بایستی ۲ تا ۳ بار باشد.

با داشتن شماره‌ی نازل، سرعت و فشار می‌توانیم به جدول نازل‌ها مراجعه و میزان محلول مصرفی را مشخص کنیم. در صورتی که جدول در اختیار نباشد کارهای زیر را انجام می‌دهیم:

الف – نازل مورد نظر را بسته و مقدار معینی آب داخل مخزن می ریزیم، مثلا ۲۰۰ لیتر.

ب- در داخل مزرعه مسافتی به طول ۵۰ یا ۱۰۰ متر را انتخاب می‌کنیم و سم‌پاشی را با آب خالص و در مسافت مشخص چند بار انجام می‌دهیم.

ج – بعد از سم‌پاشی میزان محلول مصرفی در هکتار را با استفاده از فرمول کالیبراسیون زیر حساب می‌کنیم.

نازل‌های مورد استفاده در سم‌پاشها

در دستگاه سم‌پاش، محلول سم که در تانک ریخته شده است، تحت تأثیر فشار سم‌پاش، از یک یا چند سوراخ بسیار ریز خروجی که نازل نامیده می‌شود خارج می‌گردد. نازل مهم ترین بخش یک سم‌پاش است. نازل‌ها را بر حسب شکل ظاهری، روش پاشش سم، عرض پاشش، قطر ذرات تولیدی و نحوه‌ی پاشش طبقه‌بندی می‌نمایند. مهم ترین نازل‌های مورد استفاده در سم‌پاش‌ها عبارت اند

۱- نازل با سوراخ گرد و پاشش مخروط توپر: در این نازل سطح مقطع پاشش به صورت دایره و پاشش نازل روی هدف به صورت یک مخروط می‌باشد که در صفحه‌ی پاشش، همه جای صفحه، ذرات را در بر دارند. در این نازل میزان محلول مصرفی زیاد و ذرات سم نسبتا درشت می‌باشند؛ پس نازل خوبی برای پاشش سم در مزرعه و باغ نمی‌باشد.

٢- نازل مخروط توخالی با سوراخ گرد و پخش کن: در این نازل در پشت سوراخ خروجی نازل صفحه‌ای به اسم پخش کن وجود دارد و محلول سم به صورت مخروط تو خالی از سوراخ خارج می‌شود. در این نازل میزان محلول مصرفی کم و قطر ذرات ریز می‌باشد. اکثر نازل‌های موجود در کشور ما از این نوع است که آن را به اسم «نازل گرد پاش» می‌شناسند.

٣- نازل بادبزنی یا نازل تی جت: از این نوع نازل در مبارزه با آفات و علف‌های هرز استفاده می‌شود، زیرا در این موارد نیاز به نفوذ محلول سم در بین برگ‌های گیاه نیست. این نوع نازل ذرات سم را به شکل یک بادبزن مخروطی شکل در می آورد و بر روی هدف توزیع می‌کند که به دلیل شکل داخلی نازل می‌باشد. زاویه‌ی پاشش در این نازل‌ها می‌تواند بین ۶۵ تا ۱۱۰ درجه باشد که زاویه‌ی ۸۰ درجه متداول تر است. در ایران از این نوع نازل‌ها با زاویه‌ی ۸۰ و ۱۱۰ درجه متداول است.

۴- نازل‌های شره ای: در این نوع نازلها سوراخ نازل در کنار قرار دارد. ذرات بیرون آمده از این نازل‌ها بسیار درشت و فشار معمولا ۲/۵ بار و پاشش به صورت مثلث تقریبا یکنواخت می‌باشد، که در سم‌پاش‌های تک نازلی مثل کتابی پشتی جهت کنترل علف‌های هرز کاربرد دارند.

نازل‌های مورد استفاده در کنترل علف‌های هرز

در مبارزه با علف‌های هرز باید قطر ذرات سم خیلی ریز نباشد، از این رو مناسب ترین نازل، نازل تی جت یا بادبزنی است، زیرا ذرات نسبتا درشت ایجاد می‌کند. از نازل‌های مخروط توخالی به دلیل ایجاد ذرات ریز برای مبارزه با علف‌های هرز نباید استفاده کرد. نازل‌های شره‌ای نیز برای این کار مورد استفاده قرار می‌گیرند. در ایران سمپاشهای کتابی پشتی با نازل قرمز به دلیل کارآیی بالاتر ارجحیت دارند.

انواع سم‌پاش‌ها

١- سم‌پاش استوانه‌ای پشتی ساده: این سم‌پاش دارای مخزنی به شکل استوانه است که در وسط آن تلمبهی ایجاد باد وجود دارد. حجم مخزن معمولا ۲۰ لیتر می‌باشد و فشار سم‌پاش تا ۵ بار قابل افزایش است. برای سم‌پاشی باید ابتدا تلمبه زنی کرد، چون در جریان سم‌پاشی رفته رفته فشار کم خواهد شد و به دلیل افت فشار، سم‌پاش مناسبی برای مبارزه با علف‌های هرز نخواهد بود.

۲- سم‌پاش کتابی پشتی اهرمی: این سم‌پاش دارای مخزنی مستطیل شکل است که یک تلمبهی ایجاد باد در کنار آن قرار دارد. با تلمبه زنی یکنواخت و دائم سم‌پاشی انجام خواهد شد. نکته‌ی مهم در استفاده از این سم‌پاش این است که در جریان سم‌پاشی حتما باید تلمبه زنی، تکرار شود تا فشار افت نکند.

٣- سم‌پاش موتوری پشتی لانس دار: این سم‌پاش از لحاظ قدرت کاری، شبیه سم‌پاش استوانه‌ای ساده است، با این تفاوت که به جای تلمبه زدن از یک موتور کوچک و یک پمپ سانتریفوژ استفاده می‌شود؛ پس کار با آن آسان و زحمت کمتری دارد. حجم مخزن ۲۰ لیتر می‌باشد. بهترین روش استفاده از آن نصب بوم ۲ تا ۳ متری با نازل‌های تی جت می‌باشد که در این صورت در امر کنترل علف‌های هرز می‌توان از آن استفاده کرد، فشار در این سم‌پاش می‌تواند از ۱ تا ۵ بار باشد اما برای سم‌پاشی لازم است بین ۲ تا ۳ بار تنظیم شود.

۴- سم‌پاش موتوری پشتی اتومایزر: این سم‌پاش با جریان شدید هوا کار می‌کند و دارای موتور ۲ زمانه و پروانه‌ی ایجاد باد می‌باشد. محلول، از مخزنی به حجم ۱۲-۱۰ لیتر، به طور آزاد به پایین می آید و پس از عبور از شیر و نازل با جریان شدید هوا تماس حاصل کرده و تبدیل به ذرات ریزی می‌شود.

چون این سم‌پاش ذرات بسیار ریز تولید می‌کند پس برای کنترل علف‌های هرز مناسب نمی‌باشد. از این رو از آن فقط به عنوان شعله افکن برای مبارزه با علف‌های هرز حاشیه‌ی مزارع استفاده می‌گردد. ضمنا میزان محلول مصرفی بین ۱۰۰ تا ۴۵۰ لیتر برای هر هکتار می‌باشد.

۵- سم‌پاش فرغونی یکصد لیتری: این وسیله برای سم‌پاشی درختان و باغها طراحی شده و قطعات آن عبارت اند از یک شاسی فلزی که دارای ۲ عدد دسته و ۲ عدد پایه و ۲ عدد چرخ می‌باشد و مخزن، موتور و پمپ روی آن نصب می‌گردد. فشار در این سم‌پاش‌ها زیاد و تعداد نازل کم و معمولا یک عدد است و شیلنگ و لانس بر سر آن نصب می‌شود. برای سم‌پاشی مزارع معمولا سم‌پاش را در بیرون مزرعه قرار داده و حدود ۵۰ تا ۱۰۰ متر شیلنگ را به آن اضافه می‌نمایند، سپس ۲ تا ۳ نفر کارگر این شیلنگ‌ها را در دست گرفته و به داخل مزرعه می‌برند و سم‌پاشی را انجام می‌دهند.

۶- سم‌پاش پشت تراکتوری بوم دار: این سم‌پاش دارای مخزن ۴۰۰ لیتری و یک شاسی است. مخزن و پمپ در روی شاسی نصب می‌گردد. فشار در این سم‌پاش کم و از ۲ تا ۴ بار میباشد. در قسمت پشت سم‌پاش در روی شاسی بوم نصب می‌شود که طول بوم مورد استفاده در ایران معمولا ۸ متر است. تراکتور با km/h سرعت ۶-۴ حرکت می‌کند و برابر جداول مخصوص تهیه شده ، می‌توان با توجه به نوع نازل‌های موجود بر روی بوم، محلول مصرفی را بر حسب فشار سم‌پاش تعیین نمود. در هر صورت لازم است که سالیانه حداقل یک بار سم‌پاش برای تنظیم میزان خروجی کالیبره گردد. از این نوع سم‌پاش در ایران برای مبارزه با علف‌های هرز استفاده می‌شود.

فعالیت عملی: کالیبراسیون

هنرجویان گرامی، زیر نظر هنرآموز درس، سمپاش‌های موجود در هنرستان کشاورزی را واسنجی نمایند.

طرز نگهداری سموم

برای نگهداری سموم شیمیایی در انبار، باید به نکات زیر توجه کنیم: ۱- انبار سموم، باید دور از ساختمانهای مسکونی قرار گیرد و در آن دارای قفل باشد. ۲- انبار سموم باید دارای تهویه‌ی کافی بوده و نسبتا تاریک، خشک و خنک باشد.

٣- از نگهداری سموم مخلوط با آب در انبارها خودداری گردد، زیرا خاصیت خود را تدریجا از دست می‌دهند.

۴- از نگهداری سموم گردی در انبار مرطوب، خودداری شود.

۵- سموم قارچ کش، به علت این که زود تجزیه می‌شوند و خاصیت خود را از دست می‌دهند، باید به سرعت مورد استفاده قرار گیرند.

رعایت نکات ایمنی در سم‌پاشی، که شامل سه مرحله است:

۱- اقدامات لازم قبل از سم‌پاشی

۱-۱ ابتدا، سم‌پاش را از نظر سالم بودن باید آزمایش کرد.

۲-۱ وسایل موردنیاز از قبیل لباس کار ، دستکش لاستیکی، عینک دوره دار و ماسک، باید آماده گردد.

۳-۱ نوع آفت و نوع سم مورد استفاده مشخص شده باشد.

۴-۱ بروشور سم مربوط قبلا مطالعه گردد و طبق دستورالعمل توصیه شده، از سم استفاده شود.

۵-۱ موقع سم‌پاشی، صبح زود یا عصر و در هوای آرام انتخاب شود.

۲- اقدامات لازم در موقع سم‌پاشی

۱-۲ از بوییدن سم در موقع سم‌پاشی خودداری گردد.

۲-۲ از خوردن، آشامیدن و استعمال دخانیات، خودداری شود.

۲-۳ در صورت وزش باد ملایم، پشت به باد، عمل سم‌پاشی صورت پذیرد.

۲-۴ برای تهیه محلول سمی، هرگز نباید محلول را با دست به هم زد.

۲-۵ از پاشیدن محلول سمی، به درختان و محصولاتی که احتیاج به سم‌پاشی ندارند، هم چنین روی علوفه‌ی دام‌ها و چراگاهها خودداری شود.

۲-۶ فشار سم‌پاش باید طوری تنظیم شود که بر روی گیاه، ایجاد قطرات درشت نکند و موجب سوختگی گیاه نگردد.

۲-۷ در موقع سم‌پاشی باید از ریختن محلول سمی، در آبهای جاری و محل آبشخور حیوانات و استخرها و سایر منابع آبی اجتناب نمود.

٣- اقدامات لازم بعد از عمل سم‌پاشی

۱-۳ کارگران سم‌پاش باید بعد از خاتمه‌ی کار، برای استحمام و تعویض لباس اقدام کنند.

۲-۳ اگر بعد از سم‌پاشی بارندگی شود، باید سم‌پاشی را تکرار نمود.

۳-۳ ظروف خالی سم باید له شود و در محل مطمئتی مدفون گردد.

۴-۳ دستگاه سم‌پاش را باید بعد از خاتمه‌ی کار، با آب شست و خشک نمود.

۵-۳ از ورود اطفال و حیوانات اهلی و طیور، به منطقه‌ی سم‌پاشی شده باید جلوگیری کرد.

۶-۳ مناطق سم‌پاشی شده، باید به وسیله نصب تابلو مشخص شود.

مسمومیت‌ها و طرق درمان آنها

ضمن رعایت احتیاط‌های لازم، برای جلوگیری از مسمومیت‌های ناشی از کاربرد سموم شیمیایی نیز باید دقت کرد. زیرا ممکن است با مسمومیت‌های زیادی بر اثر غفلت، عدم اطلاع و دانش فنی، به ویژه رعایت نکردن موارد ایمنی مواجه شویم.

سموم شیمیایی اگر به عمد یا اشتباه، به وسیله انسان خورده شود و یا به هنگام سم‌پاشی در اثر کم توجهی و بی‌دقتی با بدن کارگر سم‌پاش تماس پیدا کند، یا مقدار زیادی استنشاق شود، موجب بروز مسمومیت می‌گردد. این گونه مسمومیت ها، به ویژه مسمومیت به وسیله‌ی سموم فسفره، برای انسان فوق العاده خطرناک و مرگ آفرین است.

مسمومیت‌های ناشی از گروه‌های مختلف سموم و طرق درمان آنها را، به اختصار شرح می‌دهیم:

۱- مسمومیت به وسیله حشره‌کش‌های کلره

۱-۱ ایجاد مسمومیت از طریق گوارشی: سموم کلره، معمولا کمتر ایجاد مسمومیت حاد می‌کنند و بیشتر خاصیت ذخیره شدن دارند و در بافت‌های چربی، کبد و کلیه‌ها انباشته می‌شوند و بعد از مدتی، ایجاد مسمومیت مزمن می‌نمایند. در صورتی که سم از راه دستگاه گوارش وارد شده باشد، اسهال و استفراغ، لرز، تشنج، تنگی نفس، عدم تعادل در حرکات و دل درد، از علایم مسمومیت خواهد بود. در موارد حاد مسموم تلف می‌شود.

۲-۱ ایجاد مسمومیت از راه پوست (تماسی): اگر محلول‌های روغنی سم با پوست بدن تماس حاصل نمایند، به سرعت جذب می‌شوند و ایجاد مسمومیت می‌کنند. این مسمومیت با علایم زیر ظاهر می‌گردد: اختلالات بصری و تار شدن دید، اختلال در حلق، سرفه و التهاب پوست

۳-۱ ایجاد مسمومیت از طریق تنفسی: تنفس پودر سموم کلره و یا بخار آن (امولسیونهای روغنی و سوسپانسیونها)، سبب تحریک شش‌ها و مجاری تنفسی می‌شود و موجب سرفه‌ی دایمی می‌گردد. لذا، موقع گردپاشی، حتما باید از ماسک استفاده گردد. علایم این نوع مسمومیت، شبیه مسمومیت از راه پوست است و از بین سموم کلره، اندرین و دیلدرین دارای سمیت خیلی شدید و خطرناک اند.

درمان: هرگاه سم، وارد معده شده باشد، باید معده و روده را با مسهل‌های نمکی (یک لیوان آب نمک ولرم شست و شو داد و از مصرف مسهل‌های روغنی، باید اجتناب کرد؛ زیرا این مواد، جذب سموم کلره را تسریع می‌کنند. چنانچه آلودگی پوستی ایجاد شده باشد، فورا قسمت‌های آلوده را باید با آب و صابون شست و شو کرد.

پادزهر: فنوباربیتال ها، که به صورت تزریق زیرجلدی یا قرص و کپسول مصرف می‌شوند، نوعی پادزهرند. در مسمومیت با سموم آلدرین و دیلدرین، پس از استفراغ، سفیده تخم مرغ مخلوط در آب خورانده شود. |

۲- مسمومیت به وسیله‌ی حشره‌کش‌های فسفره

ترکیبات فسفره اغلب سبب مسمومیت‌های حاد می‌شوند. با توجه به این که، سموم فسفره‌ی مورد استفاده در دفع آفات زیادند، لذا از تقسیم‌بندی آنها بر حسب درجه‌ی سمیت، خودداری می‌شود. برای این کار می‌توان در موقع استفاده، به مقدار درجه‌ی سمیت (۵۰.L.D)، که روی هر قوطی سم نوشته شده توجه کرد.

علایم مسمومیت، عبارت است از: سرگیجه، احساس تنگی و فشردگی در سینه، که معمولا ۲ تا ۸ ساعت بعد، علایم زیر را در پی خواهد داشت:

حالت تهوع، استفراغ و اسهال، دل درد، ترشح زیاد بزاق، تعریق، تشنج، پایین آمدن فشار خون، انقباض مردمک چشم و اغما، که گاهی منجر به مرگ می‌شود.

درمان: در مسمومیت با سموم فسفره، باید فورا به پزشک مراجعه نمود. قبل از مراجعه به پزشک، می‌توان کارهای زیر را انجام داد:

در مسمومیت گوارشی، یک قاشق غذاخوری نمک را در یک لیوان آب گرم حل نمایند و به مسموم بخورانند و او را وادار به استفراغ کنند. این عمل را آن قدر باید ادامه داد تا مایع دفع شده از استفراغ، کاملا بی‌رنگ شود. (در مسمومیت با سموم فسفره، هرگز نباید به مسموم، موادی نظیر شیر یا کره و یا دیگر مواد چربی خورانده شود.) در مسمومیت‌های پوستی، باید قسمت‌های آلوده را با آب و صابون شست و شو داد. در صورتی که سم، با چشم تماس پیدا کند باید حداقل به مدت ۱۵ دقیقه چشم‌ها را در آب تمیز و بدون صابون شست و شو داد.

پادزهر سموم فسفره: تزریق ۱ تا ۲ میلی گرم سولفات آتروپین، هر ۱۰ تا ۱۵ دقیقه در عضله یا ورید است. چنانچه با این مقدار آتروبین، تأثیر آن تا ۴۰ دقیقه بعد ظاهر نشود، باید هر ۳۰ تا ۴۰ دقیقه مجددا ۱ تا ۲ میلی گرم دیگر تزریق گردد تا علایم مسمومیت کاملا از بین برود. (مردمک چشم گشاد می‌شود.)

٣- مسمومیت ناشی از کارباماتها

کارباماتها در مقایسه با سموم فسفره، خطر کم تری دارند. علایم مسمومیت و نحوه‌ی درمان مسمومیت این سموم، تقریبا همانند سموم فسفره است.

۴- مسمومیت ناشی از پیرتروئیدها

سمیت پیرتروئیدها، کم تر از سموم فسفره است و عموما مسمومیت ناچیزی در پستانداران ایجاد می‌کنند.

نشانه‌های مسمومیت عبارت اند از: تشنج، ضعف عضلات، ناهماهنگی حرکات و لرز. درمان: قبل از مراجعه به پزشک، باید مسموم را وادار به استفراغ کرد.

پادزهر: تزریق آتروپین، هر بار ۲ میلی گرم. تعداد تزریق، بسته به شدت و ضعف مسمومیت، فرق می‌کند.

خودآزمایی

١- سم را تعریف کنید و چهار مورد از خواص یک سم کامل را بنویسید.

۲- اشکال مختلف سموم گردی را نام ببرید.

٣- سوسپانسیون را با ذکر مثال، تعریف کنید.

۴- سموم گوارشی را با ذکر مثال، تعریف کنید.

۵- برای هر یک از انواع حشره‌کش‌های کلره و فسفره، دو مثال بنویسید.

۶- سموم کارباماتی را، با ذکر مثال تعریف کنید.

۷- موش‌کش‌های آلی را، با ذکر مثال تعریف کنید.

۸- برای هر یک از انواع قارچ‌کش‌های معدنی و مشتقات آلی ازته، یک مثال بنویسید.

۹- نحوه‌ی تهیه طعمه‌ی مسموم، جهت کنترل آبدزدک را بنویسید.

۱۰- نام و مقدار مصرف قرص‌های تصعیدی را، در انبارها و سیلوهای غیرقابل نفوذ بنویسید.

۱۱- (۵۰. L.D) را تعریف کنید.

۱۲- دوره‌ی کارنس را تعریف کنید.

۱۳- دو مورد از نکاتی را که برای نگهداری سموم شیمیایی در انبار، باید رعایت کرد، بنویسید.

۱۴- چهار مورد از اقدامات لازم در موقع سم‌پاشی را توضیح دهید.

۱۵- علایم مسمومیت از سموم فسفره را بنویسید.

---

فهرست منابع

فارسی

۱- اسماعیلی، مرتضی، اسدالله میرکریمی، پروانه‌ی آزمایش فرد، حشره‌شناسی کشاورزی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۰

۲- اگریوس، جرج ن.، بیماری‌های گیاهی، حمید مهرآوران، احمد مظفر، انتشارات دانشگاه ارومیه، تهران، ۱۳۷۰

٣- الکسوپولوس، کنستانتین ج.، اصول قارچ‌شناسی، ابراهیم بهداد، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۵۱.

۴- باقری زنوز، ابراهیم، سخت بال پوشان زیان آور محصولات غذایی و صنعتی، مرکز نشر سپهر، تهران، ۱۳۶۴.

۵- پی ینسون، لوئیس ل.، هاروی، ای. بارکه، روش کار آزمایشگاهی حشره‌شناسی و بیماریهای گیاهی، احد صحراگرد، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۶۷.

۶- ریچ، آ.، بیماری‌های سیب زمینی، بهروز جعفرپور، جهاد دانشگاهی دانشگاه مشهد، مشهد، ۱۳۷۰

۷- زمردی، عظیم، بهداشت گیاهان و فرآورده‌های کشاورزی، تهران، ۱۳۷۰

۸- ماتیوس، جی…، روش‌های کاربرد آفت‌کش‌ها، محمدرضا افشاری، مؤسسه‌ی تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی، تهران، ۱۳۷۱

انگلیسی

۱- An Introduction to the study of In Sects. New York Mc Grow Hill Book Co Inc. DM. Delong1957.

۲- Fundamental of Entomology. New Dehli Prentice – Hall of India. Elzinga RichardJ. 1978.

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---