عوامل زیان‌آور محصولات کشاورزی؛ آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز

حفظ نباتات چیست؟

«حفظ نباتات» یک دانش کاربردی است که ما را با عوامل زیان آور محصولات کشاورزی و راه‌های کنترل خسارت آنها آشنا می سازد.

عوامل زیان آور محصولات کشاورزی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

۱- آفات

۲- عوامل بیماری زا

۳- علف‌های هرز

آفات

به موجودات زیان آوری که در مراحل مختلف تولید به محصول، خسارت اقتصادی وارد می‌کنند، «آفات» گفته می‌شود. به عبارت دیگر، آفات به جانورانی گفته می‌شود که به گیاه و اندام‌های گیاهی و محصولات کشاورزی آسیب می رسانند. خسارت آفات، اغلب با از بین رفتن نسبتا سریع قسمتی از گیاه یا محصول همراه است.

بیماری

به اختلالاتی که در گیاه، توسط عواملی مانند قارچ‌ها، باکتری ها، ویروس‌ها، نماتدها و عوامل غیرزنده‌ی محیطی به وجود می‌آید «بیماری» می‌گویند، این بیماری معمولا تدریجی است و در نهایت، تغییرات قابل مشاهده‌ای را در گیاه آشکار می سازد.

خسارت کرم سیب

خسارت سرخرطومی‌برگ یونجه

عوامل غیرزنده نظیر سیل، تگرگ، رعد و برق، سرما، گرما و… نیز به محصولات زراعی و باغی آسیب می رسانند.

سفیدک سطحی چغندرقند

علایم بیماری ویروس نقش حلقوی روی برگ مرکبات

علف‌های هرز

به گیاهان ناخواسته و خودرویی که با اشغال فضا و نور و هم چنین رقابت در مصرف غذا و آب باعث خسارت به گیاه اصلی می‌شوند، «علف‌های هرز» می‌گویند.

جمع آوری و نگهداری حشرات، بیماری‌های گیاهی و علف‌های هرز

حشرات

به طور کلی جمع آوری نمونه‌ی آفات در طبیعت، به روش‌های مختلف و با استفاده از وسایل مخصوص انجام می‌گیرد. در این مبحث، ابتدا وسایل اختصاصی جمع آوری و نگهداری حشرات را نام می‌بریم، سپس به ذکر روش‌های جمع آوری آنها می‌پردازیم:

وسایل مخصوص این کار عبارت‌انداز: تور حشره گیری، شیشه‌ی سم، سنجاق مخصوص (ضدزنگ)، تخته گستره (اتالوار)، جعبه‌های مخصوص نمایش و نگهداری نمونه‌های حشرات (جعبه کلکسیون).

روش‌های جمع آوری حشرات

حشرات بالدار نظیر پروانه‌ها را می‌توان با تورهای حشره گیری، در حین پرواز شکار کرد. حشرات آبزی را می‌توان با تورهای مخصوص از سطح یا داخل آب، جمع آوری نمود. با روش تور زدن بر روی یونجه، ذرت خوشه‌ای، زمین‌های پوشیده از علف‌های هرز و مراتع، گونه‌های مختلفی را می‌توان جمع آوری کرد.

جمع آوری حشرات خاک زی، با نمونه برداری از خاک و شستن آن در داخل سرند و سپس عبور دادن آن از الک هایی با سوراخ‌های کوچک، صورت می‌گیرد.

یکی دیگر از روش‌های جمع آوری حشرات، استفاده از تله‌های نوری است. در این جا به شرح مشخصات یک نوع تله‌ی نوری به نام تله‌ی قیفی «هیس تند» می‌پردازیم. این تله، ساختمان ساده‌ای دارد و به سهولت تعداد نسبتا زیادی از حشرات را شکار می‌نماید:

مطابق شکل ۱، منبع نوری این تله در وسط چهار صفحه‌ی فلزی عمود بر هم قرار گرفته و در پایین آن، یک قیف مخروطی شکل با شیب تند است و در انتهای قیف نیز شیشه‌ی سیانور قرار دارد. در این نوع تله، حشراتی که جذب نور می‌شوند، پس از برخورد با صفحات فلزی به داخل قیف سقوط می‌کنند، سپس به درون شیشه‌ی سم رانده می‌شوند.

شکل ۱- تله‌ی قیفی هیس‌تند

تور حشره گیری

این وسیله، برای جمع آوری حشرات بالدار نشسته بر روی گیاهان و یا حشرات در حال پرواز، به کار می رود.

حلقه‌ی اطراف تور فلزی دارای دهانه‌ای به قطر حدود ۴۰ سانتی متر است. دسته‌ی تور ممکن است کوتاه یا بلند باشد. پارچه‌ای که برای ساختن تور حشره‌گیری از آن استفاده می‌شود، باید از جنس ململ یا نخ توری یا نایلون بسیار محکم باشد. عمق پارچه‌ی تور – که به اطراف مفتول فلزی دوخته می‌شود – حدود ۷۵ سانتیمتر است. مفتول فلزی، به شیار دسته‌ی تور، سیم پیچی می‌گردد (شکل ۲).

شکل ۲- تور حشره گیری

طرز تهیه‌ی شیشه‌ی سم

شیشه‌ی سم ، شیشه‌ی دهان گشاده و سرپوش داری است که در اندازه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. ولی بهترین آنها، شیشه‌های دهان گشاد به حجم ۲۵۰ سی سی و ۵۰۰ سی سی نیم لیتری) است. در ته شیشه، لایه‌ای از کلوخه‌ی سیانور پتاسیم به ضخامت ۶ میلی‌متر و روی آن مقداری پودر گچ شکسته‌بندی می ریزند تا لابه لای کلوخهها را پر کند. سپس مقداری گچ شکسته‌بندی را با آب مخلوط می‌کنند تا به صورت دوغاب گچ درآید و آن را در بطری می ریزند تا سطح صافی حاصل شود. وقتی که گچ خشک شد، سیانور در زیر لایه‌ی سفتی از گچ محفوظ می‌ماند، ولی چون متخلخل است، گاز سیانوری که در اثر تجزیه‌ی تدریجی سیانور پتاسیم حاصل می‌شود، پس از عبور از لایه گچی فضای داخل بطری را پر می‌کند. معمولا حشره بعد از مدت کوتاهی که در شیشه قرار می‌گیرد، می‌میرد و باید آن را زودتر بیرون آورد و سنجاق نمود. اگر حشره، مدت زیادی داخل شیشه سیانور بماند ممکن است تغییر رنگ دهد (شکل ۳).

شکل ۳- شیشه‌ی سیانور

برای کشتن حشرات، علاوه بر استفاده از سم سیانور، می‌توان پس از آغشته نمودن پنبه‌ای به بعضی از مایعات شیمیایی ، که بخار سمی از خود متصاعد می‌کنند، آن را در ظرف حاوی حشرات قرار داد. نمونه‌ای از این گونه مواد شیمیایی عبارت‌اند از:

آمونیاک، کلروفرم و تتراکلرور کربن (شکل ۴).

بسیاری از حشرات کوچک و نوزاد آنها را می‌توان پس از جمع آوری، مستقیما در الکل اتیلیک ۷۵ درجه یا فرمالین قرار داد.

شکل ۴- طرز استفاده از پنبه آغشته به مواد بیهوش کننده، برای کشتن حشرات در لوله‌ی شیشه‌ای

نرم کردن بدن حشرات

چنانچه در سنجاق زدن حشرات، تأخیری رخ دهد، بدن آنها خشک می‌شود. برای نرم کردن بدن این گونه حشرات، از جعبه‌های پلاستیکی یا شیشه‌های دهان گشاد و سرپوش دار، مانند دسیکاتور، می‌توان استفاده کرد.

ماسه شسته را به ارتفاع ۵ سانتی متر در ته شیشه دهان گشاد نیم لیتری، قرار دهید و پس از اشباع آن با آب، چند قطره فرمالین یا کریستال‌های اسید کاربولیک را به آن، اضافه کنید. سطح ماسه را با کاغذ صافی بپوشانید، سپس حشرات خشک شده را به آرامی‌داخل شیشه قرار دهید و سرپوش آن را ببندید. بدن این حشرات با توجه به نوع آنها، یک تا سه روز طول می‌کشد تا نرم شود.

سنجاق زدن حشرات

بهترین روش برای نگهداری حشرات سنجاق زدن آنهاست. نمونه‌ی سنجاق شده به خوبی قابل نگهداری است و شکل ظاهری آن نیز حفظ می‌شود.

در صورتی که به علت ریز بودن حشره سنجاق زدن آن ممکن نباشد، می‌توان آن را مستقیما روی مقوا چسباند و به مقوا سنجاق زد. گاهی این حشرات را با سنجاق دو سر، به طول ۱/۵ سانتی متر، روی مقوا می‌چسبانند و یا در انتهای مقوای سه گوش، قرار میدهند (شکل ۵).

شکل‌ ۵- طرز سنجاق زدن به حشرات کوچک

برای سنجاق زدن حشرات، حتى از سنجاق‌های ته گرد معمولی نیز می‌توان استفاده کرد. ولی طول این سنجاق‌ها کم است و از طرفی زود زنگ می زنند. برای این کار، سنجاقهای فولادی مخصوصی، از نمره‌ی صفر تا هفت، با ضخامت‌های مختلف موجود است. سنجاق نمره‌ی ۲، معمولی ترین سنجاقی است که برای حشرات متوسط به کار گرفته می‌شود.

سنجاق را باید طوری در بدن حشره فرو برد که حدود ۱/۴ طول آن، بالاتر از بدن حشره قرار گیرد. محل استقرار سنجاق روی بدن حشره، بستگی به نوع حشره دارد.

در سخت بال پوشان، سنجاق در قسمت بالا و روی بال پوش سمت راست قرار می‌گیرد. در دو بالان و بال غشائیان، سنجاق روی سمت راست قفس سینه، درسنها، محل نصب سنجاق روی سپر چه به سمت راست؛ در آسیا بکها و سنجاقکها، سنجاق در وسط قفس سینه؛ در راست بالان مانند ملخ، محل سنجاق روی پیش کرده و تا حدی به طرف راست و بالاخره در پروانه‌ها یا بال پولکداران، سنجاق در وسط قفس سینه قرار می‌گیرد (شکل ۶-۱).

شکل ۶- محل نصب سنجاق در حشرات مختلف

اتاله کردن حشرات (گستردن بال‌ها)

از آن جایی که در تشخیص حشرات راسته‌های بال پولکداران، بالتوریها و طیاره مانندها، از مشخصات بال‌ها استفاده می‌گردد، لذا این گونه حشرات باید با بال‌های گسترده خشک شوند. برای این کار از تخته‌ی گستره (اتالوار) استفاده می‌کنند. اتالوار، دو قطعه فیبر است که روی آن چوب پنبه یا سلوفان قرار دارد.

قطعات فیبر روی پایه‌ی چوبی، مطابق شکل ۷-۱ به طور مایل قرار می‌گیرند. فاصله‌ی بین این دو قطعه، به شکل شیاری است که قسمت اصلی بدن حشره در داخل آن قرار می‌گیرد و بال‌ها روی صفحه‌ی چوب پنبه، گسترانده می‌شود. بعضی اوقات، دو قطعه چوب پنبه را طوری بر روی پایه نصب می‌کنند که فاصله‌ی آنها را می‌توان نسبت به یکدیگر تغییر داد. معمولا وقتی قسمت تنه‌ی پروانه داخل شیار آتالوار قرار می‌گیرد، شاخک ها، بال‌ها و پاها به صورت نامنظم هستند.

برای پهن کردن بال‌ها از دو نوار کاغذ که بال‌ها زیر آن قرار می‌گیرند استفاده می‌شود. سنجاق‌های بعدی به ترتیب شاخکها و پاها را مرتب می‌کند.

شکل ۷- تخته‌ی گسترش بال حشرات (اتالوار)

پس از طی این مراحل، حشره‌ی سنجاق شده را بر می‌داریم و به فاصله یک سانتی متر از سطح شکم آن، یک اتیکت مقوایی قرار میدهیم و با مرگب چین، اطلاعات مربوط به محل و تاریخ جمع آوری و نام جمع آوری کننده را روی آن می‌نویسیم. درصورتی که جمع آوری کننده نام خانواده، جنس یا گونه‌ی حشره را بداند، این اطلاعات را روی اتیکت دیگری که به فاصله نیم سانتی متر از اتیکت اول قرار می‌گیرد خواهد نوشت. سپس این حشرات را می‌توان در هر نوع جعبه‌ای که کف آن دارای پوشش نرمی از قبیل چوب پنبه‌ی نرم، سلوفان و غیره باشد قرار داد. در پوش این جعبه‌ها، باید چنان باشد که پس از بستن، درز نداشته باشد. به علاوه حشرات از این درپوش شیشه‌ای قابل رؤیت باشند. این جعبه‌ها را اصطلاحا جعبه‌ی کلکسیون می‌نامند (شکل ۸). به هنگام قرار دادن حشرات در جعبه‌های کلکسیون، باید اساس رده‌بندی آنها رعایت شود.

شکل ۸ جعبه‌ی نگهداری حشرات (جعبدی کلکسیون)

بعضی از جانوران و حشرات مضر به نمونه‌های کلکسیون شده، حمله و از آنها تغذیه می‌کنند. لذا توصیه می‌گردد که در هر جعبه، حداقل یک گلوله نفتالین (پارا دی کلروبنزن) گذاشته شود.

بیماری‌های گیاهی

شاخ و برگ گیاهان بیمار را، که علایم بیماری بر روی آنها ظاهر شده است، باید لای کاغذ مقوایی خشک و پرس نمود و سپس در داخل کاغذهای هرباریوم نگهداری کرد.

روش‌های جمع آوری و خشک کردن نمونه‌های علف‌های هرز

معمولا برای شناسایی و نام گذاری علف‌های هرز آنها را جمع آوری و با روش‌های مناسب خشک می‌کنند. برای این کار روش‌های مناسب و مختلفی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به استفاده از تخته پرس مخصوص و استفاده از کاغذ روزنامه اشاره کرد. در استفاده از تخته پرس، نمونه را بین ۲ لایه کاغذ قرار داده، سپس تخته را از دو طرف روی آن می‌گذارند و با نخ یا‌کش مخصوص محکم می‌بندند. بدین ترتیب نمونه به خوبی تحت فشار قرار گرفته و شکل می‌گیرد. ساده ترین روش جمع آوری، استفاده از کاغذ روزنامه است که بیش از ۴۰۰ سال سابقه دارد. اگر گیاه‌های زنده بین دو صفحه‌ی جاذب رطوبت قرار گیرند به طوری که چروکیده نشوند و سپس خشک گردند مقدار زیادی از خصوصیات گیاه زنده حفظ خواهد شد. چنین گیاه پرس شده و خشک شده نمونه‌ی هرباریوم» خوانده می‌شود. هرباریوم‌ها حاوی کلکسیون این نمونه‌ها می‌باشند. نمونهی گیاهی باید کامل بوده و حاوی ریشه و گل یا میوه باشد. باید ویژگی‌های منطقه‌ی جمع آوری شده یادداشت شود. در این یادداشت باید ، زیستگاه و خصوصیاتی مثل عطر، رنگ گل و وجود شیرا به که در اثر خشک شدن زایل می‌گردد و همچنین اندازه، شکل و خصوصیاتی که اصل نمونه فاقد آن است آورده شود. نمونه‌ها باید از رطوبت و حمله‌ی حشرات اتفاقی حفظ شوند. معمولا نمونه‌ی جمع آوری شده بر روی کاغذهای مخصوص چسبانده شده و برچسبی پایین دست راست آن که حاوی اطلاعاتی از قبیل محل جمع آوری، تاریخ جمع آوری و نام جمع آوری کننده یا جمع آوری کنندگان گیاه و شماره‌ی گیاه می‌باشد، چسبانده شود. نمونه‌ها در هرباریوم درون یک پوشه‌ی کاغذی نازک نصب می‌گردد. این پوشه‌ها نیز به نوبه‌ی خود درون پوشه‌های قهوه‌ای ضخیم تر جای می‌گیرند. نمونه‌ها برحسب جنس و گونه و همچنین موقعیت جغرافیایی طبقه‌بندی می‌شوند. این روش ذخیره سازی، جابه جایی و دسترسی به محتویات هرباریوم را آسان می سازد.

---

خودآزمایی

١- مشخصات تله‌ی قیفی «هیس‌تند» را بنویسید.

۲– شیشه‌ی سیانور را چگونه تهیه و آماده می‌کنند؟

٣- از چه سنجاق هایی برای نگهداری حشرات استفاده می‌شود؟

۴- محل نصب سنجاق در بدن پروانه‌ها و سنها کجاست؟

۵- طرز نگهداری نمونه‌ی بیماریهای گیاهی را بنویسید.

۶- طرز نگهداری نمونه‌های علف‌های هرز را توضیح دهد.

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---