گفتار چهارم – تولیدمثل در جانوران | جای خالی برای یادگیری فعال زیست یازدهم
زیست‌یار تعاملی آینده‌نگاران مغز | زیست‌بان یادگیری با جای‌خالی
در آینده‌نگاران مغز، به مدیریت داریوش طاهری، ما بر این باوریم که آموزش مفهومی تنها زمانی ماندگار می‌شود که با تکرار هدفمند و بازیابی فعالانه همراه گردد. مغز انسان برای ساخت مسیرهای پایدار عصبی نیازمند تمرینی است که نه خسته‌کننده، بلکه محرک یادگیری عمیق باشد.
بر همین اساس، متن‌های خط‌به‌خط زیست‌شناسی یازدهم با طراحی جای‌خالی‌های هوشمند بازآفرینی شده‌اند تا فرایند تکرار از حالت منفعل خارج شده و به یک تمرین تعاملی و شناختی تبدیل شود. در این شیوه، شما نه تنها خواننده متن، بلکه بازیگر اصلی یادگیری هستید؛ می‌اندیشید، بازیابی می‌کنید و در صورت نیاز پاسخ درست را مشاهده می‌کنید.
این رویکرد یعنی تکرار، مادر مهارت‌هاست و ما معماران تکرار هدفمندیم؛ مسیری که تسلط علمی، درک عمیق و آمادگی برای آزمون‌هایی چون کنکور را برای شما تضمین می‌کند.
این روش آموزشی، ذهن خواننده را به درگیر شدن عمیق‌تر با متن، بازیابی فعال اطلاعات و خودسنجی مستمر وادار می‌کند؛ ویژگی‌هایی که کلید تسلط بر مفاهیم و آمادگی برای آزمون‌هایی مانند کنکور به شمار می‌آیند.
هر گفتار این مجموعه، دقیقاً با جمله‌بندی اصلی کتاب درسی ارائه شده است و با جای‌خالی‌هایی همراه است که کاربر می‌تواند روی آنها تمرکز کرده، فکر کند و در صورت نیاز، با کلیک روی دکمه «نمایش پاسخ»، پاسخ درست را مشاهده نماید. بدین ترتیب، تجربه‌ای تعاملی، کاربردی و عمیق در یادگیری زیست‌شناسی فراهم شده است.
گفتار ۴. تولیدمثل در جانوران
اساس تولیدمثل جنسی در [نمایش پاسخ] جانوران مشابه است. ولی در [نمایش پاسخ] انجام، [نمایش پاسخ] آن و [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] جنین، تفاوت‌هایی وجود دارد که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم.
نحوه لقاح
در آبزیان مثل [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] لقاح خارجی دیده می‌شود. در این روش، والدین [نمایش پاسخ] خود را در آب می‌ریزند و لقاح در [نمایش پاسخ] صورت می‌گیرد. برای [نمایش پاسخ] احتمال برخورد گامت‌ها، والدین تعداد [نمایش پاسخ] گامت را [نمایش پاسخ] وارد آب می‌کنند. برای هم‌زمان شدن ورود یاخته‌های جنسی به آب عوامل [نمایش پاسخ] دخالت دارد از جمله [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ]، آزاد کردن [نمایش پاسخ] توسط نر [نمایش پاسخ] یا بروز بعضی [نمایش پاسخ] مثل [نمایش پاسخ] در [نمایش پاسخ] (شکل ۱۸).
شکل ۱۸- رقص عروسی ماهی‌ها
لقاح داخلی در جانوران خشکی‌زی و بعضی آبزیان دیده می‌شود. در این جانوران، زامه وارد دستگاه تولیدمثلی فرد ماده می‌شود و لقاح در بدن ماده انجام می‌شود. انجام این نوع لقاح، نیازمند دستگاه‌های تولیدمثلی با اندام‌های تخصص یافته است. در اسبک ماهی جانور ماده، تخمک را به درون حفره‌ای در بدن جنس نر منتقل می‌کند. لقاح در بدن نر انجام می‌شود و جنس نر، جنین‌ها را در بدن خود نگه می‌دارد. پس از طی مراحل رشد و نموی، نوزادان متولد می‌شوند.
بکرزایی
نوعی از تولیدمثل جنسی است و برای مثال، در زنبورعسل و بعضی مارها دیده می‌شود. در این روش، فرد ماده گاهی به تنهایی تولیدمثل می‌کند. در این حالت، یا تخمک بدون لقاح شروع به تقسیم می‌کند و موجود تک‌لاد را به وجود می‌آورد (شکل ۱۹-الف) یا از روی فام‌تن‌های تخمک یک نسخه ساخته می‌شود تا فام‌تن‌های تخمک دو برابر شوند و سپس شروع به تقسیم می‌کند و موجود دولاد را به وجود می‌آورد (شکل ۱۹-ب).
شکل ۱۹- الف و ب) انواع بکرزایی
واژه‌شناسی
نرماده (Hermaphrodite/هرمافرودیت)
هرمافرودیت از دو کلمه Hermes به معنی مذکر و aphrodite به معنی مؤنث است و به موجودی اشاره دارد که هر دو اندام تناسلی نر و ماده را دارد. واژه نرماده نیز صورت صریح همین مفهوم است.
نرماده (هرمافرودیت)
در این جانوران، یک فرد هر دو نوع دستگاه تولیدمثلی نر و ماده را دارد. در کرم‌های پهن مثل کرم کبد، هر فرد تخمک‌های خود را بارور می‌کند (شکل ۲۰-الف). در مورد کرم‌های حلقوی، مثل کرم خاکی، لقاح دو طرفی انجام می‌شود؛ یعنی وقتی دو کرم خاکی در کنار هم قرار می‌گیرند، زامه‌های هر کدام تخمک‌های دیگری را بارور می‌سازد (شکل ۲۰-ب).
شکل ۲۰- الف) کرم کبد، ب) کرم خاکی
تغذیه و حفاظت جنین
مواد غذایی مورد نیاز جنین تا چند روز پس از لقاح و تشکیل تخم از اندوختۀ غذایی تخمک تأمین می‌شود. این اندوخته مخلوطی از مواد مغذی متفاوت است. اندازۀ تخمک در جانوران مختلف بستگی به میزان اندوخته دارد. در جانوران تخم‌گذار اندوخته غذایی تخمک زیاد است؛ زیرا در دوران جنینی ارتباط غذایی بین مادر و جنین وجود ندارد. در پستانداران به دلیل ارتباط خونی بین مادر و جنین و در ماهی‌ها و دوزیستان به علت دوره جنینی کوتاه میزان این اندوخته کم است.
در جانورانی که لقاح خارجی دارند تخمک دیواره‌ای چسبناک و ژله‌ای دارد که پس از لقاح، تخم‌ها را به هم می‌چسباند. این لایۀ ژله‌ای ابتدا از جنین در برابر عوامل نامساعد محیطی محافظت می‌کند و سپس به عنوان غذای اولیۀ مورد استفاده جنین قرار می‌گیرد (شکل ۲۱).
شکل ۲۱- لایۀ ژله‌ای اطراف تخم‌های قورباغه
در جانورانی که لقاح داخلی دارند، حفاظت جنین به صورت‌های متفاوتی انجام می‌شود. در جانوران تخم‌گذار وجود پوستۀ ضخیم در اطراف تخم از جنین محافظت می‌کند. البته برای محافظت بیشتر در خزندگانی مثل لاک‌پشت تخم‌ها با ماسه و خاک پوشانده می‌شوند. پرندگان روی تخم‌ها می‌خوابند و پستاندار تخم‌گذاری مثل پلاتی‌پوس، تخم را در بدن خود نگه می‌دارد و چند روز مانده به تولد نوزاد، تخم‌گذاری می‌کند و روی آنها می‌خوابد تا مراحل نهایی رشد و نمو طی شود (شکل ۲۲).
در پستانداران کیسه‌دار، مثل کانگورو جنین ابتدا درون رحم ابتدایی مادر رشد و نمو را آغاز می‌کند. به دلیل مهیا نبودن شرایط به صورت نارس متولد می‌شود و خود را به درون کیسه‌ای که بر روی شکم مادر است می‌رساند. در آنجا ضمن حفاظت، از غدد شیری درون آن تغذیه می‌کند تا مراحل رشد و نمو را کامل کند.
در پستانداران جفت‌دار، جنین درون رحم مادر رشد و نمو را آغاز و از طریق اندامی به نام جفت با خون مادر مرتبط می‌شود و از آن تغذیه می‌کند. نوزاد پس از تولد از غدد شیری مادر تغذیه می‌کند تا زمانی که بتواند به‌طور مستقل به زندگی ادامه دهد.
شکل 22- الف) تخم‌های لاک‌پشت
ب) تخم پرنده در آشیانه
پ) تخم پلاتی‌پوس
