مقایسه سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک در دستگاه عصبی خودمختار

سیستم عصبی خودمختار (Autonomic Nervous System یا ANS) شامل دو شاخه اصلی است: سیستم عصبی سمپاتیک (Sympathetic Nervous System) و سیستم عصبی پاراسمپاتیک (Parasympathetic Nervous System). هرکدام از این سیستم‌ها به‌صورت مستقل یا متضاد عملکرد ارگان‌های مختلف بدن را تنظیم می‌کنند. تفاوت عملکرد این دو سیستم در سطح گیرنده‌ها (Receptors)، پاسخ فیزیولوژیک (Physiological Response) و اندام‌های افکتور (Effector Organs) قابل بررسی است.

مقایسه کلی سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک

کارکرد اختصاصی سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک در اندام‌های افکتور

چشم (Eye):

• عضله شعاعی عنبیه (Radial Muscle of Iris): انقباض توسط سمپاتیک ← گشاد شدن مردمک (Mydriasis) به کمک گیرنده α۱

• عضله حلقوی عنبیه (Circular Muscle of Iris): انقباض توسط پاراسمپاتیک ← تنگ شدن مردمک (Miosis)

• عضله مژگانی (Ciliary Muscle):

  • پاراسمپاتیک ← انقباض برای دید نزدیک (Accommodation)

  • سمپاتیک ← شل شدن برای دید دور به کمک گیرنده β۲

قلب (Heart):

• گره سینوسی دهلیزی (SA Node):

  • پاراسمپاتیک ← کاهش ضربان قلب (Heart Rate) به کمک M2

  • سمپاتیک ← افزایش HR و قدرت انقباضی دهلیز و بطن به کمک گیرنده β۱

• سرعت هدایت AV Node:

  • پاراسمپاتیک ← کاهش سرعت هدایت

  • سمپاتیک ← افزایش سرعت هدایت به کمک گیرنده‌های β۲ و β۱

• عضله دهلیزها و بطن‌ها:

  • پاراسمپاتیک ← کاهش قدرت انقباضی

  • سمپاتیک ← افزایش قدرت انقباضی به کمک گیرنده‌های β۲ و β۱

ریه‌ها (Lungs):

• عضله صاف برونش‌ها:

  • پاراسمپاتیک ← انقباض (Bronchoconstriction) به کمک M3

  • سمپاتیک ← شل شدن (Bronchodilation) به کمک β۲

• ترشح مخاطی: افزایش توسط هر دو سیستم، با تفاوت در نوع ترشح

دستگاه گوارش (Gastrointestinal Tract):

• حرکت و تونوس (Motility and Tone) معده:

  • پاراسمپاتیک ← افزایش

  • سمپاتیک ← کاهش به کمک گیرنده‌های α۱، α۲ و β۲

• اسفنکترهای (Sphincters) معده:

  • پاراسمپاتیک ← شل شدن

  • سمپاتیک ← انقباض به کمک گیرنده α۱

• ترشح آنزیم‌های معده:

  • پاراسمپاتیک ← افزایش ترشح آنزیم‌ها

  • سمپاتیک ← مهار ترشح آنزیم‌ها

• حرکت و تونوس (Motility and Tone) روده:

  • پاراسمپاتیک ← افزایش

  • سمپاتیک ← کاهش به کمک گیرنده‌های α۱، α۲، β۱ و β۲

• اسفنکترهای (Sphincters) روده:

  • پاراسمپاتیک ← شل شدن

  • سمپاتیک ← انقباض به کمک گیرنده α۱

• ترشح آنزیم‌های روده:

  • پاراسمپاتیک ← افزایش ترشح آنزیم‌ها

  • سمپاتیک ← مهار ترشح آنزیم‌ها به کمک گیرنده α۲

• کبد (Liver):

  • سمپاتیک (β۲ و α۲) ← گلیکوژنولیز (Glycogenolysis)

  • پاراسمپاتیک ← تأثیر مستقیم کمتر

• عضله صاف کیسه صفرا:

  • سمپاتیک (β۲) ← شل شدن

  • پاراسمپاتیک ← انقباض 

• پانکراس (Pancreas):

  • بخش غدد برون‌ریز:

    • پاراسمپاتیک ← افزایش ترشح آنزیم

    • سمپاتیک (α) ← کاهش ترشح

• • بخش غدد درون‌ریز:

    • سمپاتیک (α۲) ← مهار ترشح انسولین

    • سمپاتیک (β۲) ← تحریک ترشح گلوکاگون

    • پاراسمپاتیک ←-

مثانه (Bladder):

• عضله تریگون (Trigone Muscle):

  • پاراسمپاتیک ← انقباض

  • سمپاتیک ← شل شدن

• عضله دترسور (Detrusor Muscle):

  • پاراسمپاتیک ← انقباض

  • سمپاتیک (β۲) ← شل شدن

• اسفنکتر داخلی:

  • پاراسمپاتیک ← شل شدن

  • سمپاتیک (α) ← انقباض

رحم (Uterus):

• عضله صاف رحم، عملکرد متغیر است بسته به وضعیت (مثلاً حاملگی):

  • سمپاتیک (β۲)← شل شدن

  • سمپاتیک (α۱) ← انقباض

اندام جنسی مرد (Male Genitalia):

• پاراسمپاتیک: نعوظ (Erection) از طریق نیتریک اکساید (NO)

• سمپاتیک: انزال (Ejaculation)

بافت چربی (Adipose Tissue):

• سمپاتیک (β۳ و α۲) ← لیپولیز (Lipolysis)

• پاراسمپاتیک ←-

پوست (Skin):

• غدد عرق (Sweat Glands):

  • سمپاتیک (α۱) ← تعریق آدرنرژیک خفیف در کف دست

  • پاراسمپاتیک (M) ← ترشح عمومی رقیق (تعریق کولینرژیکی) 

• عضله راست‌کننده مو (Piloerector Muscle):

  • سمپاتیک (α۱) ← انقباض

  • پاراسمپاتیک ←-

در ادامه، شباهت‌ها و تفاوت‌های سیستم عصبی سمپاتیک (Sympathetic Nervous System) و سیستم عصبی پاراسمپاتیک (Parasympathetic Nervous System) با توجه به اندام افکتور (Effector Organs)، آورده شده است.

مقایسه سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک بر اساس اندام افکتور

۱. اندام‌هایی که هر دو سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک را دریافت می‌کنند:

این اندام‌ها دوگانگی تنظیم دارند، یعنی تحت تأثیر همزمان و متضاد دو سیستم خودکار هستند:

چشم (Eye):

• عضله شعاعی عنبیه (Radial Muscle of Iris):

  • سمپاتیک: انقباض ← گشاد شدن مردمک (Mydriasis) از طریق گیرنده‌های آلفا ۱ (α۱)

• عضله حلقوی عنبیه (Circular Muscle of Iris):

  • پاراسمپاتیک: انقباض ← تنگی مردمک (Miosis) از طریق گیرنده‌های M

• عضله مژگانی (Ciliary Muscle):

  • سمپاتیک: شل شدن ← دید دور از طریق β۲

  • پاراسمپاتیک: انقباض ← دید نزدیک از طریق M

قلب (Heart):

• گره سینوسی (SA Node):

  • سمپاتیک: افزایش ضربان قلب (HR) از طریق β۱

  • پاراسمپاتیک: کاهش HR از طریق M

• گره دهلیزی‌بطنی (AV Node):

  • سمپاتیک: افزایش سرعت هدایت از طریق β۱

  • پاراسمپاتیک: کاهش هدایت از طریق M

• میوکارد دهلیز و بطن:

  • سمپاتیک: افزایش قدرت انقباض از طریق β۱

  • پاراسمپاتیک: کاهش قدرت انقباض دهلیزها از طریق M

برونش‌ها و راه‌های هوایی (Bronchi):

• عضله صاف برونشی:

  • سمپاتیک: شل شدن ← گشاد شدن از طریق β۲

  • پاراسمپاتیک: انقباض ← تنگی از طریق M

• غدد مخاطی راه هوایی:

  • سمپاتیک: ترشح کم از طریق α

  • پاراسمپاتیک: افزایش ترشح از طریق M

دستگاه گوارش (Gastrointestinal Tract):

• عضله صاف روده و معده:

  • سمپاتیک: کاهش حرکت و تونوس از طریق α و β

  • پاراسمپاتیک: افزایش حرکات از طریق M

• اسفنکترها (Sphincters):

  • سمپاتیک: انقباض از طریق α۱

  • پاراسمپاتیک: شل شدن از طریق M

• ترشح غدد گوارشی:

  • سمپاتیک: مهار از طریق α

  • پاراسمپاتیک: افزایش ترشح از طریق M

مثانه (Bladder):

• دترسور (Detrusor Muscle):

  • سمپاتیک: شل شدن از طریق β۲

  • پاراسمپاتیک: انقباض از طریق M

• اسفنکتر داخلی:

  • سمپاتیک: انقباض از طریق α۱

  • پاراسمپاتیک: شل شدن از طریق M

اندام جنسی مرد (Male Genitalia):

• سمپاتیک: انزال از طریق α

• پاراسمپاتیک: نعوظ (Erection) از طریق NO / M

غدد بزاقی (Salivary Glands):

• سمپاتیک: ترشح غلیظ و چسبنده از طریق α۱ و ترشح آمیلاز (β) 

• پاراسمپاتیک: ترشح رقیق و آبکی فراوان

رحم (Uterus):

• سمپاتیک: اثر متغیر بسته به گیرنده‌ها؛ معمولاً انقباض در بارداری از طریق α۱، شل شدن از طریق β۲

• پاراسمپاتیک: اثر ضعیف و متغیر

۲. اندام‌هایی که فقط توسط سیستم سمپاتیک عصب‌گیری می‌شوند:

این اندام‌ها فقط تحت کنترل سیستم سمپاتیک هستند و پاراسمپاتیک بر آن‌ها تأثیری ندارد:

عروق خونی (Blood Vessels):

• شریانچه‌ها (Arterioles):

  • انقباض از طریق α۱

  • گشادی محدود از طریق β۲ در عضله اسکلتی

• وریدها (Veins):

  • انقباض از طریق α۱ و α۲

غدد عرق (Sweat Glands):

• **ترشح توسط نورون‌های کولینرژیک سمپاتیک از طریق گیرنده M

عضله راست‌کننده مو (Piloerector Muscle):

• **انقباض توسط سمپاتیک از طریق α۱

مدولای آدرنال (Adrenal Medulla):

• **تحریک مستقیم توسط نورون‌های پیش‌گانگلیونی سمپاتیک ← ترشح اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین از طریق گیرنده **N

بافت چربی (Adipose Tissue):

• لیپولیز از طریق β۳

• مهار لیپولیز از طریق α۲

۳. اندام‌هایی که فقط توسط سیستم پاراسمپاتیک عصب‌گیری می‌شوند:

این دسته نادر است، ولی برخی نواحی تحت کنترل اختصاصی پاراسمپاتیک هستند:

غدد اشکی (Lacrimal Glands):

• **ترشح اشک فقط توسط سیستم پاراسمپاتیک از طریق **M

نتیجه‌گیری نهایی:

• اندام‌های مشترک: چشم، قلب، دستگاه گوارش، مثانه، دستگاه تنفس، اندام جنسی مرد، غدد بزاقی

• تنها سمپاتیک: عروق، غدد عرق، موهای پوست، مدولای آدرنال، بافت چربی

• تنها پاراسمپاتیک: غدد اشکی

این نوع طبقه‌بندی کمک می‌کند تا درک دقیقی از عملکرد متقابل سیستم‌های خودمختار (Autonomic Nervous System) داشته باشیم و بتوانیم تنظیم دقیق فیزیولوژیکی اندام‌های بدن را تحلیل کنیم.

در ادامه، جدول خلاصه‌ای از شباهت‌ها و تفاوت‌های سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک براساس اندام افکتور ارائه می‌شود:

جدول مقایسه عملکرد سمپاتیک و پاراسمپاتیک بر اساس اندام افکتور