زیست‌یار تعاملی آینده‌نگاران مغز | زیست‌بان یادگیری با جای‌خالی
در آینده‌نگاران مغز، به مدیریت داریوش طاهری، ما بر این باوریم که آموزش مفهومی تنها زمانی ماندگار می‌شود که با تکرار هدفمند و بازیابی فعالانه همراه گردد. مغز انسان برای ساخت مسیرهای پایدار عصبی نیازمند تمرینی است که نه خسته‌کننده، بلکه محرک یادگیری عمیق باشد.
بر همین اساس، متن‌های خط‌به‌خط زیست‌شناسی یازدهم با طراحی جای‌خالی‌های هوشمند بازآفرینی شده‌اند تا فرایند تکرار از حالت منفعل خارج شده و به یک تمرین تعاملی و شناختی تبدیل شود. در این شیوه، شما نه تنها خواننده متن، بلکه بازیگر اصلی یادگیری هستید؛ می‌اندیشید، بازیابی می‌کنید و در صورت نیاز پاسخ درست را مشاهده می‌کنید.
این رویکرد یعنی تکرار، مادر مهارت‌هاست و ما معماران تکرار هدفمندیم؛ مسیری که تسلط علمی، درک عمیق و آمادگی برای آزمون‌هایی چون کنکور را برای شما تضمین می‌کند.
این روش آموزشی، ذهن خواننده را به درگیر شدن عمیق‌تر با متن، بازیابی فعال اطلاعات و خودسنجی مستمر وادار می‌کند؛ ویژگی‌هایی که کلید تسلط بر مفاهیم و آمادگی برای آزمون‌هایی مانند کنکور به شمار می‌آیند.
هر گفتار این مجموعه، دقیقاً با جمله‌بندی اصلی کتاب درسی ارائه شده است و با جای‌خالی‌هایی همراه است که کاربر می‌تواند روی آنها تمرکز کرده، فکر کند و در صورت نیاز، با کلیک روی دکمه «نمایش پاسخ»، پاسخ درست را مشاهده نماید. بدین ترتیب، تجربه‌ای تعاملی، کاربردی و عمیق در یادگیری زیست‌شناسی فراهم شده است.
تولیدمثل نهان‌دانگان
[نمایش پاسخ] تنها گروه از گیاهان‌اند که [نمایش پاسخ] تولید می‌کنند. تولید گل برای گیاهان [نمایش پاسخ] است؛ به‌ویژه تولید گل‌هایی که [نمایش پاسخ] گوناگون، ترکیبات [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] دارند. آیا می‌دانید چرا؟ با وجود این، گیاهان گل‌دار [نمایش پاسخ] گیاهان روی زمین‌اند و توانسته‌اند پهنۀ [نمایش پاسخ] از زمین را به خود اختصاص دهند. داشتن گل چه مزایایی دارد؟ چرا گوناگونی جانورانی مانند [نمایش پاسخ] در زیستگاهی با گیاهان [نمایش پاسخ] بیشتر است؟ گل چه ساختاری دارد و چه فرآیندهایی در آن انجام می‌شود؟
گفتار ۱. تولیدمثل غیرجنسی
فرض کنید گیاهی مانند یک بوتۀ گل[نمایش پاسخ] یا یک درخت [نمایش پاسخ] دارید و می‌خواهید آن را تکثیر کنید. آیا صبر می‌کنید تا [نمایش پاسخ] تولید کنند و دانه‌های آنها را می‌کارید، یا روش دیگری به کار می‌برید؟
تکثیر با بخش‌های [نمایش پاسخ]
گیاهان می‌توانند به روش [نمایش پاسخ] و با استفاده از بخش‌های [نمایش پاسخ]، یعنی [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] تکثیر یایند. مثلاً روی [نمایش پاسخ] درخت [نمایش پاسخ]، جوانه‌هایی تشکیل می‌شود که از رشد آنها درخت‌های [نمایش پاسخ] ایجاد می‌شوند. چنین تولیدمثلی از نوع [نمایش پاسخ]، یا [نمایش پاسخ] است. تولیدمثل غیرجنسی را چگونه توصیف می‌کنید؟
یادآوری:
گیاهان را بر اساس صفت‌های داشتن یا نداشتن آوند، دانه و گل به‌طور کلی گروه‌بندی می‌کنند.
شکل ۱- تشکیل درخت‌های جدید از جوانه‌های روی ریشه.
معمولاً برای تکثیر گیاهان از بخش‌های رویشی گیاه استفاده می‌کنیم. شاید شما هم با گذاشتن قطعه‌هایی از ساقه در خاک یا آب، گیاهی را تکثیر کرده باشید. در این حالت برای تکثیر گیاه، روش قلمه زدن را به کار برده‌اید (شکل ۲-الف). به نظر شما قطعه‌ای از ساقه که گیاه جدید ایجاد می‌کند، چه چیزی باید داشته باشد؟
پیوند زدن یکی دیگر از روش‌های تکثیر رویشی است. در این روش قطعه‌ای از یک گیاه مانند جوانه یا شاخه به نام پیوندک، روی تنۀ گیاه دیگری که به آن پایه می‌گویند، پیوند زده می‌شود (شکل ۲-ب). گیاه پایه ویژگی‌هایی مانند مقاومت به بیماری‌ها، سازگار با خشکی یا شوری دارد، در حالی که گیاهی که پیوندک از آن گرفته می‌شود، مثلاً میوۀ مطلوب دارد.
یادآوری
گیاهان بر اساس صفت‌های داشتن یا نداشتن آوند، دانه و گل به طور کلی گروه‌بندی می‌کنند.
در روش خوابانیدن بخشی از ساقه یا شاخه را که دارای گره است، با خاک می‌پوشانند. بعد از مدتی از محل گره، ریشه و ساقۀ برگدار ایجاد می‌شود که با جدا کردن از گیاه مادر، پایۀ جدیدی ایجاد می‌شود (شکل۲-پ).
شکل ۲- روش‌های متفاوت تکثیر رویشی در گیاهان. الف) قلمه زدن، ب) پیوند زدن، پ) خوابانیدن.
فعالیت ۱
با مراجعه به یک مرکز پرورش گل، یا گل‌فروشی دربارۀ روش تکثیر رویشی گیاهان متفاوت، گزارش تصویری تهیه و در کلاس ارائه دهید.
تخصص‌یافته‌ها
انواعی از ساقه‌ها در گیاهان وجود دارند که برای تولیدمثل غیرجنسی ویژه شده‌اند. زمین‌ساقه (ریزوم)، غده، پیاز و ساقۀ رونده، نمونه‌هایی از ساقه‌های ویژه شده برای تولیدمثل غیرجنسی‌اند.
زمین‌ساقه، به‌طور افقی زیر خاک رشد می‌کند و همانند ساقۀ هوایی جوانه انتهایی و جانبی دارد. این ساقه به موازات رشد افقی خود در زیر خاک، پایه‌های جدیدی در محل جوانه‌ها تولید می‌کند. زنبق از گیاهانی است که زمین‌ساقه دارد (شکل ۳-الف).
غده، ساقه‌ای زیرزمینی است که به علت ذخیرۀ مادۀ غذایی در آن متورم شده است. سیب‌زمینی چنین ساقه‌ای است. هر یک از جوانه‌های تشکیل شده در سطح غدۀ سیب‌زمینی، به یک گیاه تبدیل می‌شود (شکل ۳-ب). برای تکثیر سیب‌زمینی، آن را به قطعه‌های جوانه‌دار تقسیم می‌کنند و در خاک می‌کارند.
پیاز، ساقه زیرزمینی کوتاه و تکمه‌مانندی است که برگ‌های خوراکی به آن متصل‌اند (شکل ۳-پ). پیاز خوراکی چنین ساختاری است. نرگس و لاله نیز پیاز دارند. از هر پیاز تعدادی پیاز کوچک تشکیل می‌شود که هر کدام، یک گیاه ایجاد می‌کند.
ساقۀ رونده، به‌طور افقی روی خاک رشد می‌کند (شکل 3-ت). گیاه توت‌فرنگی ساقۀ رونده دارد. گیاهان توت‌فرنگی جدیدی در محل گره‌ها، ایجاد می‌شوند.
شکل ۳- ساقه‌های تخصص‌یافته برای تولیدمثل غیرجنسی.
فعالیت ۲
الف) نمونه‌هایی از ساقه‌های زیرزمینی را به کلاس بیاورید و در گروه خود مقایسه کنید.
ب) شلغم و سیب‌زمینی را با هم مقایسه کنید. آیا شلغم همانند سیب‌زمینی ساقه است؟ چه استدلالی برای پاسخ خود دارید؟
بیشتر بدانید
تثبیت خاک
گندمیانی مانند مَرغ که زمین‌ساقه دارند، ضمن اشغال سطح وسیعی از خاک، در تثبیت آن نیز نقش دارند.
فنّاوری و تکثیر گیاهان
از فن کشت بافت برای تولید گیاهان با ویژگی‌های مطلوب و تولید انبوه آنها در آزمایشگاه استفاده می‌شود. در این فن، یاخته یا قطعه‌ای از بافت گیاهی در محیط کشت گذاشته می‌شود. این محیط دارای مواد مورد نیاز برای رشد و نمو گیاه است. یاخته و بافت در شرایط مناسب، با تقسیم رشتمان، توده‌ای از یاخته‌های هم‌شکل را به وجود می‌آورند که کال نامیده می‌شود. کال می‌تواند به گیاهانی تمایز یابد که از نظر ژنی یکسان‌اند. همۀ مراحل کشت بافت در محیطی کاملاً سترون انجام می‌شود (شکل ۴).
شکل ۴- ایجاد گیاه از کال در کشت بافت.
بیشتر بدانید
گیاه در شیشه
با استفاده از فن کشت بافت می‌توان گیاهی گل‌دار را در ظرف‌های شیشه‌ای پرورش داد.
فعالیت ۳
فرض کنید از شما خواسته‌اند که با استفاده از یاخته‌های مجزای پارانشیمی، گیاهی را به روش کشت بافت تکثیر دهید. توضیح دهید این یاخته‌ها را از چه سامانۀ بافتی جدا می‌کنید و چگونه این کار را انجام می‌دهید؟
