گفتار اول – گفتار یاختههای بافت عصبی | جای خالی برای یادگیری فعال زیست

این مجموعه آموزشی، گامی نوین و هوشمندانه در مسیر یادگیری مفهومی، فعال و ماندگار زیستشناسی پایه یازدهم است که توسط برند آیندهنگاران مغز و به سرپرستی نویسنده داریوش طاهری تهیه شده است. در این پروژه، متون خطبهخط کتاب درسی با حذف هوشمندانهی واژگان کلیدی، به جایخالیهای تعاملی تبدیل شدهاند تا فرآیند یادگیری را از حالت منفعل به فعال و مشارکتی بدل کنند.
این روش آموزشی، ذهن خواننده را به درگیر شدن عمیقتر با متن، بازیابی فعال اطلاعات (Active Recall) و خودسنجی مستمر (Continuous Self-Assessment) وادار میکند؛ ویژگیهایی که کلید تسلط بر مفاهیم و آمادگی برای آزمونهایی مانند کنکور (Entrance Exam) به شمار میآیند.
این رویکرد همان اصل قدیمی است که میگوید: تکرار، مادر مهارتهاست. ما در آیندهنگاران مغز، معماران تکرار هدفمند هستیم؛ مسیری که تسلط علمی (Scientific Mastery)، درک عمیق و آمادگی کامل برای آزمونهایی چون کنکور را برای شما فراهم میکند.
زیستیاد (Zist-Yad)، همقدم هوشمند مسیر یادگیری، فراتر از یک ابزار آموزشی است؛ او هر مواجهه با متن را به تجربهای فعال و عمیق تبدیل میکند. با طراحی جایخالیهای هوشمند، تمرینهای هدفمند و بازخورد فوری، ذهن را به چالش میکشد تا اطلاعات نه تنها حفظ شود، بلکه معنا، ساختار و ارتباط مفاهیم درک گردد.
زیستیار (Zist-Yar)، همراه همیشگی و هوشمند شما در مسیر یادگیری فعال، با ایجاد جایخالیهای تعاملی و بازخورد فوری، ذهن را به بازیابی فعال اطلاعات (Active Recall) و درک عمیق مفاهیم وادار میکند و مسیر یادگیری مفهومی، فعال و ماندگار را هموار میسازد.
زیستبان (Zist-Ban)، محافظ و راهنمای شما در مسیر یادگیری است؛ او با نظارت بر روند پیشرفت، ارائه بازخورد هدفمند و کمک به مرور و تثبیت مفاهیم، اطمینان حاصل میکند که مسیر یادگیری شما همواره درست و ایمن باقی بماند و از یادگیری سطحی به تسلط عمیق بر مفاهیم برسید.
هر گفتار این مجموعه، دقیقاً با جملهبندی اصلی کتاب درسی ارائه شده و با جایخالیهایی همراه است که کاربر میتواند روی آنها تمرکز کرده، فکر کند و در صورت نیاز، با کلیک روی دکمه «نمایش پاسخ»، پاسخ درست را مشاهده نماید. بدین ترتیب، تجربهای تعاملی، کاربردی و عمیق در یادگیری زیستشناسی فراهم شده است.

تنظیم عصبی
متخصصان برای بررسی فعالیتهای مغز از [نمایش پاسخ] استفاده میکنند. نوار مغزی، [نمایش پاسخ] ثبت شده [نمایش پاسخ] ([نمایش پاسخ]) مغز است. چگونه در [نمایش پاسخ]، جریان الکتریکی ایجاد میشود؟ جریان الکتریکی در فعالیت این یاختهها چه نقشی دارد؟ برای پاسخ به این پرسشها باید با [نمایش پاسخ] یاختههای عصبی و دستگاه عصبی بیشتر آشنا شویم.
گفتار ۱ یاختههای بافت عصبی
میدانید بافت عصبی از یاختههای [نمایش پاسخ] و یاختههای [نمایش پاسخ] تشکیل شده است. شکل ۱، یک یاختهٔ [نمایش پاسخ] را نشان میدهد. این یاخته عصبی از چه بخشهایی تشکیل شده است؟

یاختههای عصبی [نمایش پاسخ] عملکرد دارند. این یاختهها [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] تولید میکنند؛ آنها این پیام را [نمایش پاسخ] و به یاختههای دیگر [نمایش پاسخ] میکنند.
دارینه ([نمایش پاسخ]) رشتهای است که پیامها را [نمایش پاسخ] و به [نمایش پاسخ] یاختهٔ عصبی وارد میکند. آسه ([نمایش پاسخ]) رشتهای است که پیام عصبی را از [نمایش پاسخ] یاختهٔ عصبی تا انتهای خود که [نمایش پاسخ] نام دارد، [نمایش پاسخ] میکند. پیام عصبی از محل [نمایش پاسخ] آسهٔ یک یاختهٔ [نمایش پاسخ] به یاختهٔ دیگر [نمایش پاسخ] میشود. جسم یاختهای محل قرار گرفتن [نمایش پاسخ] و انجام [نمایش پاسخ] یاختههای عصبی است و میتواند [نمایش پاسخ] نیز دریافت کند. یاختهٔ عصبی که در شکل ۱، میبینید، پوششی به نام [نمایش پاسخ] دارد. غلاف میلین، رشتههای [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] یاختههای عصبی را میپوشاند و آنها را [نمایش پاسخ] میکند. غلاف میلین [نمایش پاسخ] نیست و در بخشهایی از رشته [نمایش پاسخ] میشود. این بخشها را [نمایش پاسخ] مینامند که با نقش آنها در ادامهٔ درس، آشنا خواهید شد.
غلاف میلین را یاختههای [نمایش پاسخ] بافت [نمایش پاسخ] میسازند. شکل ۲ را ببینید، یاختهٔ پشتیبان به دور [نمایش پاسخ] عصبی میپیچد و [نمایش پاسخ] را به وجود میآورد.

شکل۲ـ الف) [نمایش پاسخ] ب) چگونگی ساخت آن
تعداد یاختههای پشتیبان [نمایش پاسخ] برابر یاختههای عصبی است و [نمایش پاسخ] گوناگونی دارند. این یاختهها [نمایش پاسخ] را برای استقرار یاختههای [نمایش پاسخ] ایجاد میکنند؛ آنها در [نمایش پاسخ] از یاختههای عصبی و حفظ [نمایش پاسخ] مایع اطراف آنها (مثل حفظ مقدار طبیعی [نمایش پاسخ]) نیز نقش دارند.
انواع یاختههای عصبی
شکل ۳، انواع یاختههای [نمایش پاسخ] را نشان میدهد. یاختههای عصبی [نمایش پاسخ] پیامها را به سوی بخش [نمایش پاسخ] دستگاه عصبی ([نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ]) میآورند. یاختههای عصبی [نمایش پاسخ] پیامها را از بخش [نمایش پاسخ] دستگاه عصبی به سوی [نمایش پاسخ] (مانند [نمایش پاسخ]) میبرند. نوع سوم یاختههای عصبی شكل ۳، یاختههای عصبی [نمایش پاسخ]اند که در [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] قرار دارند. این یاختهها ارتباط لازم بین یاختههای [نمایش پاسخ] را فراهم میکنند. هر سه نوع یاخته عصبی میتوانند [نمایش پاسخ] یا [نمایش پاسخ] باشند.

شکل ۳- انواع یاختههای [نمایش پاسخ]
واژهشناسی
آسه (axon/ آکسون) هر دو کلمه به معنی محور است. آسه از کلمه آس گرفته شده است که به محور سنگ آسیا گفته میشود.
دارینه (dendrite/ دندریت) هر دو کلمه به معنی درخت و درختوار است. دارینه از کلمه دار به معنی درخت و (ینه) که پسوند شباهت است ساخته شده که در کل، آنچه شبیه درخت است معنی میدهد.
فعالیت ۱: ساختار و کار سه نوع یاختهٔ عصبی را که در شکل ۳ میبینید، مقایسه کنید.
پیام عصبی چگونه ایجاد میشود؟
پیام عصبی در اثر تغییر مقدار [نمایش پاسخ] در دو سوی [نمایش پاسخ] یاختهٔ [نمایش پاسخ] به وجود میآید. از آنجا که مقدار [نمایش پاسخ] در دو سوی غشا، یکسان نیستند، [نمایش پاسخ] دو سوی غشای یاختهٔ عصبی، متفاوت است و در نتیجه بین دو سوی آن، اختلاف [نمایش پاسخ] وجود دارد. شکل ۴، اندازهگیری این [نمایش پاسخ] را نشان میدهد.

پتانسیل آرامش: وقتی یاختهٔ عصبی [نمایش پاسخ] عصبی ندارد (حالت [نمایش پاسخ])، در دو سوی غشای آن اختلاف پتانسیلی در حدود [نمایش پاسخ] برقرار است (شکل ۵). این اختلاف پتانسیل را پتانسیل [نمایش پاسخ] مینامند. چگونه این [نمایش پاسخ] ایجاد میشود؟ برای پاسخ به این پرسش، دربارهٔ یاختههای [نمایش پاسخ] باید بیشتر بدانیم.

شکل ۵ـ پتانسیل [نمایش پاسخ]. در شکل، یونهای [نمایش پاسخ] در بیرون و یونهای [نمایش پاسخ] در درون یاخته نشان داده نشدهاند.
در حالت آرامش، مقدار یونهای سدیم در [نمایش پاسخ] یاخته عصبی [نمایش پاسخ] از [نمایش پاسخ] آن بیشتر است و در مقابل، مقدار یونهای پتاسیم [نمایش پاسخ] یاخته، از [نمایش پاسخ] آن بیشتر است. در [نمایش پاسخ] یاختههای عصبی، مولکولهای [نمایش پاسخ] وجود دارند که به عبور یونهای [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] از غشا کمک میکنند.
یکی از این [نمایش پاسخ]، کانالهای [نمایش پاسخ] هستند که یونها میتوانند به روش [نمایش پاسخ] از آنها عبور کنند (شکل ۶-الف). از راه این کانالها، یونهای [نمایش پاسخ]، خارج و یونهای [نمایش پاسخ] به درون یاختهٔ عصبی وارد میشوند. تعداد یونهای پتاسیم [نمایش پاسخ] بیشتر از یونهای سدیم [نمایش پاسخ] است؛ زیرا [نمایش پاسخ] به این یون، [نمایش پاسخ] بیشتری دارد.
پمپ سدیم ـ پتاسیم، [نمایش پاسخ] دیگری است که در سال گذشته با آن آشنا شدید. در هر بار فعالیت این پمپ، [نمایش پاسخ] یون [نمایش پاسخ] از یاختهٔ عصبی خارج و [نمایش پاسخ] یون [نمایش پاسخ] وارد آن میشوند. این پمپ از انرژی مولکول [نمایش پاسخ] استفاده میکند (شکل ۶-ب).
فعالیت ۲
در گروه خود دربارهٔ پرسشهای زیر گفتوگو و نتیجه را به کلاس گزارش کنید.
١- کار پمپ سدیم – پتاسیم و کانالهای نشتی را با هم مقایسه کنید.
۲- چرا در حالت آرامش، بار [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] یاختههای عصبی از [نمایش پاسخ] آنها کمتر است؟
 شکل ۶- الف) کانال [نمایش پاسخ] که عبور یونهای [نمایش پاسخ] از آن نشان داده شده است. ب) چگونگی کار [نمایش پاسخ]
شکل ۶- الف) کانال [نمایش پاسخ] که عبور یونهای [نمایش پاسخ] از آن نشان داده شده است. ب) چگونگی کار [نمایش پاسخ]
پتانسیل عمل: دانستید که در حالت [نمایش پاسخ]، بار مثبت [نمایش پاسخ] یاختهٔ عصبی از [نمایش پاسخ] آن کمتر است. وقتی یاختهٔ عصبی [نمایش پاسخ] میشود، در محل تحریک، [نمایش پاسخ] دو سوی غشای آن به طور [نمایش پاسخ] تغییر میکند؛ داخل یاخته از بیرون آن، [نمایش پاسخ] میشود و پس از زمان [نمایش پاسخ]، اختلاف پتانسیل دو سوی [نمایش پاسخ]، دوباره به حالت [نمایش پاسخ] برمیگردد. این تغییر را پتانسیل [نمایش پاسخ] مینامند. هنگام پتانسیل عمل، در یاخته عصبی چه اتفاقی میافتد؟
بیشتر بدانید
در دهۀ ۱۹۵۰ دو دانشمند بهنامهای هاجکین وهاکسلی برای بررسی تغییرات الکتریکی غشای یاختهٔ عصبی از آسۀ قطور نرمتن مرکب استفاده کردند. آنان پتانسیل الکتریکی غشای آسه را اندازهگیری و ترکیب شیمیایی درون آسه و اثر یونهای سدیم و پتاسیم بر فعالیتهای الکتریکی آن را نیز بررسی کردند. حاصل کار آنها یافتههای جدیدی دربارۀ عملکرد غشای تحریکپذیر یاختۀ عصبی به دنیای علم عرضه و جایزه نوبل رشته فیزیولوژی ـ پزشکی سال 1963 را نصیب این دانشمندان کرد.
در غشای یاختههای عصبی، [نمایش پاسخ] به نام [نمایش پاسخ] وجود دارند که با [نمایش پاسخ] یاختهٔ عصبی باز میشوند و [نمایش پاسخ] از آنها عبور میکنند. وقتی غشای یاخته [نمایش پاسخ] میشود، ابتدا کانالهای دریچهدار [نمایش پاسخ] باز میشوند و یونهای [نمایش پاسخ] فراوانی [نمایش پاسخ] یاخته و بار الکتریکی [نمایش پاسخ] آن، [نمایش پاسخ] میشود. پس از زمان کوتاهی این کانالها [نمایش پاسخ] میشوند و کانالهای دریچهدار [نمایش پاسخ] باز و یونهای [نمایش پاسخ] خارج میشوند. این کانالها هم پس از مدت [نمایش پاسخ] بسته میشوند (شكل ۷). به این ترتیب، دوباره پتانسیل [نمایش پاسخ] به [نمایش پاسخ] ([نمایش پاسخ]) بر میگردد.
فعالیت بیشتر [نمایش پاسخ] موجب میشود غلظت یونهای [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] در دو سوی غشا دوباره به حالت آرامش باز گردد.

شکل ۷ ـ چگونگی ایجاد پتانسیل [نمایش پاسخ]؛ در شکل یونهای [نمایش پاسخ] بیرون و یونهای [نمایش پاسخ] درون یاخته، نشان داده نشدهاند.
فعالیت ۳
وضعیت کانالهای غشای یاختهٔ عصبی را در ۴ مرحلهٔ شكل ۷ مقایسه کنید.
وقتی پتانسیل عمل در یک نقطه از یاختهٔ [نمایش پاسخ] ایجاد میشود، [نمایش پاسخ] به [نمایش پاسخ] پیش میرود تا به انتهای رشتهٔ [نمایش پاسخ] برسد. این جریان را [نمایش پاسخ] مینامند (شکل ۸). رشته عصبی [نمایش پاسخ] یا [نمایش پاسخ] بلند است.

شکل ۸- [نمایش پاسخ] پیام عصبی
بیشتر بدانید
سرعت هدایت پیام در رشتههای عصبی از ۰/۲m/s در رشتههای نازک بدون میلین تا ۱۲۰m/s در رشتههای میلیندار قطور متفاوت است.
گرههای رانویه چه نقشی دارند؟
هدایت پیام عصبی در رشتههای عصبی [نمایش پاسخ] از رشتههای بدون میلین [نمایش پاسخ] سریعتر است؛ در حالی که میلین [نمایش پاسخ] است و از عبور [نمایش پاسخ] از غشا جلوگیری میکند. دانستید در یاختههای عصبی میلیندار، [نمایش پاسخ] وجود دارد. در محل این گرهها، [نمایش پاسخ] وجود ندارد و [نمایش پاسخ] با محیط بیرون از یاخته ارتباط دارد. بنابراین، در این گرهها [نمایش پاسخ] ایجاد میشود و پیام عصبی درون رشتهٔ عصبی از یک [نمایش پاسخ] به [نمایش پاسخ] دیگر [نمایش پاسخ] میشود. در این حالت به نظر میرسد پیام عصبی از یک [نمایش پاسخ] به [نمایش پاسخ] دیگر [نمایش پاسخ]. به همین علت، این هدایت را هدایت [نمایش پاسخ] مینامند (شکل ۹). در ماهیچههای [نمایش پاسخ] سرعت ارسال پیام اهمیت [نمایش پاسخ] دارد. بنابراین، نورونهای [نمایش پاسخ] آنها [نمایش پاسخ] است. [نمایش پاسخ] یا [نمایش پاسخ] میزان میلین به بیماری منجر میشود؛ مثلاً در بیماری [نمایش پاسخ] یاختههای [نمایش پاسخ] که در سیستم عصبی [نمایش پاسخ] میلین میسازند، از بین میروند. در نتیجه [نمایش پاسخ] پیامهای عصبی به درستی انجام نمیشود. [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ]، مختل و فرد دچار [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] میشود.

شکل ۹- هدایت [نمایش پاسخ] در نورون [نمایش پاسخ]
فعالیت ۴
پژوهشگران بر این باورند که در گرههای [نمایش پاسخ]، تعداد زیادی [نمایش پاسخ] وجود دارد ولی در فاصلهٔ بین [نمایش پاسخ]، این [نمایش پاسخ] وجود ندارند. این موضوع با هدایت [نمایش پاسخ] چه ارتباطی دارد؟
یاختههای عصبی، پیام عصبی را [نمایش پاسخ] میکنند
دانستید پیام عصبی در طول آسه [نمایش پاسخ] میشود تا به [نمایش پاسخ] آن برسد. همانطور که در شکل ۱۰ میبینید، یاختههای عصبی به یکدیگر [نمایش پاسخ]؛ پس چگونه [نمایش پاسخ] از یک یاختهٔ عصبی به یاختهٔ دیگر [نمایش پاسخ] میشود؟
یاختههای عصبی با یکدیگر ارتباط ویژهای به نام [نمایش پاسخ] برقرار میکنند. بین این یاختهها در محل [نمایش پاسخ]، فضایی به نام فضای [نمایش پاسخ] وجود دارد. برای انتقال پیام از یاختهٔ عصبی [نمایش پاسخ] یا یاختهٔ عصبی [نمایش پاسخ]، مادهای به نام [نمایش پاسخ] در فضای همایه آزاد میشود. این ماده بر یاختهٔ [نمایش پاسخ]، یعنی یاخته [نمایش پاسخ] اثر میکند. ناقل عصبی در یاختههای [نمایش پاسخ] ساخته و درون [نمایش پاسخ] ذخیره میشود. این کیسهها در طول [نمایش پاسخ] هدایت میشوند تا به [نمایش پاسخ] آن برسند. وقتی پیام عصبی به [نمایش پاسخ] میرسد، این کیسهها با [نمایش پاسخ]، ناقل را در [نمایش پاسخ] ترشح میکنند (شکل ۱۰). یاختههای عصبی با یاختههای [نمایش پاسخ] نیز [نمایش پاسخ] دارند و با ارسال پیام موجب [نمایش پاسخ] آنها میشوند.
بیشتر بدانید
برخی مواد میتوانند از بازشدن کانالهای دریچهدار سدیمی و در نتیجه هدایت پیام عصبی، جلوگیری کنند. این مواد، بیحسکنندههای موضعی نام دارند.
واژهشناسی
همایه (synapse / سیناپس) هر دو کلمه به معنای به همپیوستن و به هم متصل شدن هستند. همایه از فعل به هم آمدن و در معنای به هم پیوستن ساخته شدهاست.

شکل ۱۰ – الف ) تصویر [نمایش پاسخ] با میکروسکوپ [نمایش پاسخ] ب ) آزاد شدن [نمایش پاسخ] و اثر آن بر یاختهٔ [نمایش پاسخ]
ناقل عصبی پس از رسیدن به [نمایش پاسخ] یاختهٔ [نمایش پاسخ]، به [نمایش پاسخ] به نام [نمایش پاسخ] متصل میشود. این [نمایش پاسخ] همچنین [نمایش پاسخ] است که با اتصال ناقل عصبی به آن [نمایش پاسخ] میشود. به این ترتیب، ناقل عصبی با تغییر [نمایش پاسخ] غشای یاختهٔ [نمایش پاسخ] به یونها، [نمایش پاسخ] این یاخته را تغییر میدهد. براساس اینکه ناقل عصبی [نمایش پاسخ] یا [نمایش پاسخ] باشد، یاخته پس همایهای [نمایش پاسخ]، یا فعالیت آن [نمایش پاسخ] میشود.
پس از انتقال پیام، مولکولهای [نمایش پاسخ] باقیمانده، باید از [نمایش پاسخ] تخلیه شوند تا از انتقال بیش از حد [نمایش پاسخ] جلوگیری و امکان [نمایش پاسخ] پیامهای جدید فراهم شود. این کار با [نمایش پاسخ] دوبارهٔ ناقل به یاختهٔ [نمایش پاسخ] انجام میشود، همچنین [نمایش پاسخ] ناقل عصبی را تجزیه میکنند. تغییر در میزان طبیعی ناقلهای عصبی از دلایل [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] در کار دستگاه عصبی است.
بیشتر بدانید
در بخشهای مختلف دستگاه عصبی، مواد گوناگونی بهعنوان ناقل عصبی فعالیت میکنند. دوپامین، سروتونین، هیـستامیـن، آمـینواسـیدهایی مانند گاما آمینو بوتریک اسید، گلوتامات، گلایسین و گاز نیتریک اکساید از این موادند. معمولاً گاماآمینوبوتریک اسید و گلایسین، مهارکننده و گلوتامات تحریککنندهاند.
بیشتر بدانید
رعشه (پارکینسون): در این بیماری، یاختههای بخشی از مغز که ناقل عصبی دوپامین ترشح میکنند، تخریب میشوند. در نتیجه ماهیچههای بدن سفت و حرکات کند میشود؛ دست و پای فرد در حالت استراحت لرزش دارند. برای بهبود اختلالهای حرکتی این بیماری، دارویی تجویز میکنند که در مغز به ناقل عصبی دوپامین تبدیل میشود.
آلزایمر، بیماری آلزایمر یک نوع اختلال پیشرونده، تحلیلبرنده و کشندهٔ مغز است که به زوال عقل و ناتوانی فرد در انجام فعالیتهای روزانه منجر میشود. در این بیماری، یاختههای عصبی مغز بر اثر تجمع نوعی پروتئین تخریب میشوند و میزان ناقل عصبی استیل کولین کاهش مییابد. فراموشی، ناتوانی در تکلم، اختلال در حس به ویژه در بینایی و راه رفتن، از عوارض بیماری آلزایمر است. با پیشرفت بیماری، فرد نیازمند مراقبت مداوم خواهد بود. تجویز دارو میتواند پیشرفت بیماری را آهسته کند. فعالیت بدنی و ورزش منظم، تغذیه سالم، معاشرت با دیگران، فعالیتهای فکری مانند حفظ کردن شعر، آموختن یک زبان جدید به پیشگیری از بیماری آلزایمر کمک میکند.
ثبت نوار مغزی (الکتروآنسفالوگرافي): فعالیت الکتریکی مغز را میتوان با دستگاه الکتروآنسفالوگراف ثبت و بررسی کرد. الکترودهای دستگاه را به پوست سر متصل میکنند. جریان الکتریکی مغز به شکل منحنیهای نوار مغز (الكتروآنسفالوگرام) روی نوار کاغذی، یا صفحه نمایش دستگاه ثبت میشود. متخصصان از این منحنیها برای بررسی فعالیتهای مغز و تشخیص بیماریهای آن استفاده میکنند.
