علل و علائم خفگی؛ کمک‌های نخستین در خفگی؛ انواع تنفس مصنوعی

داریوش طاهری| به‌روزرسانی: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۲

🕒 12 دقیقه

راهنمای مطالعه نمایش

امتیازی که به این مقاله می دهید چند ستاره است؟

[کل: ۳ میانگین: ۳.۷]

هدف‌های رفتاری: در پایان این مطلب فراگیرنده باید بتواند:

۱- تعریف خفگی را بیان کند.

۲- علل خفگی را توضیح دهد.

۳- علائم خفگی را فهرست کند.

۴- کمک‌های نخستین در خفگی را اجرا کند.

۵- روش‌های باز کردن راه هوایی را به وسیله ماکت انجام دهد.

۶- وضعیت تنفس را در مددجو بررسی کند.

۷- انواع تنفس مصنوعی را به وسیله ماکت انجام دهد.

۸- روش‌های برطرف کردن انسداد راه هوایی را در شرایط مختلف به وسیله ماکت نمایش دهد.

خفگی

تصور کنید سر سفره با افراد خانواده‌تان مشغول صرف غذا هستید که ناگهان برادرتان گلویش را با دست می‌گیرد و به سرفه می‌افتد. همه دستپاچه می‌شوید اما کسی کاری نمی‌کند. بعد از چند لحظه، سرفه‌ها قطع می‌شود و او قادر به صحبت کردن نیست و به شدت تلاش می‌کند تا نفس بکشد اما فایده‌ای ندارد. لب هایش کبود شده است و دچار گیجی می‌شود. آیا میدانید در چنین شرایطی چه باید بکنید؟

انسداد راه هوایی یکی از شایع‌ترین مواردی است که می‌تواند باعث خفگی گردد و اگر بلافاصله به مددجو کمک نشود در عرض چند دقیقه، صدمات جبران ناپذیری به او وارد خواهد شد.

اهمیت دستگاه تنفس

دستگاه تنفس و دستگاه گردش خون دو دستگاه حیاتی بدن هستند که باید تا آخرین لحظات عمر، عملکردی مداوم و یکنواخت داشته باشند. از کار افتادن آن‌ها مرگ‌آور است. بنابراین هر کسی که به نحوی با کمک‌های نخستین سروکار دارد لازم است طرز کار و امدادرسانی فوری به آن‌ها را بداند.

سیستم تنفسی از مجاری هوایی فوقانی (دهان، بینی، حلق، اپی گلوت و حنجره) و مجاری هوایی تحتانی شامل نای (تراشه)، نایژه‌ها (برونشها) و نایژک‌ها (برونشیول ها) تشکیل شده است، که با ریه‌ها (شش ها)، دیافراگم و عضلات بین دنده‌ای دستگاه تنفس را تشکیل می‌دهند (شکل ۱).

شکل ۱- اجزای مختلف دستگاه تنفس

خفگی

خفگی زمانی رخ می‌دهد که به هر علتی هوای اکسیژن‌دار نتواند وارد شش‌ها شود. در این صورت، بافت‌های بدن از اکسیژن کافی محروم می‌شوند. در صورت نرسیدن اکسیژن به سلول‌های بدن، خفگی و مرگ در مدت چهار تا شش دقیقه اتفاق خواهد افتاد. بنابراین، خفگی فوری‌ترین و مهم‌ترین مسئله‌ای است که به محض وقوع باید سریعا درمان شود.

علل خفگی خفگی

ممکن است به دلایل زیر ایجاد شود:

– انسداد راه‌های تنفسی، مانند افتادن زبان به عقب در مددجوی بیهوش، گیر کردن غذا یا مواد استفراغی یا سایر اشیای خارجی، قرار گرفتن صورت روی بالش یا کشیدن کیسه پلاستیکی روی سر که بیشتر در کودکان رخ می‌دهد (شکل ۲) و غرق شدن در آب و…؛

– آسیب مغزی نخاعی، مانند سکته، ضربه مغزی، آسیب نخاع گردنی و…؛

– اختلال در اکسیژن رسانی، مانند مسمومیت ناشی از منواکسید کربن و….

شکل ۲- قرار گرفتن صورت کودک روی بالش به مدت طولانی موجب خفگی می‌شود

علائم خفگی

خفگی معمولا با علائم زیر همراه است: اشکال در تنفس (تنگی نفس، تنفس نامنظم و صدادار که به تدریج قطع می‌شود)، کبودی لبها و ناخن‌ها (سیانوز)، استفاده شدید از عضلات تنفسی، حرکت پره‌های بینی، کشیدگی عضلات گردن و صورت، بی‌قراری، گشادشدن مردمک‌های چشم، تیرگی شعور (گیجی، حواس پرتی)، بیهوشی و اغما. علائم بارز در خفگی از نوع انسدادی، ناتوانی در تکلم و سرفه‌های شدید است.

کمک‌های نخستین درخفگی‌ها

کمک‌های نخستین در خفگی‌ها شامل اقدامات زیر است:

باز کردن راه هوایی

الف) یکی از شایع‌ترین مواردی که باعث انسداد راه هوایی می‌شود افتادن زبان به عقب است. در این مورد از روش «سر به عقب و چانه به بالا» استفاده می‌شود. بالا بردن چانه و متمایل ساختن سر به عقب، زبان را از مدخل ورود هوا به بالا می‌کشد و به فرد امکان تنفس می‌دهد (شکل ۳). در مورد کودکان این کار باید با ملایمت بیشتری انجام شود. این روش در مددجویانی اعمال می‌شود که ستون مهره هایشان آسیب ندیده باشد.

شکل ۳- راه هوایی باز و مسدود

روش کار: یک دست را روی پیشانی مددجو قرار دهید و با کف دست فشاری محکم بر پیشانی وارد نمایید و سر را به عقب بکشید. نوک انگشتان دست دیگر را زیر قسمت استخوانی فک تحتانی قرار دهید. چانه را به جلو بیاورید و ضمن حمایت فک، سر را تا حد امکان به عقب بکشید. مواظب باشید بافت نرم زیر چانه را فشار ندهید، زیرا ممکن است به انسداد راه هوایی منجر شود. فشار روی پیشانی مددجو را با دست دیگر ادامه دهید تا سر به عقب نگه داشته شود. چانه را به بالا بکشید تا دندان‌ها نزدیک به هم قرار گیرند. در صورت لزوم، می‌توانید از انگشت شست خود برای پایین نگه داشتن لب تحتانی استفاده کنید. این کار دهان مددجو را کمی باز نگه می‌دارد (شکل ۲ الف و ب).

شکل ۴- روش سر به عقب و چانه بالا

در کودکان باید سر به طور آرام‌تر به عقب برده شود و امدادگر باید مراقب باشد که سر را خیلی به عقب نکشد، زیرا ممکن است راه هوایی بسته شود (شکل ۵). به دلیل بزرگ بودن سر کودکان، گاه لازم است برای باز نگه داشتن راه هوایی بالشی را پشت شانه‌های کودک قرار دهید. در ضمن تنها یک انگشت برای بالا بردن چانه کافی است.

شکل ۵- روش سر به عقب و چانه بالا در کودک

ب) گاهی اوقات ترشحات، لخته خون، استفراغ، لقمه غذا یا دندان مصنوعی مددجو باعث بسته شدن راه هوایی می‌شوند. در چنین شرایطی می‌توانید آن را با دو انگشت اشاره و میانی خارج نمایید (شکل ۶). نباید جسم خارجی را به پایین فشار دهید. در صورتی که ستون فقرات آسیب ندیده است با چرخاندن سر مددجو به یک طرف به تخلیه ترشحات یا استفراغ کمک کنید. با وجود آسیب‌های گردنی باید با حفظ و ثابت نگاه داشتن سر و گردن، مددجو را به طور کامل به یک طرف بچرخانید، سپس ترشحات را خارج نمایید.

شکل ۶- روش خارج کردن ترشحات یا اشیا در هنگام بسته شدن راه هوایی

ج) اگر خفگی در اثر بسته شدن طناب یا پارچه‌ای دور گردن یا کشیده شدن کیسه نایلونی روی سر و امثال آن اتفاق افتاده باشد فورا نسبت به قطع طناب یا پارچه و برداشتن کیسه یا سوراخ کردن آن اقدام نمایید (شکل ۷). اگر فشاری روی قفسه سینه وجود دارد آن را برطرف کنید.

شکل ۷- روش قطع طناب در خفگی

د) اگر مددجو در محیطی پر از دود یا گازهای مضر قرار دارد فورا او را از محیط دور کنید (شکل ۸).

شکل ۸- روش دور کردن مددجو از محیط خطر

فعالیت

روش‌های باز کردن راه هوایی را به وسیله ماکت انجام دهید.

برقراری تنفس: در این مرحله وضعیت تنفس فرد مددجو و اکسیژن رسانی به وی بررسی می‌شود:

الف) تعیین وجود تنفس: بعد از باز شدن راه هوایی باید تعیین کنید که‌ایا مددجو نفس می‌کشد یا خیر. برای این کار در کنار مددجو زانو بزنید و صورت خود را نزدیک دهان وی نگه دارید تا جریان هوا را روی صورت خود حس نمایید. در ضمن توجه به صدای خروج هوا، به بالا و پایین رفتن قفسه سینه نگاه کنید. با استفاده از یک پر یا چیزی مشابه آن حرکت هوا را مشاهده کنید. در صورتی که آینه در اختیار دارید می‌توانید با گرفتن آن جلوی دهان و بینی مددجو وجود تنفس را بررسی کنید (اگر تنفس برقرار باشد روی آینه بخار آب دیده می‌شود).

این کنترل‌ها را ده ثانیه ادامه دهید. اگر تنفس مددجو کافی است، وی را در وضعیت بهبود قرار دهید. اگر مددجو نفس نمی‌کشد تنفس مصنوعی را آغاز کنید.

ب) تنفس مصنوعی: هوای تنفسی حاوی ۲۱ درصد اکسیژن است که فقط ۵ درصد آن در حین انجام یک دم و بازدم مورد مصرف بدن قرار می‌گیرد. لذا هوای بازدم فرد، معمولا حاوی ۱۶ درصد اکسیژن است. بنابراین در حین انجام تنفس مصنوعی، هوای بازدم امدادگر که در واقع برای مددجو هوای دم است، به اندازه کافی اکسیژن دارد، لذا می‌تواند برای مددجو نجات بخش باشد. تنفس مصنوعی با استفاده از سه روش زیر صورت می‌گیرد.

۱- تنفس دهان به دهان: در این روش مراحل زیر را به ترتیب اجرا کنید:

– در حالتی که مددجو صاف و به پشت قرار گرفته است، برحسب وضعیت مددجو با استفاده از یکی از روش‌هایی که در بالا ذکر شد راه‌های هوایی وی را باز کنید.

– یک دست را روی پیشانی مددجو قرار دهید، به نحوی که انگشت شست و سبابه شما آزاد باشد تا بتوانید با فشردن پره‌های بینی مددجو و چسباندن آن‌ها به هم، سوراخ‌های بینی وی را مسدود کنید.

– با قرار دادن دست دیگر زیر فک تحتانی، سر مددجو را به عقب خم کنید. سپس همزمان با یک دم عمیق لب‌های خود را در اطراف دهان وی قرار دهید، به نحوی که حین انجام تنفس حتی المقدور هوایی به بیرون نشت نکند. آن گاه هوایی را که در سینه خود حبس نموده‌اید به منزله هوای دم در سینه مددجو بدمید (شکل ۹).

– در هنگام دادن تنفس، بالا آمدن قفسه سینه مددجو را مشاهده کنید. اگر مددجو کودک خردسال است برای جلوگیری از پاره شدن ریه او، هوا را متناسب با جثه‌اش بدمید.

– توجه کنید که زمان دمیدن هوا به ریه مددجو حدود یک ثانیه طول بکشد.

شکل ۹- روش دمیدن هوای دم در تنفس دهان به دهان

– پس از اتمام دمیدن هوا، جهت خروج هوای بازدمی، لب هایتان را برداشته و انگشتان دست را نیز از روی بینی مددجو بردارید و اجازه دهید که قفسه سینه به طور کامل پایین بیاید (شکل ۱۰). این مرحله حدود چهار ثانیه زمان لازم دارد.

شکل ۱۰- روش خارج کردن هوای باز دم در تنفس دهان به دهان

– در تمام مدت انجام تنفس مصنوعی، مراقب بازگشت تنفس باشید. زیرا این موقعی است که باید تنفس خود را با تنفس مددجو هماهنگ کنید.

– بعد از چند تنفس هماهنگ با تنفس مددجو، ضمن متوقف کردن تنفس مصنوعی، مجددا تنفس وی را بررسی کنید.

– اگر احتمال می‌دهید مددجو به عفونت مبتلاست یا این که مواد سمی خورده است برای احتیاط از ماسک محافظ صورت استفاده کنید (شکل ۱۱).

شکل ۱۱- روش استفاده از ماسک محافظ در تنفس دهان به دهان

٢- تنفس دهان به بینی: در صورت وجود جراحات یا خونریزی دهان، شکستگی فک فوقانی یا تحتانی، بزرگی دهان، باز نشدن دهان مددجو، خوردن مواد سمی، به جای تنفس دهان به دهان از تنفس دهان به بینی استفاده شود. در روش تنفس دهان به بینی به ترتیب مراحل زیر را اجرا نمایید:

– با دستی که روی چانه مددجوست، دهان او را ببندید.

– دهان خود را دور سوراخ‌های بینی فرد مددجو قرار دهید، به طوری که هنگام دمیدن هوا در بینی هوایی به بیرون نشت نکند (شکل ۱۲).

– متناسب با جثه مددجو دو بار آرام به بینی او بدمید.

– پس از پایان دم، دست خود را از زیر چانه بیمار بردارید و اجازه دهید هوای بازدم از راه دهان خارج شود.

شکل ۱۲- روش تنفس دهان به بینی

٣- تنفس دهان به دهان و بینی

– در کودکان زیر یک سال از تنفس دهان به دهان و بینی استفاده نمایید.

– دهان و بینی کودک را با لب هایتان کاملا بپوشانید (شکل ۱۳).

– یک تنفس آرام به او بدهید، به طوری که یک ثانیه بیشتر طول نکشد.

– بقیه مراحل را مانند تنفس دهان به دهان عمل کنید.

شکل ۱۳- مراحل تنفس دهان به دهان و بینی در کودک زیر یک سال

توجه: تعداد تنفس مصنوعی باید متناسب با سن در بزرگ سالان حدود ۱۰ تا ۱۲ تنفس در دقیقه (هر ۵ تا ۶ ثانیه یک بار) و در کودکان حدود ۱۲ تا ۲۰ بار در دقیقه باشد.

– پس از برقراری تنفس و نبض مددجو و اطمینان از ثابت بودن وضعیت بیمار، باید مددجو را در وضعیت بهبودی قرار دهید تا وضعیت وی را به همراهان یا به تیم اورژانس گزارش کنید.

– یکی از عوارض مهم تنفس مصنوعی، اتساع معده مددجو در اثر ورود هوای تنفس مصنوعی است، که ممکن است سبب بروز استفراغ و آسپیراسیون محتویات معده به ریه مددجو گردد. در صورت بروز این عارضه، بیمار را به پهلو بچرخانید، به طوری که پشت وی در مقابل امدادگر قرار گیرد و به آرامی‌روی ناحیه شکم فشار وارد آورید تا گاز و محتویات معده تخلیه شود. سپس دهان بیمار را تا حد امکان تمیز کنید و به تنفس مصنوعی ادامه دهید.

– در صورتی که با تنفس مصنوعی در مرحله اول، تنفس خود به خودی مددجو برقرار نشد، قبل از شروع تنفس مرحله دوم یک بار دیگر راه‌های هوایی تنفسی وی را بررسی کنید تا از باز بودن آن‌ها مطمئن شوید. در صورت وجود انسداد برای رفع آن سریعا اقدام کنید.

فعالیت

روش‌های تنفس مصنوعی را به وسیله ماکت انجام دهید.

روش‌های رفع انسداد هوایی: در صورتی که راه هوایی به طور کامل مسدود نشده باشد با کمک به مددجو او را به سرفه مکرر و بدون وقفه تشویق نمایید. در انسداد کامل، یک یا چند علامت زیر در مددجو مشاهده خواهد شد:

– سرفه ضعیف؛

– قادر نبودن به تکلم و تولید صدا؛

– کبودی رنگ چهره.

برای برطرف نمودن انسداد کامل از روش‌های وارد کردن ضربه به پشت و مانور هیملیچ استفاده کنید.

الف) وارد کردن ضربه به پشت: ضربه شدید به پشت می‌تواند موجب افزایش فشار در داخل راه‌های هوایی گردد و به خروج جسم خارجی کمک نماید. این عمل در دو وضعیت قابل اجراست.

– روش ضربه به پشت در مددجو در حالت ایستاده: مددجو را با قرار دادن یک دست بر روی قفسه سینه‌اش حمایت نمایید. در صورت امکان مددجو را بر روی دستتان به سمت جلو خم کنید، به نحوی که سر او پایین‌تر از قفسه سینه‌اش باشد. با دست دیگر، محکم به پشت بیمار و بین خط شانه‌ها بکوبید شکل ۱۴).

شکل ۱۴- روش ضربه به پشت در مددجوی ایستاده

– روش ضربه به پشت در مددجوی بیهوش: در صورتی که مددجو به پشت دراز کشیده باشد او را به پهلو بچرخانید، به نحوی که صورت او به سمت شما باشد و قفسه سینه‌اش بر روی زانوی شما قرار گیرد. از کف دستتان برای وارد کردن ضربه شدید به پشت بیمار (۱۰-۴ بار)، در قسمت میانی فوقانی پشت، بین شانه‌ها استفاده کنید (شکل ۱۵). باید دقت شود وارد کردن ضربه‌ها با بازدم بیمار هماهنگ گردد. زیرا اگر در هنگام دم ضربه‌ای وارد شود خطر راندن جسم خارجی به سطح پایین‌تر راه‌های هوایی وجود دارد.

شکل ۱۵- روش ضربه به پشت در مددجوی بیهوش

ب) مانور هیملیچ: با بروز هر یک از علائم فوق، قبل از آن که مددجو دچار بیهوشی گردد، باید سعی در خارج نمودن جسم خارجی و رفع انسداد نمود. به‌این ترتیب باید با وارد آوردن فشار بر روی شکم مددجو (مانور هیملیچ)، به او کمک شود.

– مانور هیملیچ در حالت ایستاده: در پشت فرد مددجو قرار بگیرید و یک دست خود را مشت کنید، به نحوی که انگشت شست در داخل مشت قرار گیرد (شکل ۱۶- الف). سپس مشت خود را روی سطح خارجی شکم، در حد واسط بین ناف و زائده خنجری جناغ قرار دهید و با دست دیگر، دست مشت شده را حمایت کنید (برای جلوگیری از آسیب به احشای داخل شکم مطمئن شوید که فشار روی مرکز شکم وارد آید نه روی زائده خنجری و دنده‌ها). سپس ۵ فشار سریع و شدید بر روی شکم در جهت بالا وارد آورید (شکل ۱۶-ب و ج). توجه داشته باشید که هر فشار، مجزا از دیگری باشد. این عمل شبیه سرفه مصنوعی است و باید آن قدر ادامه یابد تا جسم خارجی به بیرون پرتاب شود و بیمار به راحتی تنفس کند.

شکل ۱۶- انواع مانور هیملیج

توجه: هرگز مانور هیملیچ را در بچه‌های زیر یک سال و زنان باردار انجام ندهید.

فعالیت

مانور هیملیج و ضربه به پشت را به وسیله ماکت انجام دهید.

ج) برطرف نمودن انسداد راه هوایی در کودکان زیر یک سال

١- شیر خوار را با دست خود نگه دارید، به نحوی که صورتش رو به پایین و سرش پایین‌تر از تنه قرار گیرد. با نگه داشتن فک، سر را حمایت کنید. برای مراقبت بیشتر شیر خوار، ساعد خود را روی پایتان بگذارید.

۲- با کف دست دیگر پنج ضربه سریع و نسبتا محکم بین شانه‌های شیرخوار بزنید (شکل ۱۷).

شکل ۱۷- روش برطرف نمودن انسداد راه هوایی در کودکان زیر یک سال

٣- اگر جسم بیرون نیامد از فشار به قفسه سینه استفاده کنید. ضمن حمایت سر شیر خوار، بدن وی را بین دستان خود بگیرید و او را به پشت بچرخانید، طوری که سر پایین‌تر از تنه قرار گیرد، سپس شیرخوار را روی پای خود بگذارید. پنج فشار محکم و سریع با دو انگشت روی جناغ سینه وارد کنید (شکل ۱۸).

شکل ۱۸- روش قرار دادن دو انگشت روی جناغ سینه در هنگام خارج کردن جسم خارجی