روابط ميان جانداران در اجتماع زيستی: صیادی، همسفرگی، انگلی، هم‌یاری

روابط ميان جانداران در يک اجتماع زيستی

تحول و تغيير گونه‌ها درارتباط با يکديگر صورت می‌گيرد.

مهمترين جاندار يک اکوسيستم کدام است؟ اگر بخواهيد به اين پرسش پاسخ دهيد، خيلی زود درخواهيد يافت که انجام چنين کاری چندان آسان نيست؛ چون نمی‌توان جانداران اکوسيستم را جدا از هم درنظر گرفت. هر جاندار در اکوسيستم جزئی از يک شبکه‌ی پیچیده است.

روابط ميان گونه‌ها: روابطم يان گونه‌های مختلف نتيجه‌ی فرآيند تغيير و تحول آن‌ها در زمان‌های بسيار طولانی است. دراين فرآيند، ساختار بدن و رفتار افراد هرگونه با ديگر گونه‌ها هم‌آهنگ شده است. مثلاً گرده‌افشانی بعضی از گياهان گلدار، هم آهنگ با رفتار و ساختار بدن حشرات و ساير جانوران مثلاً تغيير حاصل کرده است. جانوران گرده‌افشان صفاتی پيدا کرده‌اند که آنان را وامی‌دارد تا غذا يا ساير مواد مورد نياز خود را از گياهانی که گرده‌ی آن‌ها را می‌افشانند، به دست آورند. در شکل ۱ مشاهده می‌کنيد که طبيعت از طريق انتخاب طبيعی غالباً هم‌آهنگی بسياری بين صفات جانوران گرده‌افشان و گياهان به وجود آورده است. هم آهنگی تغيير گونه‌هايی که در يک اکوسيستم زندگی می‌کنند و با هم ارتباط نزديک دارند، تکامل همراه ناميده می‌شود.

تکامل همراهِ شکار وشکارچی: صيادی نوعی رابطه‌ی بين دو گونه است که طی آن يکی ديگری می‌خورد. مثال‌های آشنای اين نوع رابطه شکار گورخر به وسيله‌ی صيادی را می‌توان در بندپايان مشاهده کرد. عنکبوت‌ها و انواعی از هزار پايان منحصراً شکارچی هستند.

شکل ۱- تکامل همراه. نوعی تکامل همراه بين اين گياه و پرنده شهد خوار يافت می‌شود. اين پرنده با نوکِ بلند خود شهد را از اعماق اين گل می‌مکد و در مقابل برای آن گرده‌افشانی انجام می‌دهد.

رابطه‌ی انگلی نوع ویژه‌ای از رابطه‌ی صیادی است. انگل معمولاً روی ميزبان که بزرگ‌تر از آن است، زندگی و از بدن آن تغذيه می‌کند. معمولاً انگل باعث کشته شدن ميزبان نمی‌شود، چون زندگی انگل بهزندگی ميزبان بستگی زياد دارد. ميزبان باعث انتقال زاده‌های انگل به ميزبانان جديد نيز می‌شود.

بسياری از جانوران انگل، مانند شپش بر سطح بدن ميزبان زندگی می‌کنند. کنه‌ها و بعضی پشه‌ها نيز انگل خارجی هستند. انگل‌های داخلی، مانند کرم‌های انگل روده، تخصصی‌تر عمل می‌کنند و درون بدن ميزبان زندگی می‌کنند.

دفاع گياهان در برابر گياه‌خواران: انتظار داريد تکامل همراه شکارو شکارچی چگونه باشد؟

به احتمال زياد انتظار داريد که راه‌های فرار شکار از شکارچی، جلوگيری از برخورد يا مبارزه با آن، تکامل حاصل کرده باشد. اگرچه گياهان نيز برای مبارزه با شکارچيان خود (جانوران گياه‌خوار) تيغ وخار توليد می‌کنند؛ اما مبارزه‌ی آن‌ها باکمک مواد شيميايی برای برحذر داشتن دشمن، يکی از پيچيده‌ترين راه‌هاست. در واقعه همه‌ی گياهان موادی دفاعی که ترکيب‌های ثانوی نام دارند، توليد می‌کنند. ترکيب‌های ثانوی، نخستين راه دفاعی اغلب گياهان هستند.

گياهان مختلف برای دفاع از خود ترکيب‌های شيميايی مختلفی توليد می‌کنند. مثلاً گیاهان تیره‌ی شب‌بو گروهی از ترکيب‌های شيميايی را که در مجموع روغن خردل ناميده می‌شوند، توليد می‌کنند.

روغن خردل بو و مزه‌ی تند دارد. مزه‌ی تند اعضای این تیره‌ی گیاهی مانند کلم و تربچه نيز به دليل وجود همين ترکيب‌هاست. اين مواد برای حشرات سمّی هستند.

گياه‌خواران چگونه خطوط دفاعی گياهان را می‌شکنند: بعضی از جانوران گياه‌خوار می‌توانند از گياهانی تغذيه کنند که مواد شيميايی دفاعی توليد می‌کنند. مثلاً، نوزاد پروانه‌ی کلم روی گياهان تيره شب‌بو زندگی و از آن‌ها تغذيه می‌کند. روغن خردل که در اين گياهان توليد می‌شود، برای بسياری از حشرات سمّی است. اما نوزاد پروانه‌ی کلم چگونه اين مواد سمی را تحمل می‌کند؟ اين جانور می‌تواند روغن خردل را تجزيه کند و از اثرهای سمی آن در امان بماند.

روابط دراز مدت گونه‌های همزيست را به وجود آورده است.

اگر دو يا چند جاندار از گونه‌های متفاوت در دراز مدت با يکديگر رابطه‌ی نزدیک‌تری داشته باشند. می‌گويند اين جانداران با يکديگر همزيست هستند. ممکن است رابطه‌ی هم‌زيستی به نفع هر دو طرف، يا فقط به نفع يکی از آن‌ها باشد. اگرچه می‌توان به آسانی تعيين کرد که در زندگی همزيستی، کدام جاندار سود می‌برد، اما تعيين اين که اين نوع رابطه به نفع طرف مقابل نيست، قدری دشوار به نظر می‌رسد.

همياری: همياری نوعی رابطه‌ی همزيستی است که در آن هر دو طرف سو می‌برند. يکی از معروف‌ترين انواع روابط همياری بين مورچه و شته در نظام آفرينش يافت می‌شود (شکل ۲). شته‌ها حشرات کوچکی هستند که روی شاخه‌های جوان و سبز بعضی گياهان زندگی می‌کنند و با اندام مکنده‌ی دهانی خود شیره‌ی پرورده‌ی گياه ميزبان را به فراوانی از درون آوندهای آبکش آن‌ها می‌مکند. مواد قندی موجود در شیره‌ی پرورده از مخرج آن‌ها به بيرون تراوش می‌کند. بعضی از انواع مورچه‌ها از اين قطرات تغذيه می‌کنند و در مقابل از شته‌ها در برابر حشرات شکارچی محافظت می‌کنند (شکل ۲).

شکل ۲- همزيستی. مورچه‌های نگهبان از شته‌های روی اين ساقه حفاظت و در عين حال از شيره‌ای که از بدن آن‌ها خارج می‌شود، تغذيه می‌کنند.

همسفرگی: نوع ديگر همزيستی همسفرگی است. در اين نوع رابطه، يک طرف سود می‌برد و طرف ديگر نه سود می‌برد و نه زيان. يک نوع معروف همسفرگی بين دلقک ماهی و شقايق دريايی که نوعی از کيسه‌تنان است، وجود دارد. شقايق دريايی خارهای گزنده‌ای دارد که برای ساير جانوران سمی است (شکل ۳).

شکل ۳- همسفرگی: دلقک‌ماهی‌ها از نيش اين شقايق دريايی در امان‌اند و در ميان بازوهای آن مخفی می‌شوند.