روابط میان جانداران در اجتماع زیستی: صیادی، همسفرگی، انگلی، هم‌یاری

روابط میان جانداران در یک اجتماع زیستی

تحول و تغییر گونه‌ها درارتباط با یکدیگر صورت می‌گیرد.

مهمترین جاندار یک اکوسیستم کدام است؟ اگر بخواهید به این پرسش پاسخ دهید، خیلی زود درخواهید یافت که انجام چنین کاری چندان آسان نیست؛ چون نمی‌توان جانداران اکوسیستم را جدا از هم درنظر گرفت. هر جاندار در اکوسیستم جزئی از یک شبکه‌ی پیچیده است.

روابط میان گونه‌ها: روابطم یان گونه‌های مختلف نتیجه‌ی فرآیند تغییر و تحول آن‌ها در زمان‌های بسیار طولانی است. دراین فرآیند، ساختار بدن و رفتار افراد هرگونه با دیگر گونه‌ها هم‌آهنگ شده است. مثلاً گرده‌افشانی بعضی از گیاهان گلدار، هم آهنگ با رفتار و ساختار بدن حشرات و سایر جانوران مثلاً تغییر حاصل کرده است. جانوران گرده‌افشان صفاتی پیدا کرده‌اند که آنان را وامی‌دارد تا غذا یا سایر مواد مورد نیاز خود را از گیاهانی که گرده‌ی آن‌ها را می‌افشانند، به دست آورند. در شکل ۱ مشاهده می‌کنید که طبیعت از طریق انتخاب طبیعی غالباً هم‌آهنگی بسیاری بین صفات جانوران گرده‌افشان و گیاهان به وجود آورده است. هم آهنگی تغییر گونه‌هایی که در یک اکوسیستم زندگی می‌کنند و با هم ارتباط نزدیک دارند، تکامل همراه نامیده می‌شود.

تکامل همراهِ شکار وشکارچی: صیادی نوعی رابطه‌ی بین دو گونه است که طی آن یکی دیگری می‌خورد. مثال‌های آشنای این نوع رابطه شکار گورخر به وسیله‌ی صیادی را می‌توان در بندپایان مشاهده کرد. عنکبوت‌ها و انواعی از هزار پایان منحصراً شکارچی هستند.

شکل ۱- تکامل همراه. نوعی تکامل همراه بین این گیاه و پرنده شهد خوار یافت می‌شود. این پرنده با نوکِ بلند خود شهد را از اعماق این گل می‌مکد و در مقابل برای آن گرده‌افشانی انجام می‌دهد.

رابطه‌ی انگلی نوع ویژه‌ای از رابطه‌ی صیادی است. انگل معمولاً روی میزبان که بزرگ‌تر از آن است، زندگی و از بدن آن تغذیه می‌کند. معمولاً انگل باعث کشته شدن میزبان نمی‌شود، چون زندگی انگل بهزندگی میزبان بستگی زیاد دارد. میزبان باعث انتقال زاده‌های انگل به میزبانان جدید نیز می‌شود.

بسیاری از جانوران انگل، مانند شپش بر سطح بدن میزبان زندگی می‌کنند. کنه‌ها و بعضی پشه‌ها نیز انگل خارجی هستند. انگل‌های داخلی، مانند کرم‌های انگل روده، تخصصی‌تر عمل می‌کنند و درون بدن میزبان زندگی می‌کنند.

دفاع گیاهان در برابر گیاه‌خواران: انتظار دارید تکامل همراه شکارو شکارچی چگونه باشد؟

به احتمال زیاد انتظار دارید که راه‌های فرار شکار از شکارچی، جلوگیری از برخورد یا مبارزه با آن، تکامل حاصل کرده باشد. اگرچه گیاهان نیز برای مبارزه با شکارچیان خود (جانوران گیاه‌خوار) تیغ وخار تولید می‌کنند؛ اما مبارزه‌ی آن‌ها باکمک مواد شیمیایی برای برحذر داشتن دشمن، یکی از پیچیده‌ترین راه‌هاست. در واقعه همه‌ی گیاهان موادی دفاعی که ترکیب‌های ثانوی نام دارند، تولید می‌کنند. ترکیب‌های ثانوی، نخستین راه دفاعی اغلب گیاهان هستند.

گیاهان مختلف برای دفاع از خود ترکیب‌های شیمیایی مختلفی تولید می‌کنند. مثلاً گیاهان تیره‌ی شب‌بو گروهی از ترکیب‌های شیمیایی را که در مجموع روغن خردل نامیده می‌شوند، تولید می‌کنند.

روغن خردل بو و مزه‌ی تند دارد. مزه‌ی تند اعضای این تیره‌ی گیاهی مانند کلم و تربچه نیز به دلیل وجود همین ترکیب‌هاست. این مواد برای حشرات سمّی هستند.

گیاه‌خواران چگونه خطوط دفاعی گیاهان را می‌شکنند: بعضی از جانوران گیاه‌خوار می‌توانند از گیاهانی تغذیه کنند که مواد شیمیایی دفاعی تولید می‌کنند. مثلاً، نوزاد پروانه‌ی کلم روی گیاهان تیره شب‌بو زندگی و از آن‌ها تغذیه می‌کند. روغن خردل که در این گیاهان تولید می‌شود، برای بسیاری از حشرات سمّی است. اما نوزاد پروانه‌ی کلم چگونه این مواد سمی را تحمل می‌کند؟ این جانور می‌تواند روغن خردل را تجزیه کند و از اثرهای سمی آن در امان بماند.

روابط دراز مدت گونه‌های همزیست را به وجود آورده است.

اگر دو یا چند جاندار از گونه‌های متفاوت در دراز مدت با یکدیگر رابطه‌ی نزدیک‌تری داشته باشند. می‌گویند این جانداران با یکدیگر همزیست هستند. ممکن است رابطه‌ی هم‌زیستی به نفع هر دو طرف، یا فقط به نفع یکی از آن‌ها باشد. اگرچه می‌توان به آسانی تعیین کرد که در زندگی همزیستی، کدام جاندار سود می‌برد، اما تعیین این که این نوع رابطه به نفع طرف مقابل نیست، قدری دشوار به نظر می‌رسد.

همیاری: همیاری نوعی رابطه‌ی همزیستی است که در آن هر دو طرف سو می‌برند. یکی از معروف‌ترین انواع روابط همیاری بین مورچه و شته در نظام آفرینش یافت می‌شود (شکل ۲). شته‌ها حشرات کوچکی هستند که روی شاخه‌های جوان و سبز بعضی گیاهان زندگی می‌کنند و با اندام مکنده‌ی دهانی خود شیره‌ی پرورده‌ی گیاه میزبان را به فراوانی از درون آوندهای آبکش آن‌ها می‌مکند. مواد قندی موجود در شیره‌ی پرورده از مخرج آن‌ها به بیرون تراوش می‌کند. بعضی از انواع مورچه‌ها از این قطرات تغذیه می‌کنند و در مقابل از شته‌ها در برابر حشرات شکارچی محافظت می‌کنند (شکل ۲).

شکل ۲- همزیستی. مورچه‌های نگهبان از شته‌های روی این ساقه حفاظت و در عین حال از شیره‌ای که از بدن آن‌ها خارج می‌شود، تغذیه می‌کنند.

همسفرگی: نوع دیگر همزیستی همسفرگی است. در این نوع رابطه، یک طرف سود می‌برد و طرف دیگر نه سود می‌برد و نه زیان. یک نوع معروف همسفرگی بین دلقک ماهی و شقایق دریایی که نوعی از کیسه‌تنان است، وجود دارد. شقایق دریایی خارهای گزنده‌ای دارد که برای سایر جانوران سمی است (شکل ۳).

شکل ۳- همسفرگی: دلقک‌ماهی‌ها از نیش این شقایق دریایی در امان‌اند و در میان بازوهای آن مخفی می‌شوند.