زیست‌یار تعاملی آینده‌نگاران مغز | زیست‌بان یادگیری با جای‌خالی
در آینده‌نگاران مغز، به مدیریت داریوش طاهری، ما بر این باوریم که آموزش مفهومی تنها زمانی ماندگار می‌شود که با تکرار هدفمند و بازیابی فعالانه همراه گردد. مغز انسان برای ساخت مسیرهای پایدار عصبی نیازمند تمرینی است که نه خسته‌کننده، بلکه محرک یادگیری عمیق باشد.
بر همین اساس، متن‌های خط‌به‌خط زیست‌شناسی یازدهم با طراحی جای‌خالی‌های هوشمند بازآفرینی شده‌اند تا فرایند تکرار از حالت منفعل خارج شده و به یک تمرین تعاملی و شناختی تبدیل شود. در این شیوه، شما نه تنها خواننده متن، بلکه بازیگر اصلی یادگیری هستید؛ می‌اندیشید، بازیابی می‌کنید و در صورت نیاز پاسخ درست را مشاهده می‌کنید.
این رویکرد یعنی تکرار، مادر مهارت‌هاست و ما معماران تکرار هدفمندیم؛ مسیری که تسلط علمی، درک عمیق و آمادگی برای آزمون‌هایی چون کنکور را برای شما تضمین می‌کند.
این روش آموزشی، ذهن خواننده را به درگیر شدن عمیق‌تر با متن، بازیابی فعال اطلاعات و خودسنجی مستمر وادار می‌کند؛ ویژگی‌هایی که کلید تسلط بر مفاهیم و آمادگی برای آزمون‌هایی مانند کنکور به شمار می‌آیند.
هر گفتار این مجموعه، دقیقاً با جمله‌بندی اصلی کتاب درسی ارائه شده است و با جای‌خالی‌هایی همراه است که کاربر می‌تواند روی آنها تمرکز کرده، فکر کند و در صورت نیاز، با کلیک روی دکمه «نمایش پاسخ»، پاسخ درست را مشاهده نماید. بدین ترتیب، تجربه‌ای تعاملی، کاربردی و عمیق در یادگیری زیست‌شناسی فراهم شده است.
گفتار غدّه‌های درون‌ریز
دستگاه [نمایش پاسخ] که غدّه‌ها بخش مهمی از آن‌اند، فعالیت‌های بدن را به وسیلهٔ [نمایش پاسخ] تنظیم می‌کند. در این گفتار، غدد [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] آنها را در انسان بررسی می‌کنیم.
هیپوفیز
غدهٔ هیپوفیز تقریباً به اندازهٔ یک [نمایش پاسخ] است و با ساقه‌ای به [نمایش پاسخ] متصل است (شکل ۵). این غدّه درون یک گودی، در [نمایش پاسخ] از کف جمجمه جای دارد. غدهٔ هیپوفیز [نمایش پاسخ] بخش دارد که [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] نامیده می‌شوند. عملکرد بخش [نمایش پاسخ] در [نمایش پاسخ] به خوبی شناخته نشده است.
شکل ۵- غدهٔ [نمایش پاسخ]
بیشتر بدانید
نقش بخش میانی غدهٔ هیپوفیز در ماهی‌ها و دوزیستان بهتر شناخته شده است. این بخش، هورمونی ترشح می‌کند که باعث تیره‌تر شدن یاخته‌های پوست در پاسخ به محرک‌های محیطی می‌شود. در انسان بالغ، بخش میانی بسیار کوچک می‌شود یا حتی از بین می‌رود.
بخش پیشین
بخش پیشین تحت تنظیم [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] هورمون ترشح می‌کند. هیپوتالاموس توسط [نمایش پاسخ] با بخش [نمایش پاسخ] ارتباط دارد و هورمون‌هایی به نام [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] ترشح می‌کند که باعث می‌شوند هورمون‌های بخش [نمایش پاسخ] ترشح شوند، یا اینکه ترشح آنها [نمایش پاسخ] شود. به همین دلیل، غدّهٔ [نمایش پاسخ] نقش مهمی در تنظیم ترشح سایر [نمایش پاسخ] بر عهده دارد.
هورمون [نمایش پاسخ]، یکی از هورمون‌های بخش [نمایش پاسخ] است که با رشد [نمایش پاسخ] استخوان‌های [نمایش پاسخ]، اندازهٔ قد را افزایش می‌دهد. در نزدیکی [نمایش پاسخ] سر استخوان‌های [نمایش پاسخ]، دو صفحهٔ [نمایش پاسخ] وجود دارد که صفحات [نمایش پاسخ] نام دارند (شکل ۶) یاخته‌های [نمایش پاسخ] در این صفحات تقسیم می‌شوند. همچنان که یاخته‌های [نمایش پاسخ] پدید می‌آیند، یاخته‌های [نمایش پاسخ] جانشین یاخته‌های [نمایش پاسخ] قدیمی‌تر می‌شوند و به این ترتیب، [نمایش پاسخ] رشد می‌کند. [نمایش پاسخ] بعد از [نمایش پاسخ]، صفحات [نمایش پاسخ] از حالت [نمایش پاسخ] به [نمایش پاسخ] تبدیل می‌شوند. در این حالت، [نمایش پاسخ] استخوان متوقف می‌شود و می‌گویند «[نمایش پاسخ] بسته شده‌اند». تا زمانی که این [نمایش پاسخ] بسته نشده‌اند، [نمایش پاسخ] می‌تواند قد را افزایش دهد.
شکل ۶- [نمایش پاسخ] در استخوان‌های [نمایش پاسخ] و چگونگی [نمایش پاسخ] استخوان
[نمایش پاسخ] هورمون دیگر بخش [نمایش پاسخ] است. پس از [نمایش پاسخ]، این هورمون، غدد [نمایش پاسخ] را به تولید [نمایش پاسخ] وامی‌دارد. تا مدت‌ها تصور می‌شد که کار [نمایش پاسخ] تنها همین است. اما اکنون شواهد روزافزونی مبنی بر نقش این هورمون در دستگاه [نمایش پاسخ] و حفظ [نمایش پاسخ] به دست آمده است. در مردان، این هورمون در تنظیم فرایندهای دستگاه [نمایش پاسخ] نیز نقش دارد.
هورمون‌های [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] هورمون باقی‌ماندهٔ بخش [نمایش پاسخ] را تشکیل می‌دهند. بخش [نمایش پاسخ] با ترشح این هورمون‌ها فعالیت سایر [نمایش پاسخ] را تنظیم می‌کنند. هورمون محرک [نمایش پاسخ]، فعالیت غدّهٔ [نمایش پاسخ] را تحریک می‌کند؛ هورمون محرک [نمایش پاسخ] روی غدّهٔ [نمایش پاسخ] تأثیر می‌گذارد و هورمون‌های محرک غدّه‌های [نمایش پاسخ] که [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] نام دارند، کار غدّه‌های [نمایش پاسخ] ([نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ]) را تنظیم می‌کنند.
بخش پسین
بخش پسین [نمایش پاسخ] هورمونی [نمایش پاسخ]. هورمون‌های بخش [نمایش پاسخ] در یاخته‌های [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] تولید می‌شوند. این هورمون‌ها که در [نمایش پاسخ] ساخته شده‌اند از طریق [نمایش پاسخ] به بخش [نمایش پاسخ] می‌رسند (شکل 7). دو هورمون به نام‌های [نمایش پاسخ]، که در سال قبل با آن آشنا شدیم، و [نمایش پاسخ]، که در فصل ۷ با آن آشنا می‌شویم، در [نمایش پاسخ] ساخته و در بخش [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] می‌شوند.
بیشتر بدانید
اندازهٔ قد هر فرد علاوه بر ژنتیک به محیط هم بستگی دارد. ژن‌هایی که از والدین به فرزند می‌رسد تعیین کنندهٔ اندازهٔ قد اوست. اندازهٔ قد به نژاد هم بستگی دارد (که آن هم موردی از ژنتیک است). به عنوان مثال، میانگین قد در آسیای جنوب شرقی کمتر از ایران است.
محیط تأثیر غیر قابل انکاری بر اندازهٔ نهایی قد دارد. تغذیه، ورزش و حتی استراحت از عوامل مؤثر بر اندازهٔ قد هستند.
شكل ۷- ارتباط بخش [نمایش پاسخ] با [نمایش پاسخ]
غدهٔ تیروئید
شکلی شبیه به [نمایش پاسخ] دارد و در [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] واقع است (شکل ۸). [نمایش پاسخ] که از این غده ترشح می‌شوند، عبارت‌اند از: [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ]. هورمون‌های تیروئیدی [نمایش پاسخ] هورمون [نمایش پاسخ] به نام‌های [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] هستند.
هورمون‌های تیروئیدی میزان [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] در دسترس را تنظیم می‌کنند. از آنجایی که تجزیهٔ [نمایش پاسخ] در [نمایش پاسخ] یاخته‌های بدن رخ می‌دهد پس [نمایش پاسخ]، یاختهٔ [نمایش پاسخ] این هورمون‌ها هستند.
در دوران [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] برای [نمایش پاسخ] دستگاه عصبی [نمایش پاسخ] لازم است؛ بنابراین، فقدان آن به اختلالات [نمایش پاسخ] دستگاه عصبی و عقب‌ماندگی [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] جنین می‌انجامد.
اگر [نمایش پاسخ] در غذا به مقدار کافی نباشد، آن‌گاه هورمون [نمایش پاسخ] به اندازهٔ کافی ساخته نمی‌شود. در این حالت غدهٔ [نمایش پاسخ] با ترشح هورمون [نمایش پاسخ]، باعث [نمایش پاسخ] بیشتر غده می‌شود تا [نمایش پاسخ] بیشتری جذب کند. فعالیت بیشتر غدهٔ [نمایش پاسخ] منجر به بزرگ شدن آن می‌شود که به آن [نمایش پاسخ] می‌گویند.
يد در غذاهای [نمایش پاسخ] فراوان است. مقدار ید موجود در فراورده‌های [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] یک منطقه، به مقدار ید [نمایش پاسخ] بستگی دارد. با توجه به کمبود ید در [نمایش پاسخ] کشور ما، همچون [نمایش پاسخ] دیگر کشورها، برنامه‌های غذایی متکی به فراورده‌های [نمایش پاسخ] نمی‌تواند فراهم کنندهٔ [نمایش پاسخ] موردنیاز بدن باشد.
شکل ۸- غدهٔ [نمایش پاسخ]
فعالیت ۱
استفاده از نمک [نمایش پاسخ] می‌تواند [نمایش پاسخ] مورد نیاز بدن را تأمین کند. تحقیق کنید که نمک‌های ید دار در چه [نمایش پاسخ] خواص خود را حفظ می‌کنند و چه غذاهایی [نمایش پاسخ] جذب ید می‌شوند؟
بیشتر بدانید
هورمون‌های تیروئیدی از پیوستن دو مشتق آمینواسید تیروزین پدید آمده‌اند. یکی از آنها سه اتم يد دارد و دیگری چهار اتم ید؛ به همین دلیل، آن دو را به ترتیب، با T3 و T4 نمایش می‌دهند. T4 که تیروکسین نیز نامیده می‌شود در مجاورت یاخته‌های هدف به T3 تبدیل می‌شود.
هورمون دیگر تیروئید، [نمایش پاسخ] است. زمانی که [نمایش پاسخ] در خوناب [نمایش پاسخ] است، این هورمون از برداشت [نمایش پاسخ] از [نمایش پاسخ] جلوگیری می‌کند.
غدّه‌های پاراتیروئید
غدّه‌های پاراتیروئید به تعداد [نمایش پاسخ] عدد در [نمایش پاسخ] غدهٔ [نمایش پاسخ] قرار دارند (شکل 9). این غدد، هورمون [نمایش پاسخ] ترشح می‌کنند.
هورمون پاراتیروئیدی در پاسخ به [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] ترشح می‌شود و در [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] نقش دارد. این هورمون، [نمایش پاسخ] را از [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] جدا و آزاد می‌کند. همچنین [نمایش پاسخ] کلسیم را در [نمایش پاسخ] افزایش می‌دهد.
یکی دیگر از کارهای هورمون [نمایش پاسخ] اثر بر ویتامین [نمایش پاسخ] است. این هورمون، ویتامین [نمایش پاسخ] را به شکلی تبدیل می‌کند که می‌تواند [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] از [نمایش پاسخ] را افزایش دهد؛ بنابراین کمبود ویتامین [نمایش پاسخ] باعث [نمایش پاسخ] جذب کلسیم از [نمایش پاسخ] می‌شود.
شکل ۹- غدّه‌های [نمایش پاسخ]
غدّه فوق کلیه
غدهٔ فوق کلیه [نمایش پاسخ] کلیه قرار دارد و از [نمایش پاسخ] بخش [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] تشکیل شده است که از همدیگر [نمایش پاسخ]اند (شکل ۱۰).
بخش [نمایش پاسخ] ساختار [نمایش پاسخ] دارد. وقتی فرد در شرایط [نمایش پاسخ] قرار می‌گیرد، این بخش [نمایش پاسخ] هورمون به نام‌های [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] ترشح می‌کند. این هورمون‌ها [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] را افزایش می‌دهند و [نمایش پاسخ] را در [نمایش پاسخ] باز می‌کنند. چنین تغییراتی بدن را برای پاسخ‌های [نمایش پاسخ] آماده می‌کند.
بخش [نمایش پاسخ] به تنش‌های [نمایش پاسخ]، مثل [نمایش پاسخ]، با ترشح [نمایش پاسخ] پاسخ [نمایش پاسخ] می‌دهد. این هورمون [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] را افزایش می‌دهد. اگر تنش‌ها به مدت زیادی ادامه یابد، کورتیزول دستگاه ایمنی را تضعیف می‌کند.
هورمون دیگر بخش قشری آلدوسترون است که بازجذب سدیم را از کلیه افزایش می‌دهد. به دنبال بازجذب سديم، آب هم بازجذب می‌شود و در نتیجه فشار خون بالا می‌رود.
بخش قشری هورمون جنسی زنانه و مردانه را در هر دو جنس نیز ترشح می‌کند.
شکل ۱۰- غدّهٔ فوق کلیه
بیشتر بدانید
در زمان بارداری نیز ممکن است دیابت رخ دهد که به آن دیابت بارداری می‌گویند. دیابت بارداری برای جنین خطرناک است و باید بلافاصله تشخیص داده شود تا اقدامات لازم صورت گیرد؛ در غیر این صورت، جنین آسیب می‌بیند و حتی ممکن است سقط شود.
غدهٔ لوزالمعده
غدهٔ لوزالمعده از دو قسمت برون‌ریز و درون‌ریز تشکیل شده است (شکل ۱۱). بخش برون‌ریز، آنزیم‌های گوارشی و بیکربنات ترشح می‌کند که در سال گذشته با آن آشنا شدیم. بخش درون‌ریز به صورت مجموعه‌ای از یاخته‌ها در بین بخش برون‌ریز است که جزایر لانگرهانس نام دارند.
شکل ۱۱- لوزالمعده
از بخش درون‌ریز لوزالمعده دو هورمون به نام‌های گلوکاگون و انسولین ترشح می‌شوند. گلوکاگون در پاسخ به کاهش گلوکز خون ترشح شده، باعث تجزیهٔ گلیکوژن به گلوکز در کبد می‌شود و به این ترتیب، قند خون را افزایش می‌دهد. انسولین در پاسخ به افزایش گلوکز خون ترشح می‌شود و باعث ورود گلوکز به یاخته‌ها و ساخته‌شدن گلیکوژن می‌شود و به این ترتیب، قند خون را کاهش می‌دهد.
اگر یاخته‌ها نتوانند گلوکز را از خون بگیرند، غلظت گلوکز خون افزایش می‌یابد. به همین علت گلوکز و به دنبال آن آب وارد ادرار می‌شود. چنین وضعیتی به دیابت شیرین معروف است.
در این نوع دیابت، یاخته‌ها مجبورند انرژی موردنیاز خود را از چربی‌ها یا حتی پروتئین‌ها به‌دست آورند که به کاهش وزن می‌انجامد. بر اثر تجزیهٔ چربی‌ها، محصولات اسیدی تولید می‌شود که اگر این وضعیت درمان نشود به اغما و مرگ منجر خواهد شد. علاوه بر آن، تجزیه پروتئین‌ها، مقاومت بدن را کاهش می‌دهد. بنابراین، افراد مبتلا به دیابت باید بهداشت را بیش از پیش رعایت کنند و مراقب زخم‌ها و سوختگی‌های هرچند کوچک باشند.
دیابت بر دو نوع است. در نوع یک، انسولین ترشح نمی‌شود یا به اندازهٔ کافی ترشح نمی‌شود. این بیماری، یک بیماری خود ایمنی است که در آن دستگاه ایمنی یاخته‌های ترشح کنندهٔ انسولین در جزایر لانگرهانس را از بین می‌برد. این بیماری با تزریق انسولین تحت کنترل درخواهد آمد. در دیابت نوع دو اشکال در تولید انسولین نیست. در نوع دو انسولین به مقدار کافی وجود دارد، اما گیرنده‌های انسولین به آن پاسخ نمی‌دهند. دیابت نوع دو از سن حدود چهل سالگی به بعد، در نتیجه چاقی و عدم تحرک در افرادی که زمینهٔ بیماری را دارند ظاهر می‌شود.
فعالیت ۲
تحقیق کنید که برای پیشگیری از دیابت نوع دو چه باید کرد؟
سایر غدد درون‌ریز
غدهٔ اپی‌فیز یکی دیگر از غدد درون‌ریز مغز است که در بالای برجستگی‌های چهارگانه قرار دارد (شکل ۱۲) و هورمون ملاتونین ترشح می‌کند. مقدار ترشح این هورمون در شب به حداکثر و در نزدیکی ظهر به حداقل می‌رسد. عملکرد این هورمون در انسان به خوبی معلوم نیست، اما پژوهش‌ها نشان می‌دهند که به تنظیم ریتم‌های شبانه‌روزی ارتباط دارد.
غدهٔ تیموس هورمون تیموسین ترشح می‌کند که در تمایز لنفوسیت‌ها نقش دارد. با تمایز لنفوسیت‌ها در فصل ۵ بیشتر آشنا خواهیم شد.
همچنین عملکرد غدّه‌های جنسی و هورمون‌های آنها را در فصل ۷ خواهید دید.
شکل ۱۲- جایگاه غدّه اپی‌فیز
گوناگونی پاسخ‌های یاخته‌ها به هورمون‌ها
ممکن است یک یاخته چند هورمون را دریافت کند یا اینکه چند یاخته، یک هورمون را دریافت کنند. براساس نوع هورمون و نوع یاختهٔ هدف، پیام پیک به عملکرد خاصی تفسیر می‌شود. مثلاً وقتی هورمون پاراتیروئیدی که کلسیم خون را افزایش می‌دهد به کلیه می‌رسد، بازجذب کلسیم را زیاد می‌کند، اما همان هورمون در استخوان باعث تجزیهٔ استخوان می‌شود و کلسیم را آزاد می‌کند.
تنظیم [نمایش پاسخ] ترشح هورمون‌ها
هورمون‌ها در مقادیر [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] ترشح می‌شوند، اما با همین مقدار [نمایش پاسخ]، اثرات خود را برجای می‌گذارند. بنابراین، تغییر هرچند [نمایش پاسخ] در مقدار ترشح هورمون‌ها اثرات [نمایش پاسخ] در پی خواهد داشت؛ به همین علت ترشح هورمون‌ها باید به [نمایش پاسخ] تنظیم شود.
چرخهٔ تنظیم [نمایش پاسخ] روش [نمایش پاسخ] در تنظیم ترشح [نمایش پاسخ]ست که به دو صورت [نمایش پاسخ] و [نمایش پاسخ] دیده می‌شود. در تنظیم [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] مقدار یک هورمون یا [نمایش پاسخ] آن، باعث [نمایش پاسخ] ترشح همان هورمون می‌شود و [نمایش پاسخ]. [نمایش پاسخ] هورمون‌ها توسط بازخورد [نمایش پاسخ] تنظیم می‌شوند. تنظیم [نمایش پاسخ]، مثالی از یک بازخورد [نمایش پاسخ] است (شكل 13).
در تنظیم بازخوردی [نمایش پاسخ]، [نمایش پاسخ] مقدار یک هورمون یا [نمایش پاسخ] آن، باعث [نمایش پاسخ] ترشح همان هورمون می‌شود. عملکرد [نمایش پاسخ] توسط چرخهٔ بازخوردی [نمایش پاسخ] تنظیم می‌شود که در فصل ۷ با آن آشنا خواهید شد.
شکل ۱۳- تنظیم [نمایش پاسخ] [نمایش پاسخ] با بازخورد [نمایش پاسخ]
ارتباط [نمایش پاسخ] در [نمایش پاسخ]
در دنیای جانوران از ارتباط [نمایش پاسخ] نه فقط برای ارتباط بین [نمایش پاسخ]، بلکه برای ارتباط [نمایش پاسخ] با یکدیگر نیز استفاده می‌شود. [نمایش پاسخ] موادی هستند که از یک [نمایش پاسخ] ترشح می‌شوند و در [نمایش پاسخ] دیگری از همان [نمایش پاسخ] پاسخ‌های [نمایش پاسخ] ایجاد می‌کنند. مثلاً زنبور از [نمایش پاسخ] برای هشدار خطر [نمایش پاسخ] به دیگران استفاده می‌کند. مارها از [نمایش پاسخ] برای [نمایش پاسخ] و گربه‌ها از آن برای تعیین [نمایش پاسخ] خود استفاده می‌کنند.
در ادامه بخوانید:
زیست‌یار تعاملی آینده‌نگاران مغز | زیست‌بان یادگیری با جای‌خالی؛ زیست‌شناسی دهم
زیست‌یار تعاملی آینده‌نگاران مغز | زیست‌بان یادگیری با جای‌خالی؛ زیست‌شناسی دوازدهم
