سردردهای اولیه؛ سردردهای کلاستر: سردردهای خوشه ای؛ تعریف، ویژگی ها، علائم، درمان

داریوش طاهری| به‌روزرسانی: ۲۰ خرداد ۱۴۰۴

🕒 6 دقیقه

سردردهای اولیه؛ سردردهای کلاستر: سردردهای خوشه ای؛ تعریف، ویژگی ها، علائم، درمان

راهنمای مطالعه نمایش

» بررسی بالینی سردردهای اولیه و ثانویه با خانم دکتر زهرا احمدی – بیمارستان رسول اکرم (ص) تهران

»» قسمت سوم

سردرد خوشه‌ای

ترجمه:

سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache)

حدود ۰/۱ درصد از بزرگسالان را درگیر می‌کند.
در مردان شایع‌تر است (نسبت مرد به زن ۴/۳ به ۱).
سن شروع معمولاً بین ۲۰ تا ۴۰ سالگی است.
حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد بیماران دچار نوع مزمن (Chronic) هستند که فاقد دوره‌های بهبودی (remission) است.
اغلب با میگرن (Migraine) یا سردرد سینوسی (Sinus Headache) اشتباه گرفته می‌شود.

فیزیولوژی پاتولوژیک (Pathophysiology):
درگیر شدن مسیرهای عصب سه‌قلو-عروقی (Trigeminal-Vascular) و فعال‌سازی پاراسمپاتیک (Parasympathetic Activation) در بروز این نوع سردرد نقش دارند.
اختلال عملکرد هیپوتالاموس (Hypothalamic Dysfunction) ممکن است محرک حملات مرتبط با سیکل شبانه‌روزی (Circadian Attacks) باشد.
این وضعیت با گشاد شدن عروق (Vascular Dilation) و تحریک عصب سه‌قلو (Trigeminal Nerve) همراه است.

تبیین و گسترش:

شیوع و اپیدمیولوژی سردرد خوشه‌ای
سردرد خوشه‌ای یکی از دردناک‌ترین انواع سردرد است که شیوع کمی دارد اما تأثیر بالینی بسیار قابل توجهی دارد. در مردان بسیار شایع‌تر از زنان است و بیشتر در دهه سوم و چهارم زندگی بروز می‌کند. نوع مزمن آن که فاقد دوره‌های بهبودی است، در درصد کمتری از بیماران دیده می‌شود اما درمان آن به‌مراتب دشوارتر است.

تشخیص افتراقی و اشتباه رایج
به دلیل شدت بالای درد و بروز علائمی مانند احتقان بینی یا اشک‌ریزش چشم، بسیاری از موارد سردرد خوشه‌ای به‌اشتباه با میگرن یا سردرد سینوسی تشخیص داده می‌شوند. این اشتباه می‌تواند منجر به تأخیر در درمان مؤثر شود.

مکانیسم‌های پاتولوژیک
در بروز این سردرد، مجموعه‌ای از مسیرهای عصبی و عروقی دخیل هستند. فعال شدن مسیر عصب سه‌قلو (Trigeminal Nerve) همراه با گشاد شدن عروق در ناحیه مننژ، احساس درد شدید و یک‌طرفه ایجاد می‌کند. همچنین، مطالعات تصویربرداری مغزی نشان داده‌اند که ناحیه هیپوتالاموس در مغز – که تنظیم‌کننده ریتم شبانه‌روزی بدن است – در آغاز این سردردها نقش دارد.

ویژگی‌های بالینی سردرد خوشه‌ای

ترجمه:

ویژگی‌های بالینی (Clinical Features)

درد شدید، یک‌طرفه در ناحیه چشم یا شقیقه (Orbital/Temporal Pain) با مدت زمان ۱۵ تا ۱۸۰ دقیقه
تکرار حملات: از یک بار در روزهای متناوب تا ۸ بار در روز
همراه با حداقل یکی از علائم زیر:

بی‌قراری (Restlessness)
اشک‌ریزش (Lacrimation)، قرمزی ملتحمه (Conjunctival Injection)
احتقان بینی (Nasal Congestion)، آبریزش بینی (Rhinorrhea)
افتادگی پلک (Ptosis)، تنگی مردمک (Miosis)، تعریق صورت (Facial Sweating)

تبیین و گسترش:

درد مشخصه در سردرد خوشه‌ای
درد در سردرد خوشه‌ای بسیار شدید، نافذ و ناتوان‌کننده است. به‌صورت کاملاً یک‌طرفه (Unilateral) بروز می‌کند و اغلب در ناحیه اطراف چشم (Orbital) یا شقیقه (Temporal) احساس می‌شود. برخلاف میگرن، بیماران معمولاً در طول حمله آرام نمی‌مانند بلکه دچار بی‌قراری (Restlessness) شده و اغلب به اطراف راه می‌روند یا سر خود را به جایی می‌کوبند.

الگوی زمانی حملات
این سردردها معمولاً در ساعات خاصی از شبانه‌روز رخ می‌دهند و بین یک بار هر دو روز تا هشت بار در روز متغیر هستند. هر حمله می‌تواند بین ۱۵ دقیقه تا ۳ ساعت (۱۸۰ دقیقه) طول بکشد. وقوع منظم حملات در یک دوره زمانی به نام خوشه (Cluster) از ویژگی‌های بارز این اختلال است.

علائم همراه با منشأ خودکار (Autonomic)
یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های سردرد خوشه‌ای، وجود علائم خودکار (Autonomic Symptoms) در همان سمت درد است، که شامل موارد زیر می‌شود:

اشک‌ریزش (Lacrimation) و قرمزی چشم (Conjunctival Injection) ناشی از اتساع عروق سطحی چشم
احتقان و آبریزش بینی (Nasal Congestion, Rhinorrhea) ناشی از فعال‌سازی پاراسمپاتیک
افتادگی پلک (Ptosis) و تنگی مردمک (Miosis) که مشابه سندرم هورنر هستند
تعریق صورت (Facial Sweating) در سمت درگیر

علائم سردرد خوشه‌ای

ترجمه:

سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache)

برآمدگی و ضربان شریان گیجگاهی (Temporal Artery Bulging and Pulsating)
سردرد شدید (Severe Headache) همراه با درد پشت چشم (Pain Behind Eye)
افتادگی پلک یک‌طرفه (Unilateral Ptosis)، تورم و قرمزی پلک (Swelling and Redness of Eyelid)
تنگی مردمک (Miosis)، قرمزی ملتحمه (Conjunctival Injection)
اشک‌ریزش (Tearing)
احتقان بینی (Nasal Congestion) و آبریزش بینی (Rhinorrhea)
گرگرفتگی یک‌طرفه صورت (Flushing of Side of Face) و تعریق (Sweating)
حملات معمولاً شبانه هستند (Nocturnal Attacks) با میانگین ۱ تا ۳ حمله در ۲۴ ساعت، هرکدام به مدت ۱۵ دقیقه تا ۳ ساعت
بیمار تیپیک اغلب مردی بزرگ، قوی و عضلانی است. ممکن است پوست صورت حالت پوست پرتقالی (Peau d’orange) داشته باشد و تلانژکتازی (Telangiectasis) یا رگ‌های عنکبوتی دیده شود.

تبیین و گسترش:

تظاهرات بالینی مشخص در سردرد خوشه‌ای
سردرد خوشه‌ای با درد شدید و نفوذی در ناحیه اطراف یا پشت چشم آغاز می‌شود که غالباً یک‌طرفه (Unilateral) است. همراهی آن با افتادگی پلک (Ptosis)، تنگی مردمک (Miosis)، و قرمزی چشم (Conjunctival Injection) بسیار مشخص است و گاهی با تورم و قرمزی پلک نیز همراه می‌شود.

علائم خودکار و گیجگاهی
یکی از علائم مهم در معاینه فیزیکی، برآمدگی و ضربان شریان گیجگاهی (Temporal Artery Bulging) است که به‌خصوص در حین حمله بارز می‌شود.
از دیگر علائم خودکار مرتبط می‌توان به اشک‌ریزش (Tearing)، احتقان بینی (Nasal Congestion)، آبریزش بینی (Rhinorrhea)، گرگرفتگی صورت (Flushing) و تعریق (Sweating) اشاره کرد که همگی از تحریک مسیرهای پاراسمپاتیک نشأت می‌گیرند.

الگوی حملات
حملات اغلب در شب (Nocturnal) رخ می‌دهند و بیماران معمولاً از خواب بیدار می‌شوند. در طول ۲۴ ساعت، ممکن است ۱ تا ۳ بار حمله ایجاد شود که هر حمله بین ۱۵ دقیقه تا ۳ ساعت طول می‌کشد. این نظم زمانی به نقش هسته هیپوتالاموس (Hypothalamus) در پاتوفیزیولوژی سردرد خوشه‌ای اشاره دارد.

ویژگی‌های ظاهری بیماران تیپیک
بیماران مبتلا معمولاً مردانی قوی‌هیکل و عضلانی هستند که ممکن است در پوست صورت‌شان تغییراتی مانند حالت پوست پرتقالی (Peau d’orange) و تلانژکتازی (رگ‌های عنکبوتی: Telangiectasis) مشاهده شود. این ویژگی‌ها، به‌ویژه در دوره‌های مزمن بیماری بیشتر دیده می‌شوند.

درمان سردرد خوشه‌ای

ترجمه:

درمان سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache Treatment)

درمان حمله‌ای (Abortive):
سوماتریپتان (Sumatriptan)
اکسیژن با جریان بالا (High-flow oxygen) با دبی ۱۰–۷ لیتر در دقیقه، به مدت ۲۰–۱۵ دقیقه
گزینه‌های جایگزین: لیدوکائین بینی (Intranasal Lidocaine)، ارگوتامین‌ها (Ergotamines)، ایندومتاسین (Indomethacin)

درمان پیشگیرانه (Preventive):
وراپامیل (Verapamil)، لیتیوم (Lithium)، توپیرامات (Topiramate)، گاباپنتین (Gabapentin)، کورتیکواستروئیدها (Corticosteroids)

در موارد شدید یا مقاوم (Severe/Refractory):
بلوک عصب پس‌سری (Occipital Nerve Blocks)، تحریک عمقی مغز (Deep Brain Stimulation / DBS)، یا تحریک عصب پس‌سری (Occipital Nerve Stimulation)

تبیین و گسترش:

درمان حمله‌ای سردرد خوشه‌ای (Abortive Therapy)
درمان حمله‌ای با هدف توقف سریع درد آغاز می‌شود. داروی اصلی، سوماتریپتان (Sumatriptan) است که به‌صورت زیرجلدی در دوز سریع اثر استفاده می‌شود و نتایج بالینی مؤثری دارد. در کنار آن، استفاده از اکسیژن با جریان بالا (High-flow Oxygen) با دبی ۷ تا ۱۰ لیتر در دقیقه به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه یکی از روش‌های شناخته‌شده و مؤثر در تسکین حملات حاد است.

گزینه‌های جایگزین در صورتی که بیمار به تریپتان‌ها پاسخ ندهد یا منع مصرف داشته باشد، شامل لیدوکائین بینی (Intranasal Lidocaine) برای بی‌حس‌کردن مسیرهای درد، ارگوتامین‌ها (Ergotamines) با اثر وازوکانستریکشن، و همچنین ایندومتاسین (Indomethacin) هستند، هرچند ایندومتاسین معمولاً برای سردردهای پاروکسیسمال استفاده می‌شود.

درمان پیشگیرانه (Preventive Therapy)
در بیمارانی که دچار حملات مکرر یا خوشه‌های مزمن (Chronic Clusters) هستند، درمان پیشگیرانه ضروری است.

وراپامیل (Verapamil) پرکاربردترین داروی خط اول برای پیشگیری از حملات است و نیاز به مانیتورینگ ECG دارد.
لیتیوم (Lithium) گزینه‌ای مناسب برای بیماران مزمن یا مقاوم است، مخصوصاً در مواردی که وراپامیل مؤثر نباشد.
داروهایی مانند توپیرامات (Topiramate) و گاباپنتین (Gabapentin) نیز به‌عنوان گزینه‌های مکمل یا جایگزین مؤثر در نظر گرفته می‌شوند.
در دوره‌های انتقالی یا شدید، ممکن است از کورتیکواستروئیدها (Corticosteroids) برای کنترل سریع استفاده شود.

درمان در موارد شدید یا مقاوم (Refractory Cases)
در بیمارانی که به درمان‌های کلاسیک پاسخ نمی‌دهند، روش‌های تهاجمی‌تری پیشنهاد می‌شود.

بلوک عصب پس‌سری (Occipital Nerve Block) با تزریق بی‌حس‌کننده و استروئید می‌تواند در کاهش دفعات و شدت حملات مؤثر باشد.
در موارد نادر و مقاوم، از تحریک عمقی مغز (Deep Brain Stimulation – DBS) یا تحریک عصب پس‌سری (Occipital Nerve Stimulation) بهره‌برداری می‌شود، گرچه این روش‌ها نیازمند تیم تخصصی نورولوژی و جراحی اعصاب هستند.

در ادامه، جدول علمی و خلاصه‌ای از روش‌های درمان سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache) با تفکیک درمان حمله‌ای، پیشگیرانه، و موارد مقاوم آورده شده است:

جدول درمان سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache Treatment Summary)

نوع درمان	داروها یا روش‌ها	نکات بالینی کلیدی
درمان حمله‌ای (Abortive)	– سوماتریپتان (Sumatriptan) – اکسیژن با جریان بالا (High-flow Oxygen) – لیدوکائین بینی (Intranasal Lidocaine) – ارگوتامین‌ها (Ergotamines) – ایندومتاسین (Indomethacin)	سوماتریپتان تزریقی سریع‌الاثر است. اکسیژن در دوز بالا و زودهنگام بسیار مؤثر است.
درمان پیشگیرانه (Preventive)	– وراپامیل (Verapamil) – لیتیوم (Lithium) – توپیرامات (Topiramate) – گاباپنتین (Gabapentin) – کورتیکواستروئیدها (Corticosteroids)	وراپامیل خط اول است؛ نیاز به مانیتورینگ ECG دارد. استروئیدها برای حملات حاد دوره‌ای مناسب هستند.
موارد شدید یا مقاوم (Refractory)	– بلوک عصب پس‌سری (Occipital Nerve Block) – تحریک عمقی مغز (Deep Brain Stimulation – DBS) – تحریک عصب پس‌سری (Occipital Nerve Stimulation)	برای بیماران مقاوم به درمان‌های دارویی نیازمند تجهیزات تخصصی نورولوژیک و جراحی اعصاب است.