علل مرکزی سرگیجه
ترجمه:
علل مرکزی سرگیجه شامل ایسکمی ساقه مغز (Brainstem Ischemia) می‌باشند، به‌ویژه زمانی که مسیرهای دهلیزی (Vestibular Pathways) درگیر باشند. به‌دلیل نزدیکی مسیرهای دهلیزی، حرکتی (Motor) و حسی (Sensory) در ساقه مغز (Brainstem)، سرگیجه معمولاً همراه با سایر علائم عصبی مانند ضعف حرکتی (Motor Weakness) یا اختلالات حسی (Sensory Disturbances) رخ می‌دهد.
در برخی موارد مانند انفارکتوس بصل‌النخاع جانبی (Lateral Medullary Infarction) که به آن سندرم والنبرگ (Wallenberg Syndrome) نیز گفته می‌شود، ممکن است نقایص حرکتی وجود نداشته باشند، که می‌تواند منجر به تشخیص اشتباه به‌عنوان یک اختلال دهلیزی محیطی (Peripheral Vestibular Disorder) شود. با این حال، علائم همراه دال بر درگیری ساقه مغز مانند بی‌حسی صورت (Facial Numbness)، دوبینی (Diplopia)، سندرم هورنر (Horner’s Syndrome)، و اختلال عملکرد کام یا حلق (Palatal or Pharyngeal Dysfunction) می‌توانند در رسیدن به تشخیص صحیح کمک کنند.
ایسکمی مخچه‌ای (Cerebellar Ischemia) نیز ممکن است در ابتدا فقط با سرگیجه تظاهر یابد. در چنین مواردی، ارزیابی دقیق حرکات چشمی (Eye Movements)، توصیف نیستاگموس (Nystagmus) و شناسایی آتاکسی اندام‌ها (Limb Ataxia) برای تشخیص صحیح ضروری است.
تبیین و گسترش:
سرگیجه مرکزی (Central Vertigo) برخلاف نوع محیطی آن، معمولاً ناشی از آسیب یا اختلال در ساختارهای عمیق‌تر مغز از جمله ساقه مغز و مخچه است. یکی از بارزترین ویژگی‌های این نوع سرگیجه، همراهی آن با علائم نورولوژیک دیگر است؛ این علائم می‌توانند شامل ضعف عضلانی نیمه بدن، اختلال در درک حسی، یا تغییر در حرکات چشم و تعادل باشند.
ایسکمی ساقه مغز اغلب ناشی از کاهش خونرسانی در شریان‌های مهره‌ای (vertebral arteries) یا بازویی‌قاعده‌ای (basilar artery) است که این مناطق حیاتی را تغذیه می‌کنند. در چنین شرایطی، اگر مسیرهای دهلیزی درگیر شوند، سرگیجه شدیدی به‌وجود می‌آید که با نیستاگموس مرکزی و عدم تطابق با مانورهای دهلیزی کلاسیک همراه است.
در سندرم والنبرگ، که شایع‌ترین فرم سکته جانبی در ساقه مغز است، بیمار ممکن است بدون ضعف حرکتی ظاهر شود، که همین مسئله ممکن است پزشک را به‌اشتباه به سمت تشخیص محیطی سوق دهد. اما وجود علائمی مثل افتادگی پلک (ptosis)، میوزیس (miosis)، دیسفاژی (اختلال بلع) و دیزآرتری (اختلال گفتار) در کنار سرگیجه، کلید افتراق با علل محیطی است.
ایسکمی مخچه‌ای نیز می‌تواند تنها با سرگیجه شدید آغاز شود و تا زمانی که آتاکسی یا عدم تعادل اندام‌ها ظاهر نشود، به اشتباه با سرگیجه محیطی مثل BPPV مقایسه شود. به همین دلیل، بررسی دقیق حرکات چشم، ارزیابی نیستاگموس چند جهتی، و تست‌های عصبی دقیق، به‌ویژه در موارد با عوامل خطر قلبی‌عروقی، اهمیت حیاتی دارند.
ترجمه:
هر ضایعه اشغال‌کننده فضا (Space-occupying lesion) در حفره خلفی مغز (Posterior Fossa) می‌تواند با سرگیجه (Vertigo) همراه باشد. این ضایعات شامل ناهنجاری‌های مادرزادی (Congenital Abnormalities) مانند ناهنجاری آرنولد-کیاری (Arnold–Chiari Malformation) و همچنین ضایعات عروقی (Vascular Lesions) مانند مالفورماسیون‌های شریانی-وریدی (Arteriovenous Malformations – AVMs) هستند.
علائم دهلیزی (Vestibular Symptoms) همچنین ممکن است در زمینه‌ی صرع (Epileptic Seizures) نیز ظاهر شوند، به‌ویژه در صرع‌های کانونی (Focal Seizures) که از لوب تمپورال (Temporal Lobe) یا لوب پاریتال (Parietal Lobe) منشأ می‌گیرند. افتراق سرگیجه ناشی از تشنج (Seizure-related Vertigo) از سایر علل به تشخیص تغییر در سطح هوشیاری یا پاسخ‌دهی بیمار در حین وقوع حمله بستگی دارد. بروز سرگیجه به‌عنوان تنها علامت یک تشنج، بدون هرگونه اختلال در سطح آگاهی، بسیار نادر است.
تبیین و گسترش:
سرگیجه ناشی از ضایعات فضاگیر (Space-occupying lesions) به‌ویژه در حفره خلفی مغز که شامل مخچه و ساقه مغز است، یکی از علل مهم در سرگیجه‌های با منشاء مرکزی به‌شمار می‌رود. در این نواحی، حتی یک توده کوچک نیز می‌تواند با فشار بر ساختارهای دهلیزی یا مسیرهای ارتباطی آن‌ها، موجب ایجاد عدم تعادل، نیستاگموس (Nystagmus) و احساس چرخش شدید شود.
از جمله ضایعات مادرزادی که با سرگیجه مرتبط هستند، ناهنجاری آرنولد-کیاری است که در آن بافت مخچه‌ای به داخل مجرای نخاعی فشار وارد می‌کند و باعث اختلال در گردش مایع مغزی-نخاعی (CSF) و عملکرد دهلیزی می‌شود. همچنین، AVMها به‌عنوان ضایعات عروقی پیچیده، در صورت خونریزی یا فشار بر نواحی دهلیزی، می‌توانند سرگیجه شدید و گاه تهدیدکننده حیات ایجاد کنند.
از سوی دیگر، صرع با منشاء لوب گیجگاهی یا آهیانه‌ای نیز ممکن است با علائم دهلیزی تظاهر یابد. در چنین مواردی، بیمار ممکن است تجربه‌هایی مانند احساس شناور بودن یا چرخش بدن و محیط داشته باشد که ممکن است با سرگیجه واقعی اشتباه گرفته شود. اما نکته کلیدی در افتراق این حالت، وجود تغییر در آگاهی یا پاسخ‌دهی در زمان حمله است. در موارد نادری، سرگیجه ممکن است تنها تظاهر یک حمله صرعی باشد، اما این حالت بسیار نادر است و نیازمند بررسی دقیق الکتروانسفالوگرافی (EEG) و تصویربرداری مغزی است.
در ادامه، جدول مقایسه‌ای و تحلیلی بین دو علت مهم سرگیجه با منشاء مرکزی یعنی ضایعات اشغال‌کننده فضای حفره خلفی مغز و سرگیجه ناشی از صرع کانونی ارائه شده است. این جدول به درک تفاوت‌های کلینیکی، تشخیصی و پاتوفیزیولوژیک این دو علت کمک می‌کند:
| ویژگی | ضایعات فضاگیر در حفره خلفی (Space-occupying Lesions in Posterior Fossa) | صرع کانونی با تظاهر سرگیجه (Focal Seizures Presenting with Vertigo) |
|---|---|---|
| محل آسیب | مخچه، ساقه مغز (Cerebellum, Brainstem) | لوب تمپورال یا پاریتال (Temporal or Parietal Lobe) |
| مکانیسم سرگیجه | فشار مستقیم بر ساختارهای دهلیزی یا مسیرهای مرتبط | تحریک الکتریکی نواحی حسی-فضایی مغز |
| شروع علائم | تدریجی، همراه با علائم فشاری مغز | ناگهانی، حمله‌ای و گذرا |
| همراهی با سایر علائم | نیستاگموس، اختلال تعادل، تهوع، سردرد، علائم فشار داخل جمجمه | تغییر سطح هوشیاری، حرکات غیرطبیعی، فراموشی لحظه‌ای |
| نشانه‌های کلیدی افتراق‌دهنده | یافته‌های نورولوژیک پایدار، تصویربرداری مثبت (MRI) | تغییر آگاهی، یافته‌های EEG، عدم وجود ضایعه ساختاری در MRI |
| نادر بودن سرگیجه به‌تنهایی | ممکن است تنها علامت باشد ولی اغلب با علائم دیگر همراه است | سرگیجه به‌تنهایی بسیار نادر است |
| ابزارهای تشخیصی | MRI مغزی، گاهی آنژیوگرافی برای AVM | EEG، تصویربرداری مغز برای رد ضایعات ساختاری |
| درمان اصلی | جراحی، درمان AVM، مانیتور ICP در موارد شدید | داروهای ضدصرع، پایش طولانی EEG، درمان علت زمینه‌ای |
این جدول به مخاطب کمک می‌کند تا با دیدی بالینی و علمی، تمایز بین این دو علت پیچیده اما مهم سرگیجه را درک کند.
ترجمه:
کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism) می‌تواند به‌عنوان یکی از علل بالقوه سرگیجه (Vertigo) در نظر گرفته شود. در مواردی که علت مشخصی برای سرگیجه یافت نمی‌شود، بررسی عملکرد تیروئید (Thyroid Function) به‌عنوان بخشی از روند تشخیصی توصیه می‌شود.
میگرن (Migraine) نیز یکی دیگر از علل مهمی است که ممکن است با سرگیجه همراه باشد. در برخی بیماران، به‌ویژه کسانی که سابقه خانوادگی میگرن دارند، حملات سرگیجه بدون سردرد مشاهده می‌شود؛ این وضعیت به نام میگرن دهلیزی (Vestibular Migraine) یا سرگیجه مرتبط با میگرن (Migraine-associated Vertigo) شناخته می‌شود.
علاوه بر این، کاهش خونرسانی به شریان شنوایی داخلی (Internal Auditory Artery Hypoperfusion) که گاهی با میگرن مرتبط است، می‌تواند در بروز علائم دهلیزی (Vestibular Symptoms) نقش داشته باشد و باید در تشخیص افتراقی مدنظر قرار گیرد.
تبیین و گسترش:
کم‌کاری تیروئید و سرگیجه:
کم‌کاری تیروئید یکی از اختلالات غدد درون‌ریز است که با طیفی از علائم نورولوژیک همراه است، از جمله خستگی، کندی تفکر، عدم تمرکز، و سرگیجه. علت این سرگیجه می‌تواند چند عاملی باشد: از جمله کاهش خونرسانی مغزی، اختلال در عملکرد عصب دهلیزی، یا عدم تعادل الکترولیتی. در بیماران مبتلا به سرگیجه بدون علت مشخص، بررسی عملکرد تیروئید با آزمایشاتی مانند TSH و FT4 می‌تواند کمک‌کننده باشد.
میگرن دهلیزی (Vestibular Migraine):
میگرن دهلیزی یکی از شایع‌ترین علل سرگیجه در افراد میانسال به‌ویژه زنان است. این نوع از میگرن می‌تواند بدون سردرد بروز کند، و با علائمی مانند نیستاگموس، احساس چرخش محیط، تهوع و حساسیت به صدا و نور همراه باشد. تشخیص آن بر اساس سابقه خانوادگی، ویژگی‌های حملات، و حذف سایر علل است. درمان آن مشابه با درمان میگرن کلاسیک است و شامل داروهای پیشگیرانه، اجتناب از محرک‌ها و درمان‌های علامتی می‌باشد.
کاهش خونرسانی شریان شنوایی داخلی (Internal Auditory Artery Hypoperfusion):
شریان شنوایی داخلی تأمین‌کننده خون برای ساختارهای دهلیزی و حلزونی گوش داخلی است. کاهش خونرسانی در این ناحیه ممکن است باعث سرگیجه ناگهانی، کم‌شنوایی گذرا و تینیتوس (وزوز گوش) شود. این وضعیت گاهی در زمینه میگرن عروقی یا اختلالات گردش خون مغزی دیده می‌شود. تشخیص آن نیازمند تصویربرداری عروقی یا MRI و بررسی دقیق بالینی است.
در ادامه، جدول علمی و خلاصه‌ای از علل مطرح‌شده برای سرگیجه در متن بالا، همراه با ویژگی‌ها، مکانیسم‌ها و نکات کلیدی تشخیصی و درمانی ارائه شده است:
| علت سرگیجه | مکانیسم پاتوفیزیولوژیک | ویژگی‌های بالینی | نکات کلیدی تشخیص | درمان‌های پیشنهادی |
|---|---|---|---|---|
| کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism) | کاهش متابولیسم سلولی، اختلال عملکرد عصب دهلیزی، کاهش پرفیوژن مغزی | سرگیجه مزمن، خستگی، اختلال تمرکز، سردی، افزایش وزن | آزمایش TSH و FT4؛ در غیاب علل دیگر سرگیجه | درمان جایگزینی با لووتیروکسین، پایش تیروئید |
| میگرن دهلیزی (Vestibular Migraine) | اختلال عروقی مغزی و تحریک شبکه‌های حسی دهلیزی | سرگیجه اپیزودیک ± سردرد، تهوع، حساسیت به نور/صدا، سابقه خانوادگی میگرن | شرح حال دقیق، رد سایر علل، معیارهای ICHD | اجتناب از محرک‌ها، داروهای پیشگیرانه (پروپرانولول، توپیرامات)، درمان علامتی |
| کاهش خونرسانی شریان شنوایی داخلی (Internal Auditory Artery Hypoperfusion) | ایسکمی گذرا یا پایدار در ساختارهای دهلیزی | سرگیجه ناگهانی، وزوز گوش، کم‌شنوایی گذرا یا دائم | MRI یا MRA مغزی، سابقه میگرن یا بیماری عروق کوچک | درمان علت زمینه‌ای (میگرن یا بیماری عروقی)، کنترل فشارخون، داروهای ضدپلاک یا واسعه عروق |
این جدول به شما کمک می‌کند تا تشخیص افتراقی سرگیجه با منشأ نامشخص را با رویکردی سیستماتیک بررسی و مدیریت کنید.
Elahe Amini
Assistant Professor of Neurology
Iran University of Medical Sciences
»» تمامی کتاب
