معنا و مفهوم نسبت شانس، ریسک نسبی و نسبت خطر در آمار و پژوهش ها

نسبت شانس چیست

نسبت شانس (Odds Ratio یا OR) یک معیار آماری است که برای مقایسه احتمال وقوع یک رویداد در دو گروه مختلف استفاده می‌شود. این معیار به ویژه در مطالعات مورد-شاهدی (case-control studies) و دیگر انواع پژوهش‌های اپیدمیولوژیک رایج است.

نسبت شانس نشان می‌دهد که احتمال وقوع یک نتیجه یا رویداد (مثلاً بیماری) در یک گروه (مثلاً گروهی که در معرض یک عامل خطر قرار گرفته‌اند) نسبت به احتمال وقوع همان نتیجه در گروه دیگر (مثلاً گروهی که در معرض آن عامل خطر نبوده‌اند) چقدر است.

فرمول نسبت شانس:

تفسیر:
۱. OR = 1: نشان می‌دهد که شانس وقوع رویداد در دو گروه یکسان است (عامل خطر تأثیری ندارد).
۲. OR > 1: نشان می‌دهد که شانس وقوع رویداد در گروه مواجهه بیشتر است (عامل خطر احتمال وقوع رویداد را افزایش می‌دهد).
۳. OR < 1: نشان می‌دهد که شانس وقوع رویداد در گروه مواجهه کمتر است (عامل خطر احتمال وقوع رویداد را کاهش می‌دهد).

مثال:
فرض کنید در یک مطالعه، ارتباط بین مصرف یک دارو و یک بیماری بررسی می‌شود:
– در گروهی که دارو مصرف کرده‌اند، ۳۰ نفر از ۱۰۰ نفر دچار بیماری شده‌اند.
– در گروهی که دارو مصرف نکرده‌اند، ۱۰ نفر از ۱۰۰ نفر دچار بیماری شده‌اند.

با استفاده از این اطلاعات می‌توان نسبت شانس را محاسبه و تعیین کرد که آیا مصرف دارو با افزایش یا کاهش خطر بیماری مرتبط است یا خیر.

ریسک نسبی

ریسک نسبی (Relative Risk یا RR)، که به آن خطر نسبی هم گفته می‌شود، یک معیار آماری است که برای مقایسه خطر وقوع یک رویداد (مثل بیماری یا مرگ) بین دو گروه استفاده می‌شود. این معیار به ویژه در مطالعات کوهورت (هم‌گروهی) و مطالعات آینده‌نگر (Prospective Studies) کاربرد دارد.

فرمول ریسک نسبی:

تفسیر ریسک نسبی:
۱. RR = 1: نشان می‌دهد که خطر وقوع رویداد در دو گروه برابر است (عامل خطر تأثیری ندارد).
۲. RR > 1: نشان می‌دهد که خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه بیشتر است (عامل خطر احتمال وقوع رویداد را افزایش می‌دهد). برای مثال، RR = 2 به این معناست که خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه دو برابر گروه کنترل است.
۳. RR < 1: نشان می‌دهد که خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه کمتر است (عامل خطر احتمال وقوع رویداد را کاهش می‌دهد). برای مثال، RR = 0.5 به این معناست که خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه نصف گروه کنترل است.

مثال:
فرض کنید در یک مطالعه، تأثیر استعمال دخانیات بر خطر ابتلا به سرطان ریه بررسی می‌شود:
– از ۱۰۰۰ فرد سیگاری، ۱۰۰ نفر به سرطان ریه مبتلا می‌شوند (خطر = ۱۰۰/۱۰۰۰ = ۰.۱ یا ۱۰٪).
– از ۱۰۰۰ فرد غیرسیگاری، ۱۰ نفر به سرطان ریه مبتلا می‌شوند (خطر = ۱۰/۱۰۰۰ = ۰.۰۱ یا ۱٪).

با استفاده از این داده‌ها:

این ریسک نسبی نشان می‌دهد که افراد سیگاری ۱۰ برابر بیشتر از افراد غیرسیگاری در معرض خطر ابتلا به سرطان ریه هستند.

تفاوت با نسبت شانس:
– ریسک نسبی (RR) بیشتر در مطالعات کوهورت و زمانی که اطلاعات کامل از بروز یک رویداد داریم به کار می‌رود.
– نسبت شانس (OR) بیشتر در مطالعات مورد-شاهدی و زمانی که داده‌های بروز یک رویداد در دسترس نیست، استفاده می‌شود.

نسبت خطر

نسبت خطر یا نسبت ریسک (Hazard Ratio یا HR) یک معیار آماری است که معمولاً در مطالعات بقا (Survival Analysis) و تحلیل داده‌های طولی به کار می‌رود. این نسبت، سرعت وقوع یک رویداد خاص (مثل مرگ، بهبود، عود بیماری) را بین دو گروه مختلف مقایسه می‌کند.

تفاوت با نسبت شانس:
– نسبت شانس (Odds Ratio) معمولاً در مطالعاتی استفاده می‌شود که به بررسی رخداد یا عدم رخداد یک رویداد در طول مطالعه می‌پردازند.
– نسبت خطر (Hazard Ratio) به زمان وقوع رویداد توجه دارد و برای مقایسه خطر در طول زمان به کار می‌رود.

تفسیر نسبت خطر:
۱. HR = 1: نشان می‌دهد که خطر وقوع رویداد در دو گروه یکسان است.
۲. HR > 1: نشان می‌دهد که گروه مواجهه (گروه مورد مطالعه) دارای خطر بالاتری نسبت به گروه کنترل است. به عنوان مثال، HR = 2 نشان می‌دهد که خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه دو برابر گروه کنترل است.
۳. HR < 1: نشان می‌دهد که خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه کمتر از گروه کنترل است. مثلاً HR = 0.5 به این معناست که خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه نصف گروه کنترل است.

مثال:
فرض کنید در یک مطالعه بالینی، تاثیر دو دارو بر بقای بیماران بررسی می‌شود:
– در گروهی که داروی A را دریافت کرده‌اند، خطر مرگ در هر لحظه از زمان کمتر از گروهی است که داروی B را دریافت کرده‌اند.
– اگر نسبت خطر HR = 0.7 باشد، به این معناست که خطر مرگ در گروه داروی A حدود ۳۰ درصد کمتر از گروه داروی B است.

نسبت خطر به محققان کمک می‌کند تا بفهمند آیا یک مداخله یا درمان می‌تواند خطر وقوع یک رویداد را در طول زمان کاهش یا افزایش دهد.

فرق ریسک نسبی و نسبت خطر

Relative Risk (RR) و Hazard Ratio (HR) هر دو معیارهایی هستند که برای مقایسه خطر وقوع یک رویداد بین دو گروه به کار می‌روند، اما تفاوت‌های کلیدی بین آن‌ها وجود دارد که عمدتاً به نوع داده‌ها و روش‌های تحلیل مربوط می‌شود:

۱. تعریف و کاربرد:

– Relative Risk (RR): خطر نسبی یا نسبت ریسک میزان خطر وقوع یک رویداد (مثلاً بیماری) در یک گروه نسبت به گروه دیگر را مقایسه می‌کند. این معیار عمدتاً در مطالعات کوهورت و زمانی که رویدادها در بازه زمانی مشخصی اندازه‌گیری می‌شوند، به کار می‌رود. RR برای داده‌های ایستا (داده‌هایی که در یک نقطه زمانی مشخص جمع‌آوری می‌شوند) مناسب است.

– Hazard Ratio (HR): نسبت خطر، میزان خطر وقوع یک رویداد را در طول زمان بین دو گروه مقایسه می‌کند. این معیار در مطالعات بقا (Survival Analysis) و زمانی که توالی زمانی رویدادها مهم است، استفاده می‌شود. HR به طور خاص به نرخ وقوع رویداد در هر لحظه از زمان (مثلاً خطر مرگ در یک لحظه خاص) توجه دارد و برای داده‌های طولی که با گذشت زمان تغییر می‌کنند، استفاده می‌شود.

۲. داده‌های مورد استفاده:

– RR: بر اساس خطر یا بروز کلی رویداد در دو گروه در یک بازه زمانی مشخص محاسبه می‌شود. برای مثال، درصد افرادی که در طول یک دوره زمانی معین دچار بیماری می‌شوند.

– HR: از داده‌های بقا استفاده می‌کند و به زمان‌بندی وقوع رویداد در هر گروه توجه می‌کند. HR با توجه به احتمال رخ دادن یک رویداد در هر لحظه از زمان محاسبه می‌شود و معمولاً در تحلیل‌هایی استفاده می‌شود که برخی افراد ممکن است هنوز رویداد را تجربه نکرده باشند (مثل افرادی که در پایان مطالعه هنوز زنده‌اند).

۳. تفسیر:

– RR = 1: هیچ تفاوتی در خطر بین دو گروه نیست.
– RR > 1: گروه مواجهه خطر بیشتری دارد.
– RR < 1: گروه مواجهه خطر کمتری دارد.

– HR = 1: خطر وقوع رویداد در هر لحظه در دو گروه برابر است.
– HR > 1: در هر لحظه، خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه بیشتر است.
– HR < 1: در هر لحظه، خطر وقوع رویداد در گروه مواجهه کمتر است.

۴. نوع مطالعه:

– RR: بیشتر در مطالعات کوهورت استفاده می‌شود که در آن خطر کلی یک رویداد بین گروه‌های مختلف در یک بازه زمانی خاص اندازه‌گیری می‌شود.

– HR: بیشتر در مطالعات تحلیل بقا (Survival Analysis) استفاده می‌شود که در آن به زمان وقوع رویداد و نرخ خطر در طول زمان توجه می‌شود.

۵. زمان‌بندی:

– RR: تنها به وقوع کلی یک رویداد در طول یک بازه زمانی خاص نگاه می‌کند.
– HR: به نرخ وقوع رویداد در هر لحظه از زمان توجه دارد.

مثال:
اگر بخواهیم اثر یک داروی جدید بر بقا بیماران مبتلا به سرطان را بررسی کنیم:
– RR به ما می‌گوید که در پایان مطالعه، چقدر احتمال زنده ماندن در گروه دارو نسبت به گروه کنترل بیشتر است.
– HR به ما می‌گوید که در هر لحظه از زمان، خطر مرگ در گروه دارو نسبت به گروه کنترل چقدر است.

جمع‌بندی:
– RR برای مقایسه خطر کلی رویداد در یک بازه زمانی مشخص استفاده می‌شود.
– HR برای مقایسه نرخ وقوع رویداد در طول زمان، مخصوصاً در تحلیل‌های بقا، استفاده می‌شود.