سردرد اولیه و سردرد ثانویه؛ ارزیابی دقیق سردرد: کلید تشخیص صحیح و درمان هدفمند

منشأ درد در سردردهای اولیه و ثانویه

pain pathways in primary and secondary headache

ساختارهای دخیل در ادراک دردهای کرانیوسرویکال (Cranio-cervical Pain Perception)

این تصویر مسیرهای عصبی انتقال‌دهنده درد را از ساختارهای داخل‌جمجمه‌ای (Intracranial Structures) و خارج‌جمجمه‌ای (Extracranial Structures) به سمت مراکز ادراک درد مرکزی (Central Pain Pathways) نشان می‌دهد. منشأ درد ممکن است از سر، گردن یا ساختارهای عروقی و مننژیال باشد.

ساختارهای قدامی سر (Anterior Head)

• عصب افتالمیک (Ophthalmic nerve – V1) شاخه‌ای از عصب سه‌قلو (Trigeminal nerve – CN V) است که حس درد را از ۲/۳ قدامی سر، پوست پیشانی و جمجمه به سمت هسته نخاعی عصب سه‌قلو (Spinal Nucleus of CN V) منتقل می‌کند.

• این فیبرهای آوران درد را از ساختارهایی همچون:

  • سینوس دورال (Dural Sinus)

  • شریان مننژیال میانی (Middle Meningeal Artery)

  • شریان تمپورال (Temporal Artery)

  • شریان‌های مغزی پروگزیمال (Proximal Cerebral Arteries)

  • شریان‌های کاروتید داخلی و خارجی (Internal and External Carotid Arteries)

  • تنتوریوم مخچه (Tentorium Cerebelli) منتقل می‌کنند.

ساختارهای خلفی سر (Posterior Head)

• مسیرهای آوران حسی از نواحی:

  • پس‌سری (Occipital Region)

  • گوش و گردن (Ear and Neck)

  • فوسای خلفی جمجمه (Posterior Cranial Fossa)

  • شریان‌های ورتبروبازیلار (Vertebrobasilar Arteries)
    از طریق گانگلیون‌های نخاعی C1 تا C3 (Spinal Ganglia C1-C3) و ریشه‌های پشتی (Dorsal Roots) به سمت نخاع هدایت می‌شوند.

• این مسیرها از دورامتر ناحیه فوسای خلفی (Dura of Posterior Fossa) نیز منشأ می‌گیرند.

مسیر مرکزی درد (Central Pain Pathway)

• اطلاعات درد از طریق هسته نخاعی عصب سه‌قلو و گانگلیون‌های نخاعی، به مراکز بالاتر مغز در ساقه مغز (Brainstem) و سپس به تالاموس (Thalamus) و کورتکس حسی مغز (Sensory Cortex) منتقل می‌شوند.

• این مسیرها باعث ارجاع درد (Referred Pain) به مناطقی مانند پیشانی، کاسه چشم (Retrobulbar Region)، پوست سر و گردن می‌شوند.

اهمیت بالینی (Clinical Significance)

• این تصویر در درک سردردهای اولیه (Primary Headaches) مانند میگرن (Migraine) و سردرد تنشی (Tension-type Headache) و همچنین سردردهای ثانویه (Secondary Headaches) ناشی از التهاب مننژ، تومور، خونریزی داخل‌جمجمه‌ای یا اختلالات عروقی حیاتی است.

• ارجاع درد به مناطق مختلف، نشان‌دهنده الگوی درگیری مسیرهای مشترک آوران عصبی است، که در تشخیص افتراقی سردردها اهمیت دارد.

ارزیابی دقیق سردرد: کلید تشخیص صحیح و درمان هدفمند

ارزیابی (Evaluation):

شرح حال دقیق (Detailed history):
بررسی علائم پیش‌درآمدی (Premonitory symptoms)،
نوع شروع سردرد (شروع ناگهانی یا تدریجی) (Onset type: sudden vs gradual)،
تغییرات در زمان بروز سردرد در طول شبانه‌روز (Time of day variation)،
عوامل تحریک‌کننده و تسکین‌دهنده (Triggers & relievers)،
محل درد و نوع آن (Location & pain type)،
مدت زمان سردرد (Duration)،
تأثیر سردرد بر عملکرد و توانایی فرد (Disability impact)،
بیماری‌های همراه پزشکی یا روان‌پزشکی (Comorbidities: medical/psychiatric)

سایر ملاحظات (Other considerations):
سابقه خانوادگی و اجتماعی (Family & social history)،
داروهای فعلی و حساسیت‌های دارویی (Current meds & allergies)،
بررسی کامل سیستم‌های بدن (Full systems review)

معاینه عصبی و پزشکی عمومی (Neurologic + General medical exam):
در برخی موارد، بررسی‌های آزمایشگاهی و تصویربرداری نیز ضروری است (Critical lab & imaging may be required).

تبیین و گسترش:

ارزیابی دقیق سردرد: کلید تشخیص صحیح و درمان هدفمند

برای تشخیص صحیح سردردهای اولیه و ثانویه (Primary and Secondary Headache Disorders)، شرح حال کامل و دقیق حیاتی است. این فرایند به پزشک کمک می‌کند تا بین اختلالات خوش‌خیم و سردردهایی که ممکن است ناشی از شرایط جدی باشند، تمایز قائل شود.

علائم پیش‌درآمدی (Premonitory symptoms) مانند تغییر خلق، خستگی یا گرسنگی ممکن است قبل از شروع سردردهای میگرنی ظاهر شوند. همچنین نوع شروع سردرد نقش مهمی دارد؛ شروع ناگهانی (Sudden onset) می‌تواند نشانه اختلالات اورژانسی مانند خونریزی ساب‌آراکنوئید (Subarachnoid hemorrhage) باشد، در حالی که شروع تدریجی بیشتر در میگرن (Migraine) یا سردرد تنشی (Tension-type headache) دیده می‌شود.

الگوی زمانی سردرد (Time of day variation)، تأثیر محرک‌ها (Triggers) مثل استرس، کم‌خوابی یا مصرف برخی غذاها و نیز عوامل تسکین‌دهنده (Relievers) مانند استراحت یا دارو نیز به درک بهتر نوع سردرد کمک می‌کنند.

محل درد و نوع آن (Location & pain type) مثل درد ضربان‌دار یک‌طرفه در میگرن، یا درد فشارنده دوطرفه در سردرد تنشی، مشخص‌کننده نوع اختلال است. همچنین مدت زمان سردرد (Duration) و میزان ناتوانی ناشی از سردرد (Disability impact) در طبقه‌بندی سردردها نقش دارند.

بیماری‌های همراه (Comorbidities) نظیر اضطراب، افسردگی یا فشارخون بالا ممکن است الگوی سردرد را تشدید کنند یا نشانگر علتی ثانویه باشند.

سابقه خانوادگی (Family history) در میگرن اهمیت زیادی دارد و سابقه اجتماعی (Social history) ممکن است به نقش استرس‌های محیطی یا سبک زندگی در بروز سردرد اشاره کند.

معاینه کامل عصبی و پزشکی (Neurologic + General medical exam) برای بررسی علائم هشداردهنده ضروری است. در صورت وجود یافته‌های نگران‌کننده، مانند تب، سفتی گردن یا تغییر وضعیت ذهنی، باید از آزمایش‌های تشخیصی (Lab tests) و تصویربرداری مغزی (Brain imaging) استفاده کرد.

در ادامه یک جدول مقایسه‌ای جامع و علمی برای ارزیابی سردردهای اولیه و ثانویه (Primary and Secondary Headache Disorders) ارائه می‌شود.

جدول: اجزای کلیدی ارزیابی سردردهای اولیه و ثانویه

سردرد اولیه

ترجمه:

سردرد اولیه (Primary Headache) چیست؟

تعریف (Definition):
سردردی که خود، اختلال اصلی است و نشانه‌ای از بیماری یا وضعیت دیگر محسوب نمی‌شود.

علت اصلی (Root Cause):
در نتیجه‌ی اختلال عملکرد (Dysfunction) یا بیش‌فعالی (Overactivity) در ساختارهای حساس به درد در ناحیه سر به‌وجود می‌آید.

تمایز کلیدی (Key Distinction):
به‌صورت مستقل و بدون وجود بیماری زمینه‌ای پزشکی (Underlying medical condition) بروز می‌کند.

تبیین و گسترش:

سردرد اولیه؛ اختلالی مستقل و نه نشانه بیماری دیگر

سردرد اولیه (Primary Headache) نوعی سردرد است که خودِ آن بیماری محسوب می‌شود، نه علامت یک مشکل دیگر در بدن. این سردردها برخلاف سردردهای ثانویه (Secondary Headaches)، به دلیل عفونت، تومور مغزی، فشار خون بالا یا ضربه مغزی ایجاد نمی‌شوند، بلکه خود به‌تنهایی و بدون علت زمینه‌ای قابل شناسایی، ظاهر می‌شوند.

یکی از دلایل اصلی بروز سردرد اولیه، اختلال عملکرد (Dysfunction) یا بیش‌فعالی ساختارهای دردپذیر (Pain-sensitive structures) در جمجمه و صورت است. این ساختارها شامل اعصاب کرانیال (مانند عصب سه‌قلو)، عروق خونی مغز، عضلات سر و گردن، و حتی مسیرهای پردازش درد در مغز هستند.

سردردهای اولیه از جمله موارد زیر را شامل می‌شوند:

• میگرن (Migraine): با درد ضربان‌دار، اغلب یک‌طرفه، و همراه با تهوع یا حساسیت به نور/صدا

• سردرد تنشی (Tension-type headache): درد فشاری، دوطرفه و بدون علائم همراه

• سردرد خوشه‌ای (Cluster headache): سردرد شدید، یک‌طرفه، معمولاً اطراف چشم و در حملات خوشه‌ای و متوالی

آنچه سردرد اولیه را متمایز می‌کند (Key Distinction)، عدم وجود بیماری یا ناهنجاری تشخیص‌پذیر در آزمایش‌ها و تصویربرداری‌هاست. به همین دلیل، تشخیص بالینی دقیق با گرفتن شرح حال کامل و معاینه عصبی ضروری است.

شناخت دقیق این نوع سردردها، به جلوگیری از انجام آزمایش‌های غیرضروری و شروع درمان مناسب (Targeted treatment) کمک می‌کند.

در ادامه، جدولی جامع برای مقایسه و دسته‌بندی اطلاعات کلیدی درباره سردرد اولیه (Primary Headache) آماده شده است. 

جدول: ویژگی‌های سردرد اولیه (Primary Headache)

انواع شایع سردردهای اولیه

ترجمه:

انواع شایع سردردهای اولیه (Common Types of Primary Headache)

میگرن (Migraine):
درد ضربان‌دار که اغلب یک‌طرفه است، همراه با تهوع و حساسیت به صدا یا نور (sensory sensitivity).

سفالالژی‌های خودمختار سه‌قلو (Trigeminal Autonomic Cephalalgias):
سردردهای نادر با ویژگی‌های خودکار (autonomic features) که صورت را درگیر می‌کنند.

سردرد تنشی (Tension-type):
احساس فشار شبیه به نوار در اطراف سر، با شدت خفیف تا متوسط.

سردرد خوشه‌ای (Cluster headache):
درد بسیار شدید در اطراف یک چشم، که به‌صورت دوره‌ای (cyclical patterns) تکرار می‌شود.

تبیین و گسترش:

آشنایی با انواع رایج سردردهای اولیه؛ از میگرن تا سردرد خوشه‌ای

سردردهای اولیه (Primary Headaches) گروهی از اختلالات شایع و ناتوان‌کننده هستند که خود به عنوان بیماری اصلی بروز می‌کنند، نه به عنوان نشانه‌ای از یک بیماری دیگر. شناخت انواع اصلی این سردردها نقش اساسی در تشخیص صحیح و درمان مؤثر دارد.

میگرن (Migraine):
یکی از شایع‌ترین انواع سردرد اولیه است که با درد ضربان‌دار یک‌طرفه (Throbbing unilateral pain) همراه با تهوع (Nausea)، استفراغ و حساسیت به نور و صدا (Sensory sensitivity) مشخص می‌شود. حملات میگرن ممکن است چندین ساعت تا چند روز ادامه یابد و با محرک‌هایی مانند استرس، قاعدگی، غذاهای خاص و بی‌خوابی تشدید شوند.

سردرد تنشی (Tension-type Headache):
این نوع سردرد شایع‌ترین سردرد است و با احساس فشار یا سفتی دور سر (Band-like pressure) توصیف می‌شود و اغلب با شدت خفیف تا متوسط بروز می‌کند. برخلاف میگرن، معمولاً با تهوع یا حساسیت به نور همراه نیست و بیشتر در نتیجه تنش‌های روانی یا عضلانی ایجاد می‌شود.

سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache):
شدیدترین نوع سردرد اولیه است که به صورت درد بسیار شدید و سوزاننده در اطراف یک چشم (Severe unilateral periorbital pain) بروز می‌کند. این سردردها معمولاً در الگوهای چرخه‌ای (Cyclical patterns) رخ می‌دهند و ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها ادامه یابند. علائم خودمختار نظیر اشک‌ریزش، احتقان بینی، قرمزی چشم نیز معمولاً وجود دارد.

سفالالژی‌های خودمختار سه‌قلو (Trigeminal Autonomic Cephalalgias – TACs):
گروهی از سردردهای نادر اما بسیار دردناک هستند که در آنها درد ناشی از عصب سه‌قلو (Trigeminal nerve) با علائم خودمختار (Autonomic symptoms) در صورت ترکیب می‌شود. این گروه شامل سردرد خوشه‌ای، سردرد پاروکسیسمال (Paroxysmal hemicrania) و SUNCT/SUNA است و نیاز به تشخیص افتراقی دقیق دارد.

در ادامه، جدول انواع شایع سردردهای اولیه (Common Types of Primary Headache) با ذکر ویژگی‌های بالینی و نکات افتراقی تنظیم شده است:

Zahra Ahmadi, MD Neurologist

Epileptologist