معده نشخوارکنندگان: سیرابی، نگاری، هزارلا و شیردان

پستانداران نشخوارکننده، نظیر گاو و گوسفند، معدۀ چهار قسمتی دارند. در این جانوران، معده، شامل کیسۀ بزرگی به نام سیرابی؛ بخشی به نام نگاری؛ یک اتاقک لایه لایه به نام هزارلا و معدۀ واقعی یا شیردان است. این جانوران به سرعت غذا می‌خورند تا در فرصت مناسب یا مکانی امن، غذا را با نشخوارکردن به دهان برگردانند و بجوند. ابتدا غذای نیمه جویده بلعیده و وارد سیرابی می‌شود و در آنجا به کمک میکروب ها تا حدی گوارش می‌یابد. در نشخوارکنندگان، وجود میکروب‌ها برای گوارش سلولز ضروری است. سلولز مقدار زیادی انرژی دارد ولی اغلب جانوران فاقد توانایی تولید آنزیم لازم برای گوارش آن هستند.

توده های عذا سپس به نگاری وارد و به دهان برمی گردند. در این زمان غذا به طور کامل، جویده و دوباره به سیرابی وارد می شود، بیشتر حالت مایع پیدا می کند و سپس به نگاری جریان می یابد. مواد از آنجا به هزارلا رفته، تا حدودی آبگیری و سرانجام به شیردان وارد می شوند. در این محل آنزیم های گوارشی وارد عمل می شوند و گوارش ادامه پیدا می کند

سیرابی

نگاری

هزارلا

شیردان

سیرابی

توده های عذا سپس به نگاری وارد و به دهان برمی گردند. در این زمان غذا به طور کامل، جویده و دوباره به سیرابی وارد می شود، بیشتر حالت مایع پیدا می کند و سپس به نگاری جریان م یابد. مواد از آنجا به هزارلا رفته، تا حدودی آبگیری و سرانجام به شیردان وارد می شوند. در این محل آنزیم های گوارشی وارد عمل می شوند و گوارش ادامه پیدا می کند.

شکمبه یا سیرابی (به انگلیسی: rumen) (نام‌های دیگر: شکنبه، علفدان) نخستین بخش از معده چندبخشی نشخوارکنندگان و در واقع انشعابی از مری (سرخ‌نای) است. و گنجایشی به اندازهٔ یک هفتم وزن بدن دارد.

بخش‌های دیگر معده نشخوارکنندگان عبارت است از نگاری، شیردان و هزارلا. نگاری کاملاً در امتداد سیرابی قرار دارد اما بافت و رگه‌بندی آن با سیرابی تفاوت دارد. در کاربرد دام‌پزشکی بیشتر از واژه شکمبه استفاده می‌شود ولی در رواج عمومی و به‌ویژه با اشاره به خوراک تهیه شده از جدار شکمبه، واژه سیرابی رواج بیشتری دارد. از سیرابی و شیردان در ایران خوراکی تهیه می‌شود به نام سیرابی شیردان و سیرابی در کشورهای مختلف دیگر هم استفاده خوراکی دارد.
شکمبه ۹۰ درصد از حجم معده نشخوارکنندگان را تشکیل می‌دهد. این عضو بیشتر طرف چپ حفره شکمی را فرا گرفته‌است. ابتدای شکمبه دهانه معده است که لوله مری را به شکمبه متصل می‌کند و از آن پس این مجرا تا نگاری و هزارلا و بالاخره تا شیردان ادامه می‌یابد.
شکمبه به عنوان محل اولیه تخمیر میکربی غذای جویده عمل می‌کند. شکمبه در حقیقت یک ظرف تخمیر بزرگی است که اساس تفاوت تغذیهٔ نشخوارکنندگان از غیر نشخوارکنندگان را تشکیل می‌دهد. شکمبه حاوی میلیاردها باکتری، حدود یک میلیون پروتوزوآ و تعداد کمتری از انواع ریزسازواره‌های دیگر در میلی‌لیتر محتویات می‌باشد.

کالبدشناسی

شکمبه از نظر آناتومیکی بین دنده ۷ و ۸ و ابتدای لگن کشیده شده‌است. شکمبه دارای دو سطح و دو لبه است. سطوح شامل سطح چپ یا سطح حجاب حاجز گفته می‌شود. سطح چپ با دیواره شکم وارگانهایی که در سمت چپ قرار دارند و در ارتباط است. سطح راست یا سطح احشایی با روده‌ها، شیردان و هزارلا مجاورت دارد. لبه‌ها، شامل لبهٔ بالایی یا پشتی و لبهٔ پایینی یا شکمی می‌شود.
سطح پشتی با بالای سقف شکم در ارتباط است. لبهٔ پایین با کف شکم در ارتباط است. دو سطح شکمبه به وسیلهٔ دو شیار طولی به دو کیسه تقسیم می‌شود که به آنها کیسهٔ پشتی و کیسهٔ شکمی می‌گویند. در امتداد این شیار طولی یک شیار عرضی به‌طور ناقص ته کیسه‌های پشتی و شکمی را به دو ته‌کیسه تقسیم می‌کند: ته‌کیسهٔ پشتی و ته‌کیسهٔ شکمی. (این دو شیار عرضی به نام شیار تاجی معروف است. وقتیکه شیارها از سطح داخل دیده می‌شود به صورت برآمدگی هستند که به آنها چین[۶] می‌گویند.
شکمبه در قسمت جلو یا قدامی، با نگاری مربوط می‌شود. در همین محل، در طرف راست مری به شکمبه متصل می‌شود که به آن قیف شکمبه گویند. بین شکمبه و نگاری یک خط مشخص‌کنندهای وجود دارد که از سطح دیده می‌شود و به آن چین شکمبه‌ای‌نگاری گفته می‌شود، که اگر از سطح داخل دیده شود یک چین مخاطی یا غشایی دارد که از ابتدای کاردیا شروع می‌شود و تا محل ارتباط بین هزارلا و شیردان وجود دارد. در دوران بچگی هنگامی که حیوان شیرخوار است این ناودان به علت تحریکات وجود دارد و به شیردان متصل می‌شود و در آنجا گوارده می‌شود.
مخاطات شکمبه مثل پرزهای حوله است وجود این پرزهای فراوان به این دلیل است که سطح جذب وسیع شود.

نگاری

معده دوم نشخوارکنندگان را نِگاری (انگلیسی: Reticulum‎) می‌گویند. لایه داخل نگاری دارای نقش و نگاری با تکه‌های لوزی و چهارگوش شبیه لانهٔ زنبور است. نام دیگر نگاری، چهل‌خانه است.

نگاری در جلو سیرابی (شکمبه) طوری قرار گرفته‌است که به‌خوبی از یکدیگر مجزا نیستند، توده‌های غذایی به‌راحتی از یکی وارد دیگری می‌شوند. حجم نگاری در گاو بالغ در حدود ۱۲ لیتر است. محتویات نگاری مایع است و هیچ نوع مادهٔ ترشحی از دیواره ندارد، عمل نگاری به عبور لقمه‌های غذایی از مری کمک می‌کند.

کالبدشناسی

نگاری قدامی‌ترین بخش معده است و در ارتباط نزدیک با شکمبه. دهانه مری بین بخش‌های شکمبه و نگاری مشترک می‌باشد. دیواره داخلی نگاری از غشای مخاطی تشکیل شده‌است که سطح این غشا به بخش‌های فراوانی تقسیم شده‌است که منظره ای شبیه به‌شان عسل ایجاد می‌کنند. بخش‌های این سطح به نحوی است که مواد فلزی (میخ، سیم و غیره) داخل آن به تله می‌افتند و معمولاً به قسمت‌های دیگر دستگاه گوارش نمی‌رسد. وظیفه نگاری حرکت دادن غذای بلعیده شده بسوی شکمبه و کمک که عمل بالا آوردن غذا به دهان یا بطرف هزارلا می‌باشد.
نگاری در قسمت قدامی شکمبه و در مجاورت دیافراگم کمی متمایل به چپ قرار دارد. ۵۰٪ حجم کل معده را اشغال کرده‌است. از نظر توپوگرافی زیر دنده ۶ تا ۸ در سمت چپ قرار دارد. نگاری واجد مخاطات لانه‌زنبوری یا شش‌وجهی است و به همین خاطر، وضعیت مخاطات باعث می‌شود که اجسام نوک تیز و سنگی در آن گیر کند که ایجاد یک رشته عوارض و بیماری می‌کند. نگاری توسط سوراخ نگاری‌شکمبه‌ای به شکمبه متصل می‌شود و از طریق سوراخ نگاری‌هزارلایی به هزارلا متصل می‌شود.

هزارلا

هَزارلا (نام علمی: Omasum) سومین معدهٔ حیوانات چهارمعده‌ای (نشخوارکنندگان) است که بین نگاری و شیردان قرار دارد. هزارلا از نگاری بزرگ‌تر و حجیم‌تر است. نام دیگر هزارلا، سی‌تو است.
هزارلا اندامی است کروی‌شکل و دارای بافت عضلانی که سطح این عضو از پرزهای کوتاه پوشیده شده‌است. وظیفه اصلی هزارلا کاهش اندازه ذرات غذا و جذب مقداری آب می‌باشد. چین‌های فراوان سطح هزارلا ذرات گواردنی را به دام انداخته و با این کار بیشترین مقدار مواد مغذی را از آن‌ها جذب می‌کنند. هزارلای گاو بیش از یک‌صد لایه دارد.

کالبدشناسی

هزارلا عضوی است مدور و بیضی شکل که در جهت عرضی پهن و دارای یک محور خمیده با تقعر قدامی که در جهت بطنی به چپ منحرف می‌باشد. هزارلا در سمت راست خط فرضی بدن قرار دارد. از نظر توپوگرافی از جلو دنده ۸ تا دنده ۱۱ کشیده شده است و ۷٪ حجم معده را تشکیل می‌دهد و توپی‌شکل است.
هزارلا در بخش قدامی نیمه راست حفره شکمی جایی گرفته و قسمتی از هیپوکنر راست، نیمه راست و منطقه کوچکی از نیمه چپ ناحیه عقب جناغی را اشغال می‌نماید در جهت پشتی به چند سانتی‌متر بالاتر از نیمه ارتفاع سینه می‌رسد. در جهت شکمی در فضای بین منتهی‌الیه جناغی هشتمین و دهمین دند ه می‌رسد. مجاورت هزارلا با سایر اندام‌ها به‌طور خلاصه عبارتست از: در سمت چپ با کیسه شکمی شکمبه، در سمت قدامی و پشتی با کبد، در سمت قدامی و شکمی با نگاری، در سمت شکمی با شیردان، در سمت خلفی با پیلور و اولین بخش دوازدهه، در سمت پشتی خلفی با قوس‌های روده باریک و در سمت راست با حجاب حاجز تماس دارد.
مخاطات هزارلا دارای چین‌های پهن است که این صفحات داخل هزارلا دارای یک رشته ماهیچه‌های صاف است که عمده وظیفه هزارلا بازجذب آب و مواد است. غذا در داخل هزارلا به وسیلهٔ انقباض این عضلات خرد و آبگیری می‌شود.

کارکرد

هزارلای بریده‌شده گاو یکی از خوراکی‌های دیم‌سوم در آشپزی چینی است. این خوراک «انگآو پاک ییپ» (牛百頁 / 牛柏葉) نامیده می‌شود.

پس از اینکه مواد غذائی کاملاً جویده شد ناودان مری لقمهٔ جویده شده (پس از نشخوار) را به هزارلا می‌رساند. هزارلا در حدود ۲۰ لیتر گنجایش دارد و دارای مقدار زیادی لایه‌های ماهیچه‌ای قوی شبیه صفحه‌های کتاب است که مواد غذایی وارده را فشار داده و آب آن‌ها را جذب می‌کنند. هزارلا هیچ نوع مادهٔ ترشحی ندارد، ولی مقدار زیادی از آب و بعضی از اسیدهای آلی به‌وسیلهٔ هزارلا جذب می‌شوند.
هزارلا صفحه‌هایی ماهیچه‌ای به نام لامینا دارد که وجود این پرده‌ها باعث می‌شود که سطح قابل جذب هزارلا به نسبت چندین برابر افزایش یابد. به همین جهت محتویات آن بسرعت آب خود را از دست می‌دهند؛ و آب همراه مواد از مخاطات هزارلا جذب می‌گردد.
اگر بنا به دلایلی جذب مواد غذایی در هزارلا متوقف شود آب آن بیش از اندازه جذب شده و مواد خشک می‌گردند؛ که خود زمینه‌ساز بیماری در نشخوارکنندگان خواهد بود که بنام اختلالات هزارلا معروف است. اگر بجای مدفوع، مخاط سفیدرنگ یا شیشه‌ای روشن از مقعد خارج گردد نشان‌دهنده فلج هزارلا می‌باشد.