نورون‌هایی بدون آکسون

به سلول‌های عصبی نورون (Neuron) گفته می‌شود، چون نورون نوعی سلول است، پس ویژگی‌های عمومی‌سلول را نیز دارد.

نورون یکی از انواع سلول‌های عصبی است. یکی دیگر از انواع سلول‌های عصبی سلول‌های گلیال یا نوروگلیا (neuroglia) است. سلول‌های نوروگلیا شامل آستروسیت‌ها، میکروگلیال‌ها، و الیگودندروسیت‌ها و سلول‌های شوآن می‌باشد.
نورون واحد ساختمانی و عملکردی دستگاه عصبی ماست که در مرحله جنینی از اپی اتلیوم پوشاننده لولهٔ عصبی منشا می‌گیرد.

ساختمان سلول‌های عصبی

هر سلول‌های عصبی می‌تواند اطلاعات را از سلول عصبی دیگر و یا از محیط دریافت کند و به سلول بعدی انتقال دهد.
سلول‌های عصبی از لحاظ ظاهر متفاوت اند. اما همه ی آن‌ها تقریبا ساختمان یکسانی دارند. می‌توان گفت که هر سلول عصبی از جسم سلولی و دو زایده متفاوت به نام‌های دندریت و آکسون تشکیل شده است.

جسم سلولی

بزرگ ترین قسمت هر سلول عصبی که دارای هسته و چند هستک، نوکلئوپلاسم یا شیره ی هسته و توده‌های کروماتین می‌باشد. در ساختمان شیمیایی جسم سلولی سیتوپلاسم، مقدار زیادی چربی وجود دارد. شبکه آندوپلاسمی، دانه‌های ریبوزوم، میتوکندری، دستگاه گلژی و لیزوزوم از دیگر اجزای سلول عصبی هستند. علاوه بر این، اجسام نیسل نیز در جسم سلولی دیده می‌شود که رنگ‌های قلیایی را به خود جذب می‌کند. این اجسام فقط در جسم سلولی و دندریت وجود دارد.

دندریت

دندریت‌ها زوایدی کوتاه و بلند، منشعب و متعددی هستند که گیرنده تحریکات سلول‌های عصبی هستند. اغلب سلول‌های عصبی از دندریت داده‌ها را دریافت می‌کنند.

آکسون

زائده ای منفرد و بلند (گاهی با انشعابات جانبی) است. وظیفه آکسون انتقال تحریک از پریکاریون به سایر سلول‌های عصبی یا سلول‌های سایر بافت‌های بدن است. آکسون‌ها در نورون‌های حسی کوتاه اند و در سلول‌های رابط می‌تواند کوتاه یا بلند باشند.
برخی از سلول‌های عصبی فاقد آکسون هستند مثل آماکرین در چشم و در برخی سلول‌ها آکسون کوتاه از دندریت کوتاه تر است مانند سلول‌های پورکینیه مخچه، پیرامیدال کورتکس مخ و نورون‌های حسی.

نورون‌های بدون آکسون

نورون‌های نوع (تیپ) یک گلژی (golgi type 1 neurons)، آکسون دراز دارند که ممکن است یک متر یا بیشتر طول داشته باشد. آکسون‌های این نوع نورون‌ها، الیاف دراز راه‌های عصبی مغز و نخاع و نیز الیاف عصبی اعصاب محیطی را تشکیل می‌دهند. سلول‌های هرمی‌قشر مغز، سلول‌های پورکنژ قشر مخچه و سلول‌های حرکتی ستون خاکستری قدامی‌نخاع، از نوع نورون‌های نوع یک گلژی هستند.
نورون‌های نوع دو گلژی (Golgi type II neurons)، یا اصلاً آکسون ندارند و یا یک آکسون کوتاه دارند که در نزدیکی جسم سلولی خاتمه می‌یابد. دندریت‌های کوتاه، ظاهری ستاره ای شکل به این نورون‌ها می‌بخشند. این نوع از نورون‌ها از نظر تعداد فراوان تر از نورون‌های گلژی نوع یک هستند، و به تعداد فراوانی در قشر مغز و مخچه و در شبکیه چشم یافت می‌شوند.

سیناپس

به محل اتصال بین سلول‌های عصبی و محل اتصال سلول‌های عصبی با سایر سلول‌ها سیناپس می‌گویند. قسمت‌های مختلف سلول‌های عصبی همگی زمینه ایجاد سیناپس را دارند؛ پس می‌توان نتیجه گرفت که قسمتی از یک سلول‌های عصبی می‌تواند با هر قسمتی از نورون بعدی سیناپس داشته باشد.

یکی از رایج ترین انواع سیناپس، سیناپسی است که بین آکسون یک سلول عصبی با دندریت سلول‌های عصبی بعدی است. به فضای بین دو نورون، فضای سیناپسی می‌گویند. به نورونی که پیام عصبی مثل درد، احساس گرسنگی و هر نوع پیام دیگری را منتقل می‌کند، نورون پیش سیناپسی و به نورونی که پیام عصبی را دریافت می‌کند، نورون پس سیناپسی می‌گویند.

انتقال پیام از یک نوع نورون به سلول‌های عصبی دیگر ممکن است به صورت شیمیایی صورت پذیرد. یعنی پیام به وسیله ی انتقال مواد شیمیایی خاصی (نوروترنسمیتر) منتقل شود یا ممکن است الکتریکی باشد. یعنی پیام به طریق الکتریکی بین دو سلول عصبی منتقل شود.

ویژگی‌های سلول عصبی

یکی از ویژگی‌های اصلی سلول‌های عصبی تحریک پذیری و تولید تکانه‌ها یا ایمپالس‌های عصبی و انتقال این تکانه‌ها به محیط اطراف خود است.

یکی دیگر از ویژگی‌های سلول‌های عصبی غلاف میلین است. بیشتر سلول‌های عصبی دارای بخش‌هایی بر روی رشته‌های دندریت و آکسون خود هستند که غلاف میلین نام دارد.

جنس میلین از پروتئین و فسفولیپید است. به آن قسمت‌هایی از سلول‌های عصبی که غلاف میلین روی آن وجود ندارد گره‌های رانویه می‌گوییم.

میلین، در سلول عصبی دو خاصیت بسیار مهم دارد:

۱- تار‌های عصبی را عایق بندی می‌کند.

۲- باعث می‌شود پیام عصبی در طول تار عصبی سریع تر حرکت کند، چون در تارهایی که میلین دارند، پیام عصبی از یک گره رانویه به گره دیگر جهش کند.

انواع نورون بر اساس کارکرد:

سلول‌های عصبی از نظر عملی که انجام می‌دهند، بر سه نوع اند:

نورون‌های حسی:

نورون‌های حسی پیام عصبی را از اندام‌های گیرنده احساس به مراکز عصبی (CNS) می‌آورند. نورون‌های حسی از نوع آوران بوده و به محرک‌های معینی، که به سیستم‌های حسی وارد می‌شوند (مثل نور، امواج صوتی، بساوایی یا پاره ای از مواد شیمیایی) واکنش نشان می‌دهند. نورون‌های حسی دارای دندریت بلند و آکسون کوتاه هستند.

برخلاف باقی نورون‌ها که از طریق سلول‌های عصبی دیگر و نوروترنسمیترها تحریک می‌شوند، نورون‌های حسی در اثر تغییرات فیزیکی در گیرنده‌های عصبی اندامی‌فعال می‌شوند.

نورون‌ها حسی می‌توانند پیکری (سوماتیک) یا احشایی باشند. نورون‌های حسی پیکری به شاخ خلفی نخاع وارد می‌شوند.

نورون‌های حرکتی

اعصاب حرکتی پیام را از مراکز عصبی مثل مغز و نخاع (CNS) به سمت عضلات و غدد می‌برند. نورون‌های حرکتی از نوع وابران بوده و پیام‌های الکتریکی را به سمت سلول ماهیچه ای یا غده ای هدایت می‌کنند در این پایانه‌ها نوروترنسمیتر آزاد شونده استیل کولین است. این دسته از سلول‌های عصبی دارای آکسون بلند و دندریت کوتاه هستند.

نورون‌های رابط

بیشتر نورون‌های دستگاه عصبی ما، نورون‌های میانجی هستند. همان طور که از نام این سلول‌های عصبی می‌توان فهمید که وظیفه ی نورون‌های رابط این است که، سلول‌های عصبی رابط پیام‌های ورودی را از نورون‌های حسی یا از نورون‌های رابط دیگر دریافت می‌کنند و در برابر تکانه‌هایی به نورون‌های حرکتی یا دیگر نورون‌های رابط می‌فرستند. نورون‌های میانجی درون نخاع قرار دارند. این نورون‌ها در ساختار خود دارای دندریت کوتاه و آکسون کوتاه یا بلند دارند.

یکی از ساده‌ترین مثال‌ها در این رابطه این است که سلول‌های عصبی حسی پیام‌های عصبی را به سلول‌های عصبی میانجی می‌فرستد و آن نیز به نوبه ی خود پیام عصبی را به سلول‌های عصبی حرکتی می‌فرستد.

انواع نورون از لحاظ ظاهری

یک قطبی: نورون‌های یک قطبی دارای یک دندریت و یک آکسون که از یک نقطه جسم یاخته ای خارج می‌شود. (مانند سلول‌های عصبی حسی گانگلیون نخاعی)

دو قطبی: نورون‌های دو قطبی دارای یک دندریت و یک آکسون که از دو نقطه جسم یاخته ای خارج می‌شود. (سلول‌های عصبی حسی مخاط بویایی و نورون‌های حسی گانگلیون عصب شنوایی)

چند قطبی: نورون‌های چند قطبی دارای چند دندریت و یک آکسون که از چند نقطه جسم یاخته‌ای خارج می‌شود. (مانند سلول‌های عصبی حرکتی)

سلول‌های عصبی چگونه پیام رسانی می‌کند:

وقتی محرکی روی آن‌ها اثر می‌گذارد، تحریک می‌شوند (تاثیر پذیری از محرک)

اثر محرک را در طول خود هدایت می‌کنند.

اثر محرک را به سلول یا سلول‌های مجاور منتقل می‌کنند.

وقتی که اثر محرک در سراسر سلول‌های عصبی جریان پیدا می‌کند، می‌گوییم پیام عصبی ایجاد شده است. پس، پیام عصبی، جریان اثر محرک است.

ترابری پیام‌ها در سلول‌های عصبی از طریق اختلاف پتانسیل بین درون و بیرون نورون به وجود می‌آید. این اختلاف پتانسیل در زمان آرامش در بیشترین میزان خود و چیزی نزدیک به ۷۰ میلی ولت است که هنگام بر انگیختگی با باز شدن کانال‌ها این اختلاف پتانسیل برای زمان کوتاهی صفر می‌شود و با برانگیختگی کانال‌ها در امتداد عصب پیام‌رسانی می‌شود.