کتاب بیماری های مغز و اعصاب آینده نگاران مغز؛ سردرد خوشه ای: سردرد کلاستر

سردرد خوشه‌ای

تعریف:
سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache) یکی از شدیدترین و دردناک‌ترین انواع سردردهای راجعه (Recurrent Headaches) محسوب می‌شود. این نوع سردرد معمولاً به‌صورت حملات دوره‌ای ظاهر می‌شود و شدت درد آن به حدی بالاست که گاه از آن با عنوان “سردرد خودکشی” یاد می‌شود.

اپیدمیولوژی:
سردرد خوشه‌ای در مردان به‌طور قابل‌توجهی شایع‌تر است و نسبت بروز آن در مردان در مقایسه با زنان، بین ۳ تا ۹ برابر گزارش شده است. سن شروع این نوع سردرد معمولاً بین ۲۰ تا ۴۰ سالگی است، اما در هر سنی ممکن است بروز کند.

عوامل ژنتیکی:
گرچه تاکنون عامل ژنتیکی قطعی برای سردرد خوشه‌ای شناسایی نشده، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد در برخی اقوام و خانواده‌ها، وراثت (Heredity) می‌تواند در بروز این اختلال نقش داشته باشد. به همین دلیل، در بررسی سابقه خانوادگی بیماران مبتلا به سردرد خوشه‌ای باید توجه ویژه‌ای داشت.

تبیین و گسترش علمی:

سردرد خوشه‌ای برخلاف سایر انواع سردرد مانند میگرن (Migraine) یا سردرد تنشی (Tension-type Headache)، به‌طور خاص با دوره‌های حمله‌ای مشخص می‌شود که در آن‌ها فرد ممکن است در طی چند هفته یا ماه، هر روز در زمان‌های خاصی دچار حملات شدید سردرد شود. این حملات ممکن است به‌طور ناگهانی آغاز شده و از نظر محل درد، معمولاً یک‌طرفه و پیرامون چشم یا ناحیه گیجگاهی باشند.

ویژگی‌های کلیدی این نوع سردرد عبارتند از:

• شدت بسیار بالا

• ماهیت سوراخ‌کننده یا سوزشی درد

• همراهی با علائمی چون اشک‌ریزش چشم، گرفتگی بینی یا افتادگی پلک در همان سمت سردرد

با توجه به این ویژگی‌ها، تشخیص صحیح سردرد خوشه‌ای اهمیت بالایی دارد تا درمان مناسب به‌کار گرفته شود.

علائم بالینی سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache)

۱. ویژگی‌های حملات سردرد:
سردرد خوشه‌ای با حملات شدید، یک‌طرفه و بدون ضربان (Non-throbbing) شناخته می‌شود. یکی از مشخصه‌های مهم این سردرد، ثبات در سمت درگیری است؛ یعنی در اغلب موارد، حمله‌ها همیشه در همان سمت سر رخ می‌دهند.
این حملات معمولاً در شب یا ۱ تا ۲ ساعت پس از خواب رفتن آغاز می‌شوند. در فاز فعال بیماری، ممکن است حملات تا ۸ بار در روز تکرار شوند، که این تکرارپذیری باعث افت کیفیت زندگی بیمار می‌شود.

۲. شدت، مدت و محل درد:
درد معمولاً طی ۵ تا ۱۰ دقیقه به حداکثر شدت (Peak) می‌رسد. مدت حمله معمولاً ۴۵ دقیقه تا ۲ ساعت است، ولی گاهی تا ۳ ساعت هم طول می‌کشد.
محل درد معمولاً در ناحیه رترواربیـتال (Retro-orbital: پشت چشم) یا تمپورال (Temporal: شقیقه) قرار دارد.
ماهیت درد معمولاً به‌صورت سوزشی (Burning) یا سوراخ‌کننده (Piercing) توصیف می‌شود. شدت این درد به حدی است که بیمار ممکن است احساس کند مته‌ای در چشمش فرو می‌رود؛ این توصیف، بیانگر درد ناتوان‌کننده‌ای است که مختص این نوع سردرد است.

۳. علائم اتونوم همراه:
یکی از ویژگی‌های کلیدی سردرد خوشه‌ای، علائم اتونوم یک‌طرفه در همان سمت درد است. این علائم عبارتند از:

• اشک‌ریزش چشم (Lacrimation)

• احتقان ملتحمه (Conjunctival injection)

• گرفتگی بینی (Nasal congestion)

• پتوز (Ptosis: افتادگی پلک)

• میوز (Miosis: تنگی مردمک)

این علائم در مجموع ممکن است شبیه سندرم هورنر (Horner Syndrome) باشند، که در سردرد خوشه‌ای به‌صورت موقت و در سمت درد مشاهده می‌شوند.

۴. بیماری‌های همراه:
در برخی بیماران مبتلا به سردرد خوشه‌ای، هم‌ابتلایی با بیماری‌هایی نظیر زخم دئودنوم (Duodenal ulcer) یا شرایطی که با افزایش ترشح اسید معده همراه‌اند (مثل سندرم زولینگر-الیسون) گزارش شده است. گرچه این ارتباط قطعی نیست، اما توجه به وضعیت گوارشی بیماران مبتلا به سردرد خوشه‌ای، به‌ویژه در موارد مقاوم به درمان، توصیه می‌شود.

نقش الکل به‌عنوان عامل شعله‌ورکننده (Trigger) در سردرد کلاستر

الکل یکی از مهم‌ترین عوامل شعله‌ورکننده (Trigger) در سردرد کلاستر (Cluster Headache) محسوب می‌شود. حتی مقادیر اندک مصرف الکل می‌تواند منجر به آغاز یا افزایش حملات سردرد کلاستر شود، به‌ویژه در دوره‌ای که بیمار در فاز فعال بیماری قرار دارد. بنابراین، شناسایی و پرهیز از محرک‌هایی مانند الکل برای پیشگیری از حملات ضروری است.

افتراق سردرد کلاستر از میگرن

یکی از نکات مهم در تشخیص دقیق، تمایز بین سردرد کلاستر و میگرن (Migraine) است. هرچند هر دو در دسته سردردهای اولیه جای می‌گیرند، اما تفاوت‌های بارزی دارند که شناخت آن‌ها برای درمان مناسب حیاتی است:

۱. علائم همراه همچون تهوع (Nausea)، حساسیت به نور (Photophobia) و حساسیت به صدا (Phonophobia)
این علائم در سردرد کلاستر بسیار کمتر از میگرن مشاهده می‌شوند. استفراغ (Vomiting) که در میگرن به‌ویژه در فاز حمله شایع است، معمولاً در سردرد کلاستر وجود ندارد.

۲. رفتار بیمار در حین حمله
در میگرن، بیماران اغلب تمایل به دراز کشیدن در یک محیط تاریک و ساکت دارند. اما در سردرد کلاستر، وضعیت برعکس است؛ فرد معمولاً بی‌قرار است و قدم زدن یا نشستن را ترجیح می‌دهد. این بی‌قراری یکی از ویژگی‌های کلیدی افتراق‌دهنده محسوب می‌شود.

ویژگی‌های اپیزودیک و منظم سردرد کلاستر

پریودیک بودن (Periodicity) از مهم‌ترین ویژگی‌های سردرد کلاستر است. حملات معمولاً به‌صورت منظم و در الگوی زمانی مشخصی در طول شبانه‌روز تکرار می‌شوند. نکات کلیدی در این خصوص عبارت‌اند از:

• حملات معمولاً ۱ تا ۳ بار در طی ۲۴ ساعت رخ می‌دهند.

• هر پریود فعال از سردرد کلاستر به‌طور متوسط ۶ تا ۱۲ هفته طول می‌کشد.

• در اغلب بیماران، این پریودها یک یا دو بار در سال بروز می‌کنند.

• زمان بروز حملات در روزهای مختلف، تقریباً ثابت است؛ مثلاً همیشه در یک ساعت خاص از شب یا صبح آغاز می‌شود.

• مدت زمان هر دوره و شدت حملات در هر فرد معمولاً یکنواخت باقی می‌ماند.

تفاوت سردرد تنشی با سردرد کلاستر

شناخت دقیق تفاوت‌های سردرد تنشی (Tension-type headache) و سردرد کلاستر (Cluster headache) برای تشخیص افتراقی و انتخاب درمان مناسب بسیار مهم است. این دو نوع سردرد اولیه از نظر علائم بالینی، شدت درد، موقعیت درد، طول مدت حمله و رفتار بیمار در حین حمله تفاوت‌های چشمگیری دارند.

۱. شدت درد

در سردرد تنشی شدت درد معمولاً خفیف تا متوسط است و به‌صورت فشارنده یا فشاری توصیف می‌شود؛ مانند بستن یک نوار یا فشار دور سر.
در مقابل، سردرد کلاستر دارای شدتی بسیار بالا و ناتوان‌کننده است که معمولاً به‌صورت درد سوزاننده یا سوراخ‌کننده در ناحیه پشت یا اطراف یک چشم حس می‌شود.

۲. محل درد

سردرد تنشی اغلب دوطرفه است و در ناحیه پیشانی، گیجگاهی یا پس‌سری گسترش می‌یابد.
اما سردرد کلاستر معمولاً یک‌طرفه و پری‌اوربیتال (اطراف چشم) یا تمپورال (گیجگاهی) است.

۳. طول مدت حمله

حملات سردرد تنشی ممکن است از ۳۰ دقیقه تا چند ساعت طول بکشند و گاهی به‌صورت مزمن، روزانه تکرار شوند.
در حالی که سردرد کلاستر به‌صورت حملاتی با مدت زمان ۱۵ تا ۱۸۰ دقیقه ظاهر می‌شود، ولی بسیار شدیدتر و در فواصل مشخص شبانه‌روزی تکرار می‌شوند.

۴. علائم همراه

سردرد تنشی معمولاً بدون علائم خودکار عصبی (Autonomic symptoms) است و تهوع یا حساسیت به نور و صدا به‌ندرت دیده می‌شود.
اما سردرد کلاستر با علائم خودکار یک‌طرفه مانند اشک‌ریزش (Lacrimation)، احتقان بینی (Nasal congestion)، قرمزی چشم (Conjunctival injection) و افتادگی پلک (Ptosis) همراه است.

۵. رفتار بیمار

در حمله سردرد تنشی فرد معمولاً آرام است و فعالیت‌های روزمره را ادامه می‌دهد، گرچه ممکن است کمی احساس ناخوشایندی داشته باشد.
برخلاف آن، در سردرد کلاستر فرد بسیار بی‌قرار است، نمی‌تواند آرام بنشیند و تمایل به راه رفتن یا حرکات تند دارد.

۶. شیوع و الگوی زمانی

سردرد تنشی شایع‌ترین نوع سردرد اولیه است و هم در زنان و هم مردان دیده می‌شود.
در حالی‌که سردرد کلاستر شیوع کمتری دارد و بیشتر در مردان جوان (به‌ویژه سیگاری‌ها) دیده می‌شود. همچنین حملات آن معمولاً به‌صورت خوشه‌ای (Clustered) در یک دوره چند هفته‌ای رخ می‌دهد و سپس ممکن است ماه‌ها خاموش بماند.

در ادامه، جدول مقایسه‌ای بین سردرد تنشی (Tension-type headache) و سردرد کلاستر (Cluster headache) ارائه شده است: 

درمان سردرد کلاستر (Cluster Headache Treatment)

درمان سردرد کلاستر به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: درمان حمله حاد (Acute attack treatment) و درمان پیشگیرانه (Prophylactic treatment). این دو بخش مکمل یکدیگر هستند و هدف آن‌ها کنترل درد شدید و کاهش تکرار حملات در دوره‌های خوشه‌ای است.

درمان حمله حاد سردرد کلاستر

حملات سردرد کلاستر به‌صورت ناگهانی و شدید آغاز می‌شوند؛ بنابراین درمان سریع و مؤثر برای تسکین فوری درد ضروری است. سه درمان اصلی در این مرحله عبارتند از:

• اکسیژن ۱۰۰ درصد (۱۰۰% Oxygen Therapy): استنشاق اکسیژن خالص با جریان بالا (حدود ۱۲ لیتر در دقیقه) از طریق ماسک صورت به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه، در بسیاری از بیماران موجب تسکین سریع حمله می‌شود.

• سوماتریپتان (Sumatriptan): تزریق زیرجلدی (subcutaneous) این دارو در دوز ۶ میلی‌گرم یکی از مؤثرترین روش‌ها برای درمان فوری حمله کلاستر محسوب می‌شود. در بیماران قلبی باید با احتیاط مصرف شود.

• دی‌هیدروارگوتامین (Dihydroergotamine): به‌صورت تزریق زیرجلدی یا عضلانی تجویز می‌شود و در کاهش شدت و مدت حمله مؤثر است.

درمان پیشگیرانه (Prophylactic Treatment)

هدف از درمان پیشگیرانه، کاهش تعداد حملات در دوره خوشه‌ای و پیشگیری از شروع دوره جدید است. این درمان به دو گروه اصلی تقسیم می‌شود:

۱. داروهای سریع‌الاثر (Fast-acting prophylaxis)

این گروه دارویی اثر سریع اما موقت دارند و نقش آن‌ها فراهم کردن زمان لازم برای شروع اثر داروهای نگهدارنده بلندمدت است. از جمله این داروها:

• پردنیزولون (Prednisolone): از دسته کورتیکواستروئیدهاست و معمولاً به مدت ۱۰ تا ۱۴ روز تجویز می‌شود. کاهش تدریجی دوز در پایان درمان ضروری است.

• ارگوتامین (Ergotamine): مصرف دوز شبانه آن (۲ میلی‌گرم قبل از خواب) می‌تواند از حملات شبانه جلوگیری کند.

• دی‌هیدروارگوتامین (Dihydroergotamine): علاوه بر کاربرد حاد، در مواردی به‌عنوان داروی کمکی سریع‌الاثر در شروع درمان پروفیلاکتیک به کار می‌رود.

۲. داروهای نگهدارنده طولانی‌اثر (Long-term preventive therapy)

این داروها برای کنترل پایدار حملات سردرد کلاستر استفاده می‌شوند اما نیاز به زمان برای شروع اثر دارند:

• وراپامیل (Verapamil): داروی انتخاب اول است. از دسته بلوک‌کننده‌های کانال کلسیم (Calcium channel blockers) بوده و در دوزهای بالا با پایش نوار قلب استفاده می‌شود.

• لیتیم (Lithium): به‌ویژه در سردرد کلاستر مزمن یا مقاوم به درمان کاربرد دارد. نیازمند کنترل سطح سرمی و عملکرد کلیوی است.

• متیسرژید (Methysergide): داروی ضد سروتونینی که مصرف طولانی‌مدت آن محدودیت دارد و به پایش دقیق نیاز دارد.

درمان‌های کمکی

• ایندومتاسین (Indomethacin): گرچه در سردرد کلاستر مؤثر نیست، گاهی در افتراق با سایر سردردهای مشابه (مانند سردرد پاروکسیسمال همیشگی) کاربرد دارد.

• درمان‌های حمایتی: در برخی بیماران، ماساژ ناحیه درد با یخ یا قرار دادن کمپرس سرد بر روی شقیقه یا پشت گردن، موجب کاهش موقت شدت درد می‌شود.

در ادامه، جدول دارویی کاربردی و علمی برای درمان سردرد کلاستر (Cluster Headache) ارائه شده است. این جدول شامل داروهای مورد استفاده در درمان حمله حاد و درمان پیشگیرانه است:

جمع‌بندی: 

سردرد خوشه‌ای (Cluster Headache) به‌عنوان یکی از دردناک‌ترین انواع سردردهای اولیه، بیشتر در مردان جوان و میانسال دیده می‌شود. با وجود نبود شواهد قطعی ژنتیکی، نقش وراثت در برخی خانواده‌ها قابل توجه است. شناخت صحیح ویژگی‌های این سردرد، به تشخیص و درمان دقیق‌تر کمک می‌کند.

علائم سردرد خوشه‌ای شامل حملات یک‌طرفه و بدون ضربان، بروز شبانه، درد شدید رترواربیـتال یا تمپورال، و همراهی با علائم اتونومیک مانند اشک‌ریزش و گرفتگی بینی هستند. این سردرد می‌تواند با بیماری‌های گوارشی مانند زخم دئودنوم یا سندرم زولینگر-الیسون همزمان باشد. شناخت این علائم، کلید تشخیص دقیق و درمان مؤثر است.

سردرد کلاستر نوعی سردرد شدید و ناتوان‌کننده است که با الگوی زمانی منظم، حملات کوتاه اما بسیار دردناک، و واکنش‌های رفتاری متفاوت نسبت به میگرن مشخص می‌شود. الکل یکی از قوی‌ترین محرک‌های این نوع سردرد است و باید کاملاً اجتناب شود. افتراق دقیق از میگرن از طریق ارزیابی علائم همراه، الگوی رفتاری بیمار، و ویژگی‌های زمانی حمله امکان‌پذیر است. این تمایز، اساس انتخاب درمان صحیح و مؤثر برای هر بیمار خواهد بود.

درمان سردرد کلاستر نیاز به استراتژی ترکیبی دارد؛ یعنی کنترل سریع حمله با اکسیژن یا تریپتان، همراه با پیشگیری مؤثر با داروهای نگهدارنده‌ای چون وراپامیل. درمان سریع، تنظیم دقیق داروها، و نظارت پزشکی مستمر کلید اصلی در کنترل موفق این نوع سردرد ناتوان‌کننده است.

و در پایان تفاوت‌های بین سردرد تنشی و سردرد خوشه‌ای: 

• سردرد تنشی با شدت کمتر، دوطرفه بودن، نداشتن علائم خودکار، و طول مدت طولانی‌تر مشخص می‌شود.

• سردرد کلاستر نوعی درد بسیار شدید، یک‌طرفه، کوتاه‌مدت، با علائم خودکار یک‌طرفه و الگوی پریودیک خاص است.

درمان و پیشگیری از این دو نوع سردرد نیازمند رویکردهای کاملاً متفاوت است؛ بنابراین افتراق بالینی صحیح نقش اساسی در کنترل مؤثر علائم ایفا می‌کند.

پرسش‌هایی درباره سردرد خوشه‌ای