نسبت شانس
نسبت شانس (Odds Ratio یا OR) یکی از معیارهای آماری رایج است که معمولاً در مطالعات مورد-شاهدی (Case-Control Studies) استفاده می‌شود. این نسبت به مقایسه شانس وقوع یک پیامد (Outcome) در گروهی که در معرض مواجهه (Exposure) قرار گرفته‌اند، با شانس وقوع همان پیامد در گروهی که مواجهه نداشته‌اند، می‌پردازد. این معیار نشان می‌دهد که احتمال وقوع پیامد در افراد مواجهه یافته چقدر بیشتر یا کمتر از افراد غیر مواجهه یافته است.
مفهوم نسبت شانس:
نسبت شانس نشان می‌دهد که احتمال وقوع یک رویداد یا پیامد خاص در یک گروه در مقایسه با گروه دیگر چقدر است. این معیار به ویژه زمانی که مطالعه به گذشته برمی‌گردد (مانند مطالعات مورد-شاهدی) و نمی‌توان ریسک نسبی (Relative Risk) را محاسبه کرد، استفاده می‌شود.
فرمول محاسبه نسبت شانس:
در یک مطالعه مورد-شاهدی که به بررسی رابطه بین یک مواجهه و یک پیامد می‌پردازد، جدول زیر معمولاً برای داده‌ها ساخته می‌شود:
| پیام مثبت (Case) | پیامد منفی (Control) | |
|---|---|---|
| قبوله مثبت | a | b |
| ضرره منفی | c | d |
نسبت شانس به صورت زیر محاسبه می‌شود:
تفسیر نسبت شانس:
– OR = 1: شانس وقوع پیامد در دو گروه برابر است؛ مواجهه تأثیری بر پیامد ندارد.
– OR > 1: شانس وقوع پیامد در گروه مواجهه یافته بیشتر است؛ مواجهه خطر پیامد را افزایش می‌دهد.
– OR < 1: شانس وقوع پیامد در گروه مواجهه یافته کمتر است؛ مواجهه خطر پیامد را کاهش می‌دهد.
مثال:
فرض کنید مطالعه‌ای برای بررسی رابطه بین استعمال دخانیات (مواجهه) و سرطان ریه (پیامد) انجام شده است. داده‌ها به شکل زیر هستند:
| سرطان ریه (مورد) | بدون سرطان ریه (کنترل) | |
|---|---|---|
| سیگاری | ۴۰ | ۶ |
| غیرسیگاری | ۱۰ | ۹۰ |
با استفاده از فرمول نسبت شانس، داریم:
این نتیجه نشان می‌دهد که شانس ابتلا به سرطان ریه در افراد سیگاری ۶ برابر افراد غیرسیگاری است.
کاربردها:
۱. مطالعات مورد-شاهدی: نسبت شانس بیشتر در این نوع مطالعات استفاده می‌شود، جایی که پیامد رخ داده و داده‌ها بر اساس وجود یا عدم وجود پیامد جمع‌آوری می‌شوند.
۲. مطالعات با پیامدهای نادر: وقتی پیامد نادر است، نسبت شانس می‌تواند به عنوان تخمینی از ریسک نسبی نیز به کار رود.
۳. تحلیل رگرسیون لجستیک: در تحلیل‌های آماری پیچیده مانند رگرسیون لجستیک، OR برای نشان دادن اثر یک متغیر مستقل (مثلاً مواجهه) بر متغیر وابسته (پیامد) استفاده می‌شود.
محدودیت‌ها:
– تفسیر مستقیم نسبت شانس به عنوان ریسک نسبی ممکن است گمراه‌کننده باشد، به‌خصوص وقتی پیامد شایع باشد. وقتی شانس وقوع یک پیامد و احتمال وقوع آن (ریسک) خیلی متفاوت باشند، استفاده از نسبت شانس ممکن است بزرگ‌نمایی کند.
– در مطالعات کوهورت که ریسک نسبی قابل محاسبه است، استفاده از نسبت شانس توصیه نمی‌شود، مگر اینکه داده‌ها به‌گونه‌ای باشد که استفاده از OR ضروری باشد (مثل تحلیل رگرسیون لجستیک).
جمع‌بندی:
نسبت شانس (OR) به عنوان یک معیار آماری به‌ویژه در مطالعات مورد-شاهدی و تحلیل رگرسیون لجستیک استفاده می‌شود تا رابطه بین مواجهه و پیامد را ارزیابی کند. این معیار می‌تواند شانس افزایش یا کاهش پیامد در گروه مواجهه یافته را در مقایسه با گروه کنترل نشان دهد.
دلایل استفاده از نسبت شانس در مطالعات مورد-شاهدی
در مطالعات مورد-شاهدی (Case-Control Studies) از نسبت شانس (Odds Ratio یا OR) به عنوان معیار آماری اصلی استفاده می‌شود زیرا این نوع مطالعات به گونه‌ای طراحی شده‌اند که بر اساس پیامد (Outcome) انتخاب می‌شوند و سپس مواجهه (Exposure) در گذشته بررسی می‌شود. دلیل اصلی استفاده از نسبت شانس در این مطالعات به ساختار آن‌ها و محدودیت‌های محاسبه مستقیم ریسک نسبی (Relative Risk) برمی‌گردد.
دلایل استفاده از نسبت شانس در مطالعات مورد-شاهدی:
۱. طبیعت انتخاب نمونه‌ها بر اساس پیامد:
– در مطالعات مورد-شاهدی، گروه‌ها بر اساس وقوع پیامد (مثلاً بیماری) انتخاب می‌شوند؛ یک گروه با پیامد (مورد یا Case) و یک گروه بدون پیامد (شاهد یا Control). از آنجا که مطالعه از پیامد شروع می‌شود و به مواجهه در گذشته برمی‌گردد، نمی‌توانیم به طور مستقیم ریسک نسبی (RR) را محاسبه کنیم. چرا که ریسک نسبی مستلزم این است که ابتدا افراد بر اساس مواجهه انتخاب شوند و سپس وقوع پیامد در طول زمان بررسی شود.
– نسبت شانس به ما این امکان را می‌دهد که با استفاده از اطلاعات در دسترس (پیامد و مواجهه)، تخمینی از ارتباط بین مواجهه و پیامد ارائه دهیم.
۲. عدم دسترسی به نرخ بروز (Incidence Rate):
– برای محاسبه ریسک نسبی، نیاز به اطلاعاتی درباره نرخ بروز (Incidence) پیامد در افراد مواجهه‌یافته و مواجهه‌نیافته وجود دارد. اما در مطالعات مورد-شاهدی، این اطلاعات جمع‌آوری نمی‌شود؛ زیرا این نوع مطالعات به طور گذشته‌نگر انجام می‌شوند و ما نمی‌توانیم تعداد کل افرادی که در معرض مواجهه بوده‌اند را تعیین کنیم.
– به همین دلیل، نمی‌توانیم به‌طور مستقیم خطر (Risk) پیامد را در گروه‌های مختلف مواجهه و عدم مواجهه محاسبه کنیم و نسبت شانس جایگزین مناسبی است.
۳. تقریب ریسک نسبی برای پیامدهای نادر:
– وقتی پیامد نادر باشد (کمتر از ۱۰٪ از جمعیت دچار پیامد شوند)، نسبت شانس می‌تواند تخمینی مناسب برای ریسک نسبی باشد. به این معنا که در شرایطی که بروز پیامد کم است، OR به RR نزدیک می‌شود و می‌توان از آن به عنوان جایگزینی استفاده کرد.
۴. ساختار انعطاف‌پذیر نسبت شانس:
– نسبت شانس را می‌توان حتی زمانی که مطالعه بر روی زیرمجموعه‌ای از جامعه صورت می‌گیرد (مثل گروه‌های کوچکتر یا داده‌های ناقص)، استفاده کرد. در مقابل، محاسبه ریسک نسبی نیاز به داده‌های دقیق‌تری در مورد جمعیت‌های مواجهه‌یافته و مواجهه‌نیافته دارد.
۵. تحلیل آماری در مطالعات گذشته‌نگر:
– در مطالعات مورد-شاهدی که داده‌ها گذشته‌نگر هستند، استفاده از نسبت شانس در تحلیل‌های آماری مانند رگرسیون لجستیک بسیار رایج است. این روش تحلیل به طور خودکار از OR استفاده می‌کند و برای ارزیابی رابطه بین متغیرهای مستقل (مواجهه) و متغیر وابسته (پیامد) در شرایط گذشته‌نگر مناسب است.
جمع‌بندی:
در مطالعات مورد-شاهدی از نسبت شانس (OR) استفاده می‌شود زیرا این مطالعات بر اساس پیامد انتخاب می‌شوند و محاسبه مستقیم ریسک نسبی (RR) امکان‌پذیر نیست. همچنین، نسبت شانس در شرایطی که پیامد نادر است، به‌خوبی می‌تواند به‌عنوان تخمین‌گر ریسک نسبی عمل کند. این معیار همچنین برای تحلیل آماری در مطالعات گذشته‌نگر و مورد-شاهدی به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شود.
