پاراکلینیک در نورولوژی؛ تصویربرداری مغز و نخاع: CT-Scan

روش‌های تصویربرداری مغز و نخاع

تصویربرداری مغز و نخاع (Brain and Spinal Cord Imaging) یکی از مهم‌ترین ابزارهای تشخیصی در نورولوژی و نوروسرجری به شمار می‌رود. هرکدام از تکنیک‌های تصویربرداری، اطلاعات خاصی در مورد ساختار یا عملکرد مغز و نخاع ارائه می‌دهند و انتخاب روش مناسب، بستگی به هدف تشخیص، شرایط بالینی بیمار، و نوع ضایعه دارد.

توموگرافی محوری کامپیوتری (CT Scan یا CAT Scan):
سی‌تی‌اسکن (Computed Tomography) با استفاده از پرتو ایکس (X-ray) و پردازش کامپیوتری، تصاویر مقطعی از مغز و جمجمه تولید می‌کند. این روش سریع، دقیق و مناسب برای بررسی آسیب‌های حاد مغزی مانند خونریزی، شکستگی جمجمه یا هماتوم است. به‌ویژه در اورژانس‌ها مانند ضربه مغزی، CT انتخاب اول است.

تصویربرداری نوری پراکنده (Diffuse Optical Imaging یا DOI):
در این روش، از نور نزدیک به فروسرخ (Near-Infrared Light) برای تحلیل جریان خون مغزی استفاده می‌شود. این تکنیک برای بررسی پاسخ‌های عصبی غیرتهاجمی و پایش فعالیت‌های عملکردی مغز مفید است.

سیگنال نوری رویداد-محور (Event-Related Optical Signal یا EROS):
این روش پیشرفته با استفاده از نور فروسرخ تغییرات نوری وابسته به فعالیت عصبی را در نواحی فعال مغز ثبت می‌کند. دقت زمانی بالای آن (در حد میلی‌ثانیه) مزیتی چشمگیر برای مطالعات نوروفیزیولوژیک فراهم می‌کند.

تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI):
ام‌آر‌آی (Magnetic Resonance Imaging) بدون استفاده از پرتو یونیزان، تصاویری با وضوح بالا از بافت‌های نرم مغز تولید می‌کند. این روش برای تشخیص تومورها، ضایعات دمیلینه‌کننده، ناهنجاری‌های عروقی و آسیب‌های تروماتیک بسیار سودمند است.

تصویربرداری عملکردی با MRI (fMRI):
در fMRI، تغییرات اکسیژناسیون خون در پاسخ به فعالیت‌های مغزی اندازه‌گیری می‌شود. این روش برای نقشه‌برداری عملکردی مغز در حین انجام وظایف شناختی یا حرکتی استفاده می‌شود و به ویژه در برنامه‌ریزی جراحی مغز کاربرد دارد.

مغناطیس‌فلوگرافی (MEG):
این تکنیک با ثبت میدان‌های مغناطیسی ناشی از فعالیت نورونی، دقت زمانی فوق‌العاده‌ای (در حد میلی‌ثانیه) ارائه می‌دهد. با وجود اینکه وضوح فضایی آن نسبت به fMRI کمتر است، برای بررسی صرع مقاوم به درمان و مطالعات شناختی مناسب است.

توموگرافی با انتشار پوزیترون (PET):
PET Scan میزان متابولیسم مغز را با استفاده از ردیاب‌های رادیواکتیو بررسی می‌کند. این تکنیک در تشخیص بیماری‌های مانند آلزایمر، تومورها، و اختلالات شناختی نقش حیاتی دارد و می‌تواند پیش از بروز علائم ساختاری، اختلالات عملکردی را آشکار سازد.

توموگرافی با انتشار تک فوتون (SPECT):
مشابه PET، از رادیوایزوتوپ‌های گاما برای ایجاد تصاویر سه‌بعدی از فعالیت مغزی استفاده می‌کند. SPECT بیشتر برای ارزیابی صرع، اسکیزوفرنی، اختلالات حرکتی و دمانس کاربرد دارد.

جمع‌بندی و کاربرد بالینی:
هیچ روشی به‌تنهایی کامل نیست. در شرایط حاد، مانند تروما، CT اسکن سریع‌ترین و مؤثرترین انتخاب است. در بررسی‌های دقیق‌تر ساختاری، MRI اولویت دارد. برای بررسی عملکرد مغز در سطح متابولیکی یا جریان خون، fMRI، PET و SPECT انتخاب‌های مناسبی هستند. در مطالعات پژوهشی یا شرایط خاص، روش‌هایی مانند DOI، EROS و MEG اطلاعات تکمیلی ارائه می‌دهند. انتخاب روش تصویربرداری باید بر اساس شرایط بیمار، هدف تشخیصی و امکانات موجود انجام شود.

توموگرافی کامپیوتری

توموگرافی کامپیوتری (CT Scan)
(Computed Tomography)

توموگرافی کامپیوتری (CT Scan) یکی از مهم‌ترین روش‌های تصویربرداری پزشکی است که با بهره‌گیری از اشعه ایکس (X-ray) و پردازش کامپیوتری، تصاویر مقطعی (Cross-sectional) از بافت‌های بدن، به‌ویژه مغز، ایجاد می‌کند. این روش به پزشکان امکان می‌دهد تا تغییرات ساختاری مغز را با دقت بالا مشاهده کنند و در تشخیص شرایط اورژانسی و ضایعات مغزی بسیار کارآمد است.

موارد قابل مشاهده در CT Scan مغز:

خونریزی‌های مغزی (Intracranial Hemorrhage):
CT Scan در شناسایی انواع خونریزی مانند خونریزی زیر عنکبوتیه (Subarachnoid Hemorrhage)، هماتوم‌های داخل مغزی (Intracerebral Hematoma) و خونریزی زیر سخت‌شامه‌ای (Subdural Hemorrhage) دقت بالایی دارد. این خونریزی‌ها در تصاویر CT به‌صورت نواحی پرفشار یا با چگالی بالا ظاهر می‌شوند.

تغییرات بافت مغزی:
شرایطی مانند ادم مغزی (Cerebral Edema) یا انفارکتوس مغزی (Cerebral Infarction) در CT قابل تشخیص هستند. تورم بافت مغز باعث کاهش تمایز قشر و ماده سفید شده و می‌تواند موجب جابه‌جایی ساختارهای مغزی گردد.

آبسه مغزی (Brain Abscess):
CT می‌تواند توده‌های عفونی با مرکز هیپو‌دانس (Hypodense Center) و حاشیه‌ی تقویت‌شده ناشی از ماده حاجب را نشان دهد، که مشخصه آبسه‌های مغزی هستند.

تومورهای مغزی (Brain Tumors):
CT Scan، به‌ویژه در حضور ماده حاجب (Contrast Agent)، قادر است ضایعات فضاگیر مغز را شناسایی کند. برخی تومورها به‌خوبی با ماده حاجب دیده می‌شوند و نواحی با نفوذپذیری بالا در سد خونی مغزی، وضوح بیشتری پیدا می‌کنند.

ساختار بطن‌ها و خط وسط مغز:
CT به پزشک امکان می‌دهد اندازه، شکل و محل بطن‌های مغزی (Ventricles) را بررسی کند و هرگونه انحراف در خط وسط (Midline Shift) یا اثر جرم را شناسایی نماید.

نکات مهم در استفاده از ماده حاجب در CT مغز:

افزایش حساسیت تشخیصی:
استفاده از ماده حاجب موجب تقویت تصویری نواحی خاصی از مغز می‌شود که ممکن است به‌تنهایی در CT بدون ماده حاجب به‌خوبی دیده نشوند. این نواحی شامل تومورها، التهاب‌ها، ضایعات عفونی یا محل آسیب سد خونی مغزی (Blood-Brain Barrier Disruption) هستند.

نمایش بهتر آسیب‌ها:
در ضایعاتی که سد خونی مغزی تخریب شده، ماده حاجب به‌راحتی وارد بافت مغز می‌شود و باعث افزایش وضوح تصویر آن ناحیه در CT می‌گردد.

جمع‌بندی:
CT Scan یک ابزار تصویربرداری سریع، در دسترس و حیاتی است که به‌طور گسترده در ارزیابی آسیب‌های مغزی، سکته، خونریزی، تومورها، و عفونت‌های مغزی به‌کار می‌رود. اگرچه در تشخیص ساختارهای دقیق‌تر مغزی، MRI برتری دارد، اما CT در شرایط اورژانسی، زمان طلایی را برای نجات جان بیمار فراهم می‌سازد.

مزایای توموگرافی کامپیوتری (CT Scan) در مقایسه با MRI

ایمنی در حضور اجسام فلزی (Metal Safety):
CT Scan در بیمارانی که پروتز فلزی، کلیپس جراحی، دریچه‌های فلزی قلبی یا قطعات ارتوپدی دارند، ایمن‌تر از MRI است، زیرا میدان مغناطیسی MRI ممکن است باعث جابه‌جایی یا گرم شدن این اجسام شود.

تشخیص بهتر خونریزی‌های حاد مغزی (Acute Hemorrhage Detection):
CT Scan در تشخیص سریع خونریزی‌های مغزی از جمله خونریزی‌های زیر عنکبوتیه، داخل مغزی و ضربه‌ای، دقت و سرعت بالاتری نسبت به MRI دارد. خون تازه در CT با کنتراست بالا نسبت به بافت مغز ظاهر می‌شود و به‌راحتی قابل شناسایی است.

هزینه کمتر و دسترسی آسان‌تر (Cost and Accessibility):
CT Scan معمولاً ارزان‌تر از MRI است و در بیشتر بیمارستان‌ها و مراکز درمانی در دسترس قرار دارد، که آن را به گزینه‌ای مناسب برای شرایط اورژانسی تبدیل می‌کند.

زمان کوتاه‌تر تصویربرداری (Scan Duration):
CT Scan در عرض چند دقیقه انجام می‌شود، در حالی که MRI ممکن است تا ۳۰ دقیقه یا بیشتر زمان ببرد. این ویژگی CT را برای بیماران بدحال یا بی‌قرار مناسب‌تر می‌سازد.

نمایش دقیق ساختارهای استخوانی (Bone and Calcification Detail):
CT Scan در بررسی جمجمه، ستون فقرات، سینوس‌ها و ضایعات کلسیمی برتری دارد. استخوان‌ها و کلسیم در CT به‌صورت نواحی پرچگالی و بسیار واضح دیده می‌شوند، در حالی که در MRI وضوح کمتری دارند.

کاربرد CT Scan در ترومای سر (Head Trauma):
در فاز حاد آسیب‌های مغزی ناشی از ترومای سر، CT Scan به‌دلیل سرعت بالا، حساسیت به خونریزی و توانایی نمایش شکستگی‌های جمجمه، نسبت به MRI برتری دارد. MRI ممکن است در این مرحله زمان‌بر باشد و به دلیل نیاز به پایداری بیمار، همیشه عملی نباشد.

کاربرد CT Scan در سکته مغزی (Stroke):
در بیماران مشکوک به سکته مغزی حاد (Acute Stroke)، نخستین تصویربرداری توصیه‌شده، CT Scan بدون کنتراست (Non-contrast CT) است. این اسکن کمک می‌کند تا سکته هموراژیک (خونریزی‌دهنده) از سکته ایسکمیک (کم‌خونی موضعی) تفکیک شود. با این حال، در برخی موارد سکته ایسکمیک ممکن است تا ۴۸ ساعت اول در CT دیده نشود؛ در چنین شرایطی MRI در مراحل بعدی می‌تواند آسیب ایسکمیک را با دقت بیشتری نمایان سازد.

در ادامه، جدول مقایسه‌ای CT Scan و MRI از نظر کاربردها، مزایا و محدودیت‌ها را مشاهده می‌کنید:

جمع‌بندی:
ترکیب ویژگی‌هایی چون ایمنی بالا در حضور اجسام فلزی، تشخیص سریع خونریزی، هزینه پایین، سرعت بالا و نمایش دقیق استخوان‌ها باعث شده است که CT Scan به‌عنوان ابزار تصویربرداری اولیه در اورژانس‌های مغزی، ترومای سر و ارزیابی سکته مغزی جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.

پرسش‌هایی درباره روش‌های تصویربرداری مغز و نخاع