کاربرد رایانه‌ها در جغرافیا
در عصر اطلاعات، دانش‌ها و یافته‌های بشر در تمامی رشته‌های علمی به اندازه‌ای است که ذهن انسان می‌تواند دربرگیرنده بخش کوچکی از آن باشد. در واقع توان علمی انسان به توانایی دستیابی و استفاده از دریای عظیم اطلاعاتی بستگی دارد که در مراکز اطلاعاتی مختلف قرار دارند. در جغرافیا استفاده از رایانه گسترش قابل توجهی یافته و افق تازه‌ای را فراروی پژوهشگران گشوده است.
به روز کردن اطلاعات جغرافیایی و ثبت آخرین تغییرات به عنوان دو رکن مهم در مسائل جغرافیایی می‌تواند انگیزه لازم در استفاده از رایانه به جغرافی‌دانان بدهد. بر این اساس، در این فصل با برخی از کاربردهای رایانه در جغرافیا آشنا می‌شویم.
کاربردهای رایانه در جغرافیا
الف) انجام پژوهش‌های جغرافیایی
یک پژوهش فناوری رایانه‌ای به دو شیوه می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد:
۱- روش آنلاین (On Line) یا برخط که در اتصال به شبکه‌های اطلاع‌رسانی جهانی ما را به دنیای وسیعی از دانش متصل می‌کند.
۲- روش آفلاین (Off Line) یا بدون اتصال به شبکه‌های اطلاع‌رسانی، مثل استفاده از بانک‌های اطلاعاتی، سیستم‌های مختلف آموزشی و اینترانت (Intranet) و اکسترانت (Extranet)
فعالیت (۱)
با توجه به آموخته‌های خود در درس ۳ برای انجام کدام یک از مراحل پژوهش، رایانه می‌تواند به شما کمک کند؟
به عنوان مثال، در مرحله گردآوری داده‌ها رایانه‌ها می‌توانند به ما در یافتن و انتخاب مطالب مورد نظر کمک کنند. برای انجام این مرحله، لازم است که یک یا چند کلمه مرتبط با موضوع پژوهش را بدانیم که به آنها کلمات کلیدی می‌گویند. با استفاده از مرورگرهایی نظیرAltavista – Amazon – yahoo – msn – Google و دادن کلمات کلیدی (واژگان جغرافیایی) مورد پژوهش با انبوهی از اطلاعات و نشانی سایت‌های دیگر روبه‌رو می‌شویم.
بیشتر بدانیم
در مورد مسائل جغرافیایی مختلف می‌توان به سایت‌های زیر رجوع کرد.
(جمعیت) http://www.scl.org.ir
(جمعیت و مهاجرت) http://www.census.gov/ftp/pub/ipc
(تصاویر ماهواره‌ای) http://www.nasa.gov
(مخاطرات محیطی) http://www.usgs.gov
(مسائل و مشکلات شهری) http://www.citysearch.com
(هواشناسی) http://www.intellicast.com
(نقشه) http://www.mapquest.com
(نقشه) http://maps.yahoo.com
(همه چیز درباره جغرافیا) http://www.Geographyabout.com
امروزه صدها سایت و وبلاگ تخصصی در موضوع جغرافیا وجود دارد که یکی از پرکاربردترین آنها گوگل ارث است که شما را قادر می‌سازد تا به راحتی بتوانید هر بخش از زمین را که مورد نیازتان است ببینید، مختصات جغرافیایی آن را مشاهده نمایید، همچنین تصاویر ماهواره‌ای آن بخش را به همراه نقشه راه‌ها و بسیاری اطلاعات دیگر به دست آورید.
شکل ۱- تصویر ماهواره‌ای استان تهران و همسایگانش (ارائه شده در google Earth). این نرم‌افزار به شما امکان دیدن نقاط مختلف جهان را می‌دهد ضمن آن‌که می‌توانید تصویر کوچه و خیابان محل زندگی خود را ببینید، حتی می‌توانید تصویر سه بعدی آنها را هم مشاهده کنید.
فعالیت (۲)
با ورود به سایت‌های اینترنتی در مورد یکی از مسائل جغرافیایی اطلاعات را تهیه نموده و آن را به Email دبیر خود ارسال فرمایید.
همچنین رایانه در این زمینه (پژوهش جغرافیایی) قادر به پردازش داده‌های خام؛ مانند تعداد جمعیت، میزان تولید یک محصول کشاورزی، دمای روزانه طی یک دوره سی ساله، میزان بارش ماهانه طی سال‌های متمادی، میزان آب‌دهی (دبی) یک رود و… می‌باشد که بدون پردازش آماری قابل استفاده نیستند.
بر این اساس، داده‌های خام را مرتب و دسته‌بندی می‌کنیم و به کمک نرم‌افزارهایی نظیر Excel، Spss و Surfer از آنها میانگین می‌گیریم تا بتوانیم از نتایج آنها در پیش‌بینی و تحلیل مسائل استفاده کنیم.
شکل ۲- استخراج میانگین بارش ماهانه و سالانه از مجموع آمارهای روزانه بارش در ایستگاه سیرجان (با استفاده از نرم‌افزار Excel)
بعضی نرم‌افزارهای آماری ضمن ثبت داده‌های جغرافیایی می‌توانند عملیات ریاضی روی آنها انجام داده و نتایج را به صورت سطری، ستونی، جدول یا نمودار نشان دهند. ترسیم نمودارها آسان‌تر از گذشته شده است؛
به عنوان نمونه ترسیم سه نمودار از میانگین بارش ماهانه در ایستگاه سیرجان.
شکل ۳- نمودارهای میانگین بارش ماهانه در ایستگاه سیرجان
نرم‌افزار Spss: یکی از متداول‌ترین نرم‌افزارها برای دسته‌بندی مدیریت داده‌های خام و تحلیل آماری سریع آن‌هاست که امروز به صورت بسیار گسترده‌ای استفاده می‌شود. Spss می‌تواند داده‌ها را تقریباً از همه انواع فایل‌ها بگیرد و از آنها در مدیریت داده‌ها، تولید گزارش‌های جدول‌بندی شده، محاسبات آمارهای توصیفی و تحلیل آماری استفاده کند. نسخه ویندوز Spss شما را برای انجام بسیاری از تحلیل‌ها در رایانه‌های شخصی قادر می‌سازد.
نرم‌افزار Surfer: از دیگر نرم‌افزارهای قابل استفاده در این مرحله، نرم‌افزار Surfer است که امکان طراحی و ترسیم وضعیت توپوگرافی سطح زمین را فراهم می‌آورد که با داشتن پارامتر طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع نقاط می‌توان منحنی میزان منطقه را به آسانی ترسیم و مطابق سلیقه رنگ‌آمیزی کرد، سپس وضعیت سه بعدی آن را به وجود آورد.
شکل ۴- نمایش پدیده‌های زمین توسط نرم‌افزار Surfer
فعالیت (۲)
در صورت دسترسی به رایانه، نمودار و بارش ماهانه بندرانزلی را که در جدول آمده است، به کمک یک نرم‌افزار آماری ترسیم کنید.
| ماه | فروردین | اردیبهشت | خرداد | تیر | مرداد | شهریور | مهر | آبان | آذر | دی | بهمن | اسفند | جمع |
| مقدار بارش (میلی‌متر) | ۴۲ | ۱۰۷ | ۶ | ۵۰ | ۲۳ | ۲۴۲ | ۱۰۹ | ۲۳۶ | ۱۰۱ | ۱۱۵ | ۱۴۳ | ۱۲۴ | ۱۱۸۶ |
ب) کاربرد رایانه در طراحی و ساخت مدل‌های سه بعدی
از کاربردهای رایانه در جغرافیا، شبیه‌سازی پدیده‌های جغرافی و ایجاد مدل‌های سه بعدی آن‌هاست. بر این اساس، می‌توان با استفاده از اطلاعات مختلف مدلی ساخت که مشابه دنیای واقعی باشد. در واقع، شبیه‌سازی به معنای ساختن مدلی شبیه یک پدیده یا وضعیت است. مانند شبیه‌سازی مدل سه بعدی یک آتش‌فشان.
شکل ۵ نقشه توپوگرافی منطقه را به کمک منحنی میزان نشان می‌دهد. بر اساس این نقشه می‌توان مدلی سه بعدی – مشابه آن‌چه در شکل ۶- می‌بینید – تهیه کرد.
شکل ۵- نمایش نقشه ناهمواری یک منطقه با کمک خطوط میزان
شکل ۶- مدل سه بعدی با شیب‌های متفاوت در دامنه که با استفاده از نقشه‌هایی نظیر شکل ۵ تهیه شده است.
ج) کاربرد رایانه در تولید و استفاده از نرم‌افزارهای آموزش جغرافیا
نرم‌افزارهای آموزش جغرافیا اطلاعات بسیار زیادی را در مورد مسائل مختلف جغرافیایی در اختیار کاربران قرار می‌دهد. در این‌جا بعضی از این نرم‌افزارها را معرفی می‌کنیم.
۱- نرم‌افزار شناخت کشورها (اطلس کشورها) که اطلاعات زیادی را در مورد موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی و انسانی، سیاسی و اقتصادی کشورها در اختیار قرار می‌دهد. در مورد کشور ایران نیز نرم‌افزارهای مناسبی تهیه شده است که به صورت لوح‌های فشرده یا CD در دسترس‌اند.
در این نرم‌افزارها از تصاویر، نقشه‌ها، جداول و متون حاوی اطلاعات استفاده شده است. مثال: نرم‌افزار ایران پل نور.
۲- نرم‌افزارهای شناخت منظومه شمسی و سیارات که با استفاده از تصاویر و مطالب جذاب، اطلاعات و آموزش‌های مناسبی را در اختیار علاقه‌مندان به جغرافیای ریاضی قرار می‌دهند؛ مانند نرم‌افزار کاوش در آسمان و نرم‌افزار Pc globe.
۳- نرم‌افزارهای آموزش جغرافیا: طی چند سال اخیر نرم‌افزارهای آموزشی به شکل CD به زبان فارسی تهیه شده‌اند که به آموزش جغرافیا کمک فراوان می‌کند. مانند: نرم‌افزار آموزش جغرافیا (۲) سال سوم آموزش متوسطه.
شکل ۷- قسمتی از یک نرم‌افزار چند رسانه‌ای در ارتباط با ایران
فعالیت (۳)
در مورد ویژگی‌های جغرافیایی یک کشور، اطلاعاتی را از نرم‌افزارهای آموزشی استخراج کنید و سپس درباره برخی از ویژگی‌ها و امکانات نرم‌افزارهای مورد استفاده مطالبی را گردآوری نمایید.
سایر کاربردهای رایانه در جغرافیا
روند علم جغرافی در عصر حاضر نشان می‌دهد که این علم بیش از پیش در عرصه نگهبانی زمین و ساکنان از ابزارهای جدید بهره می‌گیرد به گونه‌ای که جغرافیا به «علم دیده‌بان زمین» تبدیل شده است. جغرافیا در انجام این وظیفه خود که چندان هم تازه نیست، از ابزارهای نوینی بهره می‌گیرد که مشاهده و سنجش زمین را دقیق‌تر، واقعی‌تر و سریع‌تر می‌کند. از مهم‌ترین و شناخته‌ترین ابزارهایی که در جغرافیا به (three S) معروف‌اند عبارت‌اند از:
– سنجش از دور (RS)
– سیستم اطلاعات جغرافیایی (G.I.S)
– سیستم تعیین موقعیت جغرافیایی (G.P.S)
که در درس‌های آینده بیشتر با آنها آشنا خواهید شد.
