نقش جغرافیا در مدیریت محیط
مقدمه
کل مساحت کره زمین ۵۱۰ میلیون کیلومتر مربع است که از این مقدار حدود ۱۴۹ میلیون کیلومتر مربع به خشکیها اختصاص دارد که از این مقدار ۱/۳ (یک سوم) آن شامل زمین‌های کشاورزی، جنگل ها، مراتع و… به عنوان منابع تولید کننده در اختیار انسان قرار گرفته است. همچنین، از کل آب‌های موجود کره زمین تنها ۲/۸ درصد آن برای مصارف شرب و کشاورزی قابل استفاده است. بنابراین، منابع آب و خاک قابل دسترس برای بهره‌برداری انسان ها بسیار محدود است. جالب است بدانیم که از همین مقدار اراضی و منابع محدود هم بهره‌برداری مناسبی صورت نمی‌گیرد.
هم اکنون حدود ۱۶ درصد از کل زمین‌های زراعی جهان، با اقدامات نادرست ساکنان آن نابود شده است. کاهش ضخامت لایه ازن، تخریب جنگل ها، از بین رفتن تنوع زیستی، بیابان زایی، افزایش آلودگی‌های مختلف (هوا، آب، خاک و صدا) و وقوع سیلاب‌های سهمگین تنها بخشی از مخاطرات و تهدیدات‌زیست محیطی پیرامون ما را تشکیل می دهند.
به شکل ۱ توجه کنید. آیا می‌توانید بگویید با توجه به عواملی که محیط ما را تهدید می‌کند، وظیفه ما چیست؟ انسان در ایجاد این خطرها و جلوگیری از آنها چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟
شکل ۱- مخاطرات پیرامون کره زمین
روند تخریب محیط‌زیست در کشور ما نیز شدید است؛ به طوری که اگر این روند ادامه یابد، طی بیست سال آینده حدود ۳۰ میلیون هکتار از زمین‌های قابل کشت کشور ما به علت فرسایش خاک غیرقابل استفاده خواهد شد. این میزان در حدود مساحت همه زمین‌های حاصل خیز کشور است.
شکل ۲ عوامل گوناگون در روند بیابان زایی کشورمان را نشان می دهد. با توجه به مطالبی که در سال‌های پیش آموخته‌اید، به نظر شما چگونه می‌توان از این روند جلوگیری کرد؟
شکل ۲- نمودار درصد سهم عوامل مختلف در روند بیابان زایی در ایران
متأسفانه، استفاده نادرست از منابع طبیعی محیط پیرامونی ما، نه تنها خشکیها و منابع خاک بلکه آب‌های شیرین را نیز شامل می‌شود. بالاترین میزان اتلاف آب در بخش کشاورزی، آب آشامیدنی شهری و روستایی و سپس در بخش صنایع است. بنابراین، لازم است مجموعه منابع خشکی و آب‌ها را با عنوان منابع طبیعی سرزمین مطالعه کنیم.
جغرافی‌دانان برای استفاده از توان‌های محیطی چگونه برنامه‌ریزی می‌کنند؟
جغرافی‌دانان برای استفاده از منابع طبیعی سرزمین، ابتدا ویژگی‌های آن را دقیقا بررسی می‌کنند؛ مثلا معیارهای مناسب برای فعالیت‌های کشاورزی، مکان یابی شهرها، جاده ها، مکان گزینی بندرها، کارخانه ها، نیروگاه‌ها و فعالیت‌های گردشگری و… را مشخص کرده و سپس به برنامه‌ریزی درباره آنها می‌پردازند. از این رو، جغرافیا می‌تواند در برنامه ریزی‌های محیطی از سطح محلی (مانند برنامه‌ریزی برای یک ناحیه گردشگری کوچک) تا سطح ملی (مانند مکان گزینی صنایع کشور) نقش عمده‌ای را داشته باشد.
مشکلات‌زیست محیطی پیرامون ما نشان می دهد که در مدیریت و برنامه‌ریزی باید به نقش مکان و محیط جغرافیایی توجه بیشتری داشته باشیم. بی توجهی به بعد مکانی در برنامه‌ریزی ها، سبب افزایش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی و به هم خوردن تعادل منطقه‌ای انواع فعالیت ها می‌شود؛ برای مثال، اگر به نقشه پراکندگی صنعت در کشورمان توجه کنیم، خواهیم دید که محورها و قطب‌های صنعتی ما نامتوازن اند و بخش زیادی از کارخانه‌ها و صنایع فقط در چند استان کشور متمرکز شده اند (شکل ۳).
شکل ۳- نقشه قطب ها و محورهای توسعه صنعتی در ایران
شکل ۳ چگونگی مکان گزینی صنایع کشورمان را نشان می دهد. آیا مناطق شرقی و جنوبی کشور ما مانند سایر مناطق توسعه یافته اند؟
این نقشه نشان می دهد که همه مناطق کشور ما نتوانسته اند متناسب با قابلیت‌های طبیعی و انسانی خود توسعه پیدا کنند و چون به نقش توان‌های محیطی مناطق مختلف کشور توجه چندانی نشده، الگوهای توسعه، در آن یکسان نیست.
در جغرافیا، مدیریت محیط مبتنی بر شناسایی و برنامه‌ریزی متناسب با توجه به قابلیت‌های همه مناطق یک سرزمین است.
فعالیت (۱)
توان ها و قابلیت‌های محیط جغرافیایی اطراف خود را در بخش‌های صنعتی و کشاورزی شناسایی کنید. سپس با مشورت هم کلاسی ها و راهنمایی معلم خود، بگویید جغرافیا چگونه می‌تواند در بهره‌برداری عاقلانه از این توان ها و جلوگیری از تخریب محیط ما را یاری کند.
جغرافیا و مدیریت محیط زیست
همان طور که می دانید محیط‌زیست مجموعه بسیار بزرگ و پیچیده‌ای از اجزاء و عوامل گوناگونی است که بر اثر تکامل تدریجی موجودات زنده و اجزای سازنده سطح زمین شکل گرفته است.
بدیهی است که فعالیت‌های انسان برای توسعه، پیامدهای مختلفی بر محیط‌زیست دارد.
به نظر شما چگونه می‌توان فعالیت‌های انسان را به گونه‌ای ساماندهی کرد، که به نابودی محیط‌زیست و منابع طبیعی آن منجر نشود؟
بدون شک انسان مهم ترین عامل تغییرات‌زیست محیطی است، که برای تداوم زندگی خویش مجموعه‌ای از فعالیت ها را انجام می دهد که به تخریب محیط‌زیست می انجامد (شکل ۴).
شکل ۴- تخریب جنگل توسط انسان
مدیریت محیط‌زیست بهترین شیوه برای جلوگیری از تخریب محیط‌زیست است (یعنی هم از محیط بهره‌برداری کنیم و هم به آن آسیب نرسانیم. در واقع، مدیریت محیط‌زیست «مجموعه برنامه ریزی‌هایی است که فعالیت‌های انسان را برای استفاده بهتر از محیط‌زیست و حفاظت از منابع طبیعی ساماندهی می‌کند.» جغرافیا به عنوان علم مطالعه رابطه متقابل انسان و محیط در مدیریت محیط نقش محوری دارد. از این رو، جغرافیا و مدیریت محیط رابطه‌ای تنگاتنگ دارند.
هدف «مدیریت جغرافیایی محیط زیست» حفاظت و بهره‌برداری از منابع طبیعی، بدون برهم زدن تعادل محیط، جهت بهبود زندگی انسان هاست. در واقع، در مدیریت محیط زیست، کنش و واکنش میان عوامل زیستی (انسان، جانوران و گیاهان و مکان‌های جغرافیایی (شهرها، روستاها و سواحل) سبب شده تا تعادل انسان و محیط حفظ شود.
شکل ۵ نشان می دهد که اگر رابطه منابع طبیعی و عوامل انسانی با توجه به اصول جغرافیایی باشد آن سرزمین به اهداف مدیریت جغرافیایی محیط‌زیست رسیده است.
شکل ۵- نمودار رابطه جغرافیا و مدیریت محیط
دین و اخلاق‌زیست محیطی
نقش دین در تقویت وجدان عمومی جامعه برای جلوگیری از تخریب محیط زیست، بنیادی و اساسی است. دین به مقوله محیط‌زیست به طور جامع می نگرد و در رفتار با آن، به جامعیتی متوازن می‌رسد. زیرا همه چیز در زمین موزون آفریده شده است. چنانچه رفتار انسان تخریب گرایانه و نامتوازن باشد و وجدان فردی و عمومی جامعه حساس نباشد، تخریب محیط‌زیست اجتناب ناپذیر و یا حفاظت از آن بسیار مشکل خواهد بود.
و به طور کلی در ادیان توحیدی، نگرش در قدردانی از نعمات الهی وجود دارد و در اسلام این نگرش در سه دیدگاه عمده‌زیست محیطی مطرح می‌شود :
– حفاظت: رفتار رسول خدا (ص) و ائمه معصومین (ع) در آباد ساختن، آباد نگهداشتن، پیراستن و پاک نگهداشتن محیط‌زیست مؤید این مدعا است که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در خصوص حفاظت از درختان و چگونگی رفتار با حیوانات مشاهده کرد.
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «شکستن شاخه درخت نزد من به منزله شکستن بال فرشتگان است.»
– بهره برداری: آیات متعددی در قرآن کریم اشاره به‌این دارد که خداوند زمین و آسمان و هر آنچه که بین آنها آفریده در خدمت بشر قرار داده است که از آن به بهترین نحو استفاده نماید. نظیر سوره مبارکه کهف آیه ۸۴: «ما در زمین به او امکاناتی دادیم و از هر چیزی وسیله‌ای به او بخشیدیم.»
– توسعه پایدار: خداوند در قرآن کریم آیه ۱۴۱ سوره مبارکه انعام می فرماید: «و اوست که باغ‌هایی با میوه‌های گوناگون برای شما پدید آورد، بخورید و حق مستمندان را بپردازید ولی زیاده روی نکنید که او مسرفان را دوست ندارد.»
این نگرش (توسعه پایدار) با عرف ملی ما ایرانیان نیز همسوست. نظیر: «دیگران کاشتند و ما خوردیم، ما بکاریم و دیگران بخورند» مصداق تفکر توسعه پایدار است.
فعالیت (۲)
برای هر یک از دیدگاه‌های مطرح شده از قرآن کریم و احادیث بزرگان دینی مطالبی جمع آوری کرده و در کلاس ارائه نمایید.
فعالیت (۳)
تحقیقی درباره حفظ محیط‌زیست پیرامون خود انجام داده و راهکارهای عملی برای آنها را مطرح نمایید.
بیشتر بدانیم
یک تجربه توسعه پایدار: تالاب کانی برازان
تالاب کانی برازان در جنوب دریاچه ارومیه و در نزدیکی شهرستان مهاباد واقع شده است. این تالاب جزء زیباترین تالاب‌های غرب ایران به شمار می‌رود و وجود انواع پرندگان بومی و مهاجر جذابیت آن را دو چندان نموده است.
اهالی روستا با بخشیدن حقابه‌های خود به دریاچه، از خشک شدن آن جلوگیری کرده و به طور شبانه روزی از تالاب و پرنده‌های آن محافظت می‌کنند و به سختی با متخلفان و شکارچیان غیر مجاز برخورد می نمایند. لذا با تشکیل نیرویی مردمی سرمایه‌های طبیعی خود را حفاظت می‌کنند روستاهای گردنشین قره داغ و خورخوره با مردمی خونگرم و صمیمی‌پذیرای دوستداران محیط‌زیست هستند.
شایان ذکر است که تا چندی پیش، تعدادی از اهالی، خودشان از شکارچیان پرندگان تالاب بودند ولی اکنون به محافظان سرسخت پرندگان مبدل شده و درآمد خود را از راه فروش مایحتاج اکوتوریست ها تأمین می‌کنند.
صدای همهمه و فریاد پرندگان، انعکاس کم نظیر مناظر در آب تالاب، بازی نی‌های بلند و زیبا با امواج کوچک آب، سنگها و صخره‌های پوشیده از خزه، گلسنگ که حتی در اوج سرمای زمستان سبز و زیبا مانده است و صدها جلوه‌ی طبیعی منحصر به فرد دیگر، در اطراف تالاب کانی برازان، ساعت ها شما را در آرامشی طبیعی غرق می‌کند، تمامی این ویژگی ها باعث شده که‌این تالاب به عنوان اولین سایت پرنده نگری ایران انتخاب شده و به بهشت پرندگان ایران شهرت یابد.
شکل ۶- تالاب کانی برازان
جغرافیای کاربردی و مدیریت محیط
جغرافیای کاربردی شاخه تخصصی در علم جغرافیا و یک مرحله کامل در گردآوری اطلاعات، تحلیل مسائل و روند تصمیم گیری است و به کاربرد عملی پژوهش‌های جغرافیایی در رفع نیازهای ملی، منطقه‌ای، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و… می‌پردازد.
اهداف اصلی جغرافیای کاربردی عبارت است از:
الف) ارائه مسیرهای منطقی در بهره گیری از منابع طبیعی و انسانی،
ب) جلوگیری از اتلاف منابع طبیعی و ممانعت از به کار گیری غیر علمی این منابع،
ج) استفاده مناسب از منابع محیطی و توسعه مطلوب جامعه انسانی
جغرافیای کاربردی ارتباط نزدیکی با برنامه‌ریزی دارد. در واقع برنامه‌ریزی اساس جغرافیای کاربردی است و باید توجه داشت که منظور از این تعبیر، آن بخش از برنامه‌ریزی است که به طور مستقیم با مکان جغرافیایی ارتباط دارد.
اصولا میدان عمل جغرافیای کاربردی، مسائل مهم مکان ها و نواحی جغرافیایی است. بر همین اساس، در تحقیقات جغرافیایی باید کوشید تا نتایج مطالعات به رفع بخشی از مسائل و مشکلات نواحی منجر شود.
جغرافی دان وظیفه دارد با توجه به امکانات یک ناحیه در توزیع هماهنگ برنامه‌های عمرانی گام بردارد، تا توسعه‌ای متعادل و متناسب با ظرفیت مکانی آن تحقق پذیرد. بدون شک در جغرافیای کاربردی، توان‌های یک مکان جغرافیایی ارزیابی می‌شود و ضمن بررسی رابطه سیستم‌های طبیعی و انسانی برنامه‌ریزی ها را هدفمند و آینده نگر خواهد کرد.
فعالیت (۴)
تمرین زیر نوع رابطه انسان و محیط را نشان می دهد. استدلال خود را از درستی یا نادرستی هر عبارت بنویسید. 
