گردش مواد در بدن؛ خون: پلاسما و یاختههای خونی؛ زیستشناسی
آزمون شامل ۲۵ پرسش است.
سلام و درود
«تکرار مادر مهارتهاست»
در راستای افزایش مهارت شما آزمونهای متنوع و زیادی از خط به خط این گفتار برای شما آماده شده است. هر آزمون دارای ۱۰ سوال ۲ گزینهای است.
برای تثبیت مطلب در حافظه و یادگیری هر چه بیشتر مطلب، در آزمونهای آنلاین «آیندهنگاران مغز» شرکت کنید.
برای شرکت در انواع آزمونهای آنلاین «گفتار خون» بر لینک زیر کلیک کنید:
کتاب الکترونیکی پرسشهای دو گزینهای
پرسشهای دو گزینهای و خط به خط گفتارهای زیستشناسی چیست و گسترهٔ حیات؛ برای دانلود اینجا کلیک کنید.
برای مشاهده «کتاب الکترونیکی» کلیک کنید.
کتاب الکترونیکی تعمیق و تثبیت یادگیری زیستشناسی
پرسشهای جاهای خالی و خط به خط گفتار زیستشناسی چیست؛ برای دانلود اینجا کلیک کنید.
برای مشاهده «کتاب الکترونیکی» کلیک کنید.
گفتار ۳. خون
خون، نوعی بافت پیوندی است که بهطور منظم و یکطرفه در رگهای خونی جریان دارد و دارای دو بخش است: خوناب که حالت مایع دارد و بخش یاختهای که گویچههای قرمز، گویچههای سفید و گِرده (پلاکت)ها را شامل میشود.
اگر مقداری از خون را گُریزانه (سانتریفیوژ) کنیم، دو بخش خون از هم جدا میشود و میتوان درصد هر کدام را مشخص کرد. معمولاً در فرد سالم و بالغ ۵۵ درصد حجم خون را خوناب (پلاسما) و ۴۵ درصد را بخش یاختهای تشکیل میدهند (شکل ۱۶).
شکل ۱۶- بخشهای خون پس از گریزانه
از کارهای خون، انتقال مواد مغذی، اکسیژن، کربندیاکسید، هورمونها و مواد دیگر است. خون ارتباط شیمیایی بین یاختههای بدن را امکانپذیر میسازد و به تنظیم دمای بدن و یکسان کردن دما در نواحی مختلف بدن کمک میکند. همچنین در ایمنی و دفاع در برابر عوامل خارجی نقش اساسی دارد و در هنگام خونریزی، به کمک عواملی، از هدر رفتن خون جلوگیری میکند.
بیش از ۹۰ درصد خوناب، آب است و بقیه آن را موادی مانند پروتئینها، مواد غذایی، یونها و مواد دفعی تشکیل میدهند. پروتئینهای خوناب نقشهای گوناگونی دارند. آلبومین، فیبرینوژن و گلوبولین از پروتئینهای خوناباند. آلبومین، در حفظ فشار اسمزی خون و انتقال بعضی داروها مثل پنیسیلین نقش دارد. فیبرینوژن، در انعقاد خون و گلوبولینها در ایمنی و مبارزه با عوامل بیماریزا اهمیت دارند.
وجود یونهای پتاسیم و سدیم در خوناب، اهمیت زیادی دارد؛ چون در فعّالیت یاختههای بدن نقش کلیدی دارند.
بخش دوم خون شامل گویچههای قرمز، گویچههای سفید و گِردهها هستند که دو گروه اول، یاختههای خونی و گِردهها، قطعاتی از یاخته هستند. در یک فرد بالغ، تولید یاختههای خونی و گِردهها در مغز قرمز استخوان انجام میشود.
شکل ۱۷- تولید بخش یاختهای و گِردهها توسط یاختههای بنیادی مغز استخوان
در مغز استخوان یاختههای بنیادی وجود دارند که با تقسیمات خود، این بخش خون را تولید میکنند. البته در دوران جنینی، یاختههای خونی و گِردهها در اندامهای دیگری مثل کبد و طحال نیز ساخته میشود. یاختههای بنیادی مغز استخوان، یاختههایی هستند که توانایی تقسیم و تولید چندین نوع یاخته را دارند. ابتدا این یاختهها تقسیم میشوند و دو نوع یاخته را ایجاد میکنند؛ یاختههای بنیادی لنفوئیدی که در جهت تولید لنفوسیتها عمل میکنند و یاختههای بنیادی میلوئیدی که منشأ بقیه یاختههای خونی و گِردهها هستند (شکل ۱۷).
یاختههای خونی قرمز
در انسان بیش از ۹۹ درصد یاختههای خونی را گویچههای قرمز تشکیل میدهند که به خون، ظاهری قرمزرنگ میدهند. این یاختههای کروی که از دو طرف، حالت فرو رفته دارند، در هنگام تشکیل در مغز استخوان، هستۀ خود را از دست میدهند و سیتوپلاسم آنها از هموگلوبین پر میشود (شکل ۱۸).
شکل ۱۸- یاختههای خونی قرمز
نسبت حجم گویچههای قرمز خون به حجم خون که به صورت درصد بیان میشود خونبهر (هماتوکریت) گفته میشود.
نقش اصلی گویچههای قرمز، انتقال گازهای تنفسی است. متوسط عمر گویچههای قرمز ۱۲۰ روز است. تقریباً یک درصد از گویچههای قرمز، روزانه تخریب میشود و باید جایگزین شود. تخریب یاختههای خونی قرمز آسیبدیده و مرده در طحال و کبد انجام میشود. آهن آزاد شده در این فرآیند یا در کبد ذخیره میشود و یا همراه خون به مغز استخوان میرود و در ساخت دوبارۀ گویچههای قرمز مورد استفاده قرار میگیرد.
واژهشناسی:
خونبَهر
(Hematocrit/هماتوکریت)
بَهر در خونبَهر به معنی بهره و نسبت است.
فعالیت ۹
– به نظر شما چرا در انسان و بسیاری از پستانداران، گویچههای قرمز، هسته و بیشتر اندامکهای خود را از دست میدهند؟
– چرا غشای گویچههای قرمز در دو طرف، حالت فرو رفته دارد؟
– محصور بودن هموگلوبین در غشای گویچههای قرمز چه اهمیتی دارد؟
برای ساخته شدن گویچههای قرمز در مغز استخوان، علاوه بر وجود آهن، ویتامین «B۱۲» و فولیک اسید نیز لازم است.
فولیک اسید، نوعی ویتامین از خانواده B است که برای تقسیم طبیعی یاختهای لازم است. کمبود آن باعث میشود یاختهها به ویژه در مغز استخوان، تکثیر نشوند و تعداد گویچههای قرمز کاهش یابد. سبزیجات با برگ سبز تیره، حبوبات، گوشت قرمز و جگر از منابع آهن و فولیک اسیدند. کارکرد صحیح فولیک اسید به وجود ویتامین «B۱۲» وابسته است. این ویتامین در غذاهای جانوری به فراوانی وجود دارد.
تنظیم تولید گویچههای قرمز: اگرچه تولید گویچههای قرمز به وجود آهن، فولیک اسید و ویتامین «B۱۲» وابسته است؛ در بدن ما تنظیم میزان گویچههای قرمز، به ترشح هورمونی به نام اریتروپویتین بستگی دارد. این هورمون توسط گروه ویژهای از یاختههای کلیه و کبد به درون خون ترشح میشود و روی مغز استخوان اثر میکند تا سرعت تولید گویچههای قرمز را زیاد کند. این هورمون بهطور طبیعی به مقدار کم ترشح میشود تا کاهش معمولی تعداد گویچههای قرمز را جبران کند. اما هنگام کاهش مقدار اکسیژن خون، این هورمون افزایش مییابد که این حالت در کمخونی، بیماریهای تنفسی و قلبی، ورزشهای طولانی یا قرار گرفتن در ارتفاعات، ممکن است رخ دهد.
بیشتر بدانید
کاهش تعداد گویچههای قرمز و نیز کاهش مقدار هموگلوبین را آنمی یا کمخونی میگویند. ضعف و خستگی زودرس و پریدگی رنگ، ممکن است از نشانههای کمخونی باشد ولی تشخیص آن با آزمایش خون و تعیین میزان هموگلوبین انجام میشود. استفاده از گوشت، جگر و سبزیجات تیرۀ تازه، برای جلوگیری از آن توصیه میشود.
فعالیت ۱۰
شاید برگههای جواب آزمایش خون را دیده باشید. در این برگهها اطلاعات زیادی در مورد یاختهها و ترکیبات خون وجود دارد. یکی از این برگهها را بررسی کنید و با توجه به آن، به سؤالات زیر پاسخ دهید:
۱- تعداد طبیعی هر یک از یاختههای خونی (WBC و RBC) و گِردهها (PLT) را در واحد اندازهگیری میکرولیتر (µL) مشخص کنید.
۲- میزان انواع لیپیدهایی را که در آزمایش خون سنجیده میشود؛ مشخص کنید.
۳- گفتیم که روزانه تقریباً یک درصد گویچههای قرمز تخریب میشود. با توجه به تعداد RBC اگر حجم کل خون ما پنج لیتر باشد، روزانه چه تعداد از این یاختهها تخریب میشوند و باید جایگزین شوند؟
یاختههای خونی سفید
یاختههای خونی، که ضمن گردش در خون، در بافتهای مختلف بدن نیز پراکنده میشوند، گویچههای سفید هستند. نقش اصلی آنها، دفاع از بدن در برابر عوامل خارجی است. این یاختهها هسته دارند. انواع و ویژگیهای آنها را در شکل ۱۹ مشاهده میکنید.
شکل ۱۹- یاختههای خونی سفید
۱- بازوفیل: هستهٔ دو قسمتی روی هم افتاده ـ سیتوپلاسم با دانههای تیره
۲- ائوزینوفیل: هستۀ دو قسمتی دمبلی ـ سیتوپلاسم با دانههای روشن درشت
۳- نوتروفیل: هستۀ چند قسمتی ـ سیتوپلاسم با دانههای روشن ریز
۴- مونوسیت: هستۀ تکی خمیده یا لوبیایی ـ سیتوپلاسم بدون دانه
۵- لنفوسیت: هستۀ تکی گرد یا بیضی ـ سیتوپلاسم بدون دانه
فعالیت ۱۱
مشاهدۀ یاختههای خونی قرمز و سفید
– با کمک معلم و رعایت نکات ایمنی، گسترش خونی تهیه کنید.
– در صورتی که امکانات لازم برای رنگآمیزی یاختههای خونی در آزمایشگاه شما وجود دارد، گسترش خونی تهیه شده را رنگآمیزی کنید.
– همچنین میتوانید از نمونههای آمادۀ یاختههای خونی که رنگآمیزی شدهاند، نیز استفاده کنید و انواع یاختههای خونی را با استفاده از میکروسکوپ در آن تشخیص دهید.
بیشتر بدانید
تعداد یاختههای خونی و گِردهها در میلیمتر مکعب خون
RBC ۱۰۶ × ۵-۶ WBC ۱۰۳ × ۶-۷ PLT ۱۰۳ × ۲۵۰
گِردهها
گِردهها قطعات یاختهای بیرنگ و بدون هستهای هستند که درون خود دانههای زیادی دارند و از گویچههای خون کوچکترند. گِردهها در مغز استخوان، زمانی تولید میشوند که یاختههای بزرگی به نام مگاکاریوسیت قطعهقطعه و وارد جریان خون میشوند (شکل ۱۷). درون هر یک از قطعات، دانههای کوچک پر از ترکیبات فعّال وجود دارند. گِردهها به چند طریق از هدر رفتن خون جلوگیری میکنند. در خونریزیهای محدود، که دیوارۀ رگها آسیب جزئی میبیند، در محل آسیب، گِردهها دور هم جمع میشوند، به هم میچسبند و ایجاد درپوش میکنند. این درپوش جلوی خروج خون از رگ آسیبدیده را میگیرد.
در خونریزیهای شدیدتر، گِردهها در تولید لختۀ خون، نقش اصلی دارند. آنها با آزاد کردن مواد و با کمک پروتئینهای خوناب مثل فیبرینوژن، لخته را ایجاد میکنند. تشکیل لخته در محل زخم، جلوی خونریزی را میگیرد (شکل ۲۰). وجود ویتامین K و یون Ca در انجام روند انعقاد خون و تشکیل لخته لازم است.
شکل ۲۰- رشتههای پروتئینی فیبرین که یاختههای خونی و گِردهها را در برگرفته و لخته را تشکیل دادهاند.
مراحل انعقاد خون با کمک گِردهها و عوامل انعقادی دیگر را در نمودار زیر میبینید.
بیشتر بدانید
آزمایش PT
(Prothrombin Time)
یکی از آزمایشهای تعیینکنندهٔ سلامت گِردهها و چگونگی عمل آنها در انعقاد خون، آزمایش PT یا زمان پروترومبین است که در آن، زمان لازم برای انعقاد خون را میسنجند.
PT طبیعی تقریباً ۱۲ ثانیه است. اگر این مدت در فردی کم یا زیاد باشد میزان گِرده یا کارکرد آنها طبیعی نیست. در استفاده از داروهای ضد انعقاد مثل وارفارین نیز معیار سنجش تأثیر دارو، تعیین PT شخص است که از روی آن میزان دارو را تغییر میدهند.
» فایل word «گفتار خون»
» فایل pdf «گفتار خون»
در ادامه خود را بیازمایید:
کتاب زیستشناسی دهم
فصل ۱ـ دنیای زنده
گفتار ۱. زیستشناسی چیست؟
گفتار ۲. گستره حیات
گفتار ۳. یاختـه و بافـت در بـدن انسـان
فصل ۲ـ گوارش و جذب مواد
گفتار ۱. ساختار و عملکرد لولۀ گوارش
گفتار ۲. جذب مواد و تنظیم فعّالیت دستگاه گوارش
گفتار ۳. تنوع گوارش در جانداران
فصل ۳ـ تبادلات گازی
گفتار ۱. سازوکار دستگاه تنفس در انسان
گفتار ۲. تهویۀ ششی
گفتار ۳. تنوع تبادلات گازی
فصل ۴ـ گردش مواد در بدن
گفتار ۱. قلب
گفتار ۲. رگها
گفتار ۳. خون
گفتار ۴. تنوع گردش مواد در جانداران
فصل ۵ ـ تنظیم اسمزی و دفع مواد زائد
گفتار ۱. هم ایسـتایی وکلیهها
گفتار ۲. تشـکیل ادرار و تخلیـۀ آن
گفتار ۳. تنوع دفع و تنظیم اسمزی در جانداران
فصل ۶ ـ از یاخته تا گیاه
گفتار ۱. ویژگیهـای یاختـۀ گیاهـی
گفتار ۲. سامانۀ بافتی
گفتار ۳. ساختار گیاهان
فصـل ۷ـ جـذب و انتقـال مـواد در گیاهـان
گفتار ۱. تغذیـۀ گیاهـی
گفتار ۲. جانداران مؤثر در تغذیۀ گیاهی
گفتار ۳. انتقـال مـواد در گیاهـان
عالی بود