بیماری های دمیلیناسیون؛ مالتیپل اسکلروزیس: درمان مرحله حاد، درمان پیشگیرانه و درمان علامتی

درمان مرحله حاد

درمان مرحله حاد ام‌اس (Acute Phase Treatment)

در فاز حاد بیماری مولتیپل اسکلروزیس (Multiple Sclerosis – MS)، هدف اصلی درمان، کاهش سریع التهاب سیستم عصبی مرکزی (Central Nervous System – CNS) و کوتاه‌کردن مدت و شدت عود (Relapse) است. درمان‌های این مرحله به کاهش شدت آسیب‌های عصبی فعال کمک می‌کنند و می‌توانند بهبودی بالینی را تسریع نمایند.

کورتیکواستروئیدهای وریدی (Intravenous Corticosteroids) مانند متیل‌پردنیزولون (Methylprednisolone) اولین خط درمان محسوب می‌شوند. این داروها با مهار پاسخ ایمنی و کاهش نفوذپذیری سد خونی‌ـ‌مغزی (Blood-Brain Barrier) به مهار التهاب عصبی (Neuroinflammation) کمک می‌کنند. تجویز رایج شامل دوز بالای متیل‌پردنیزولون برای ۳ تا ۵ روز است که اغلب بهبودی علائم حسی و حرکتی را به دنبال دارد.

در بیمارانی که به کورتیکواستروئیدها پاسخ مناسبی نمی‌دهند، گزینه بعدی پلاسمافرز (Plasma Exchange) است. این روش با حذف عوامل ایمنی پاتولوژیک از پلاسمای خون، در کاهش علائم شدید و مقاوم نقش مؤثری ایفا می‌کند. معمولاً در عودهای شدید با ناتوانی پیشرونده استفاده می‌شود.

در برخی موارد خاص، به‌ویژه زمانی که بیمار به سایر درمان‌ها پاسخ مناسبی نمی‌دهد، می‌توان از درمان با ایمونوگلوبولین تزریقی وریدی (Intravenous Immunoglobulin – IVIg) استفاده کرد. این درمان به تنظیم پاسخ ایمنی از طریق مکانیسم‌هایی مانند اشباع گیرنده‌های Fc، خنثی‌سازی آنتی‌بادی‌های مضر و تعدیل سیتوکین‌ها کمک می‌کند.

این اقدامات درمانی در فاز حاد، اساس مداخله سریع و مؤثر برای کنترل بیماری و کاهش خطر ناتوانی عصبی دائمی هستند.

درمان پیشگیرانه

درمان پیشگیرانه ام‌اس (Preventive Treatment)

هدف از درمان پیشگیرانه در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس (Multiple Sclerosis – MS)، کاهش دفعات و شدت عود بیماری، جلوگیری از ایجاد ضایعات جدید در MRI، و کند کردن روند پیشرفت ناتوانی عصبی است. این درمان‌ها که به‌طور معمول به عنوان درمان‌های تعدیل‌کننده بیماری (Disease-Modifying Therapies – DMTs) شناخته می‌شوند، نقش کلیدی در مهار روند بیماری ایفا می‌کنند.

اینترفرون بتا (Interferon Beta)، از نخستین داروهای تاییدشده در درمان پیشگیرانه ام‌اس است که با تعدیل پاسخ ایمنی و کاهش فعالیت سیستم ایمنی، به کاهش نرخ عود کمک می‌کند. این دارو به‌ویژه در فرم عودکننده-فروکش‌کننده (RRMS) مؤثر است و در دو نوع بتا-۱آ و بتا-۱ب موجود است.

گلاتیرامر استات (Glatiramer Acetate) ترکیبی از پپتیدهای شبه‌میلین است که با فریب سیستم ایمنی و هدایت آن به سمت پاسخ ضدالتهابی، اثر محافظتی بر سیستم عصبی مرکزی دارد. این دارو نیز تزریقی است و معمولاً تحمل‌پذیری خوبی دارد.

دی‌متیل فومارات (Dimethyl Fumarate) دارویی خوراکی با اثر ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی است که با فعال‌سازی مسیر Nrf2 به محافظت سلول‌های عصبی کمک می‌کند. این دارو در کاهش عودها و ضایعات جدید اثربخشی قابل‌توجهی نشان داده است.

آنتاگونیست‌های گیرنده اسفینگوزین-۱-فسفات (Sphingosine-1-Phosphate Receptor Antagonists)، دسته‌ای از داروهای خوراکی با اثربخشی بالا هستند که با حبس لنفوسیت‌ها در غدد لنفاوی، مانع از ورود آن‌ها به سیستم عصبی مرکزی می‌شوند. از جمله این داروها می‌توان به فینگولیمود (Fingolimod)، سیپونیمود (Siponimod) و اوزانیمود (Ozanimod) اشاره کرد.

پادتن‌های مونوکلونال (Monoclonal Antibodies) از قوی‌ترین داروهای درمان پیشگیرانه ام‌اس محسوب می‌شوند که هدفمند و اختصاصی بر مولکول‌های ایمنی عمل می‌کنند:

• ناتالیزوماب (Natalizumab): علیه مولکول آلفا-۴-اینتگرین (alpha-4-integrin) عمل می‌کند و با مهار چسبندگی لنفوسیت‌ها به عروق مغزی، مانع از عبور آن‌ها به مغز و نخاع می‌شود.

• آلمتوزوماب (Alemtuzumab): با هدف قرار دادن CD52 روی سطح لنفوسیت‌ها، موجب تخریب گسترده سلول‌های ایمنی و تنظیم مجدد سیستم ایمنی می‌شود. این دارو اثربخشی بالایی دارد ولی نیازمند پایش دقیق برای عوارض دیررس است.

• اوکرلیزوماب (Ocrelizumab) و ریتوکسی‌ماب (Rituximab): هر دو علیه CD20 روی سلول‌های B عمل می‌کنند و با کاهش فعالیت سلول‌های B، در پیشگیری از عود بیماری و پیشرفت ناتوانی بسیار مؤثرند.

در انتخاب درمان مناسب، عواملی مانند سن بیمار، فرم بیماری، شدت علائم، تحمل داروها، و خطر عوارض جانبی باید در نظر گرفته شوند. استفاده مناسب و به‌موقع از درمان‌های پیشگیرانه می‌تواند به کاهش آسیب عصبی پایدار و بهبود کیفیت زندگی بیماران مبتلا به ام‌اس منجر شود.

درمان علامتی

درمان علامتی ام‌اس (Symptomatic Treatment)

در بیماری مولتیپل اسکلروزیس (Multiple Sclerosis – MS)، کنترل علائم، بخش مهمی از فرآیند درمان را تشکیل می‌دهد. هرچند درمان‌های پیشگیرانه مانع از پیشرفت بیماری می‌شوند، اما بسیاری از بیماران همچنان با علائم ناتوان‌کننده‌ای روبرو هستند که نیاز به درمان علامتی (Symptomatic Treatment) دارند. این رویکرد، کیفیت زندگی بیماران را به‌طور چشمگیری بهبود می‌بخشد و با هدف کاهش ناراحتی‌های جسمی و روانی صورت می‌گیرد.

خستگی (Fatigue):
یکی از شایع‌ترین و ناتوان‌کننده‌ترین علائم ام‌اس است. برای مدیریت آن از داروهایی مانند آمانتادین (Amantadine) که اثری محرک و ضدخستگی دارد، و مودافینیل (Modafinil) که موجب بهبود بیداری و تمرکز می‌شود، استفاده می‌گردد.

پارستزی و درد (Paresthesias / Pain):
احساسات غیرطبیعی مانند سوزن‌سوزن شدن، گزگز یا درد نوروپاتیک، در بسیاری از بیماران دیده می‌شود. داروهایی چون گاباپنتین (Gabapentin)، داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای (Tricyclic antidepressants) و مهارکننده‌های بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین (Serotonin-Norepinephrine Reuptake Inhibitors – SNRIs) در کاهش این علائم مؤثرند.

اختلال شناختی (Cognitive Impairment):
ام‌اس می‌تواند با اختلال در حافظه، تمرکز و سرعت پردازش ذهنی همراه باشد. در این موارد، از مهارکننده‌های کولین‌استراز (Cholinesterase Inhibitors) مانند دونپزیل برای بهبود عملکرد شناختی استفاده می‌شود.

اختلال خلقی (Mood Disorders):
افسردگی و اضطراب از عوارض شایع ام‌اس هستند. درمان با مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors – SSRIs) و یا مهارکننده‌های بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین (SNRIs) می‌تواند به تعادل خلق و کاهش علائم روانی کمک کند.

اسپاستیسیته (Spasticity):
انقباضات عضلانی دردناک یا غیرارادی که حرکت بیمار را محدود می‌کنند، با استفاده از داروهایی مانند باکلوفن (Baclofen) و بنزودیازپین‌ها (Benzodiazepines) کنترل می‌شوند. این داروها با مهار فعالیت نورون‌های حرکتی، موجب کاهش تنش عضلات می‌شوند.

مثانه نوروژنیک (Neurogenic Bladder):
اختلال در کنترل مثانه می‌تواند شامل تکرر ادرار، اضطرار، یا احتباس ادرار باشد. برای کنترل آن، از آنتی‌کولینرژیک‌ها (Anticholinergics) برای کاهش فعالیت مثانه، و آنتاگونیست‌های گیرنده آدرنرژیک (Adrenergic Receptor Antagonists) جهت تسهیل تخلیه ادرار استفاده می‌شود.

درمان علامتی یک فرآیند شخصی‌سازی‌شده است و انتخاب دارو بر اساس نوع، شدت و تکرار علائم هر بیمار صورت می‌گیرد. ترکیب درمان‌های دارویی با روش‌های توان‌بخشی، فیزیوتراپی، و حمایت روانی می‌تواند اثربخشی این رویکرد را چند برابر کند.

جمع‌بندی درمان ام‌اس

جمع‌بندی درمان ام‌اس (Multiple Sclerosis Treatment Summary)

درمان ام‌اس در سه دسته اصلی طبقه‌بندی می‌شود:

۱. درمان مرحله حاد (Acute Phase Treatment):
هدف این مرحله، کاهش التهاب سریع در زمان عود بیماری (Relapse) و کاهش شدت حملات است.

۲. درمان پیشگیرانه (Preventive / Disease-Modifying Therapy):
درمان‌هایی هستند که با کاهش فعالیت سیستم ایمنی، از ایجاد حملات جدید و پیشرفت بیماری جلوگیری می‌کنند و معمولاً در درازمدت تجویز می‌شوند.

۳. درمان علامتی (Symptomatic Treatment):
این نوع درمان‌ها مستقیماً علائم جسمی و روانی بیماران را هدف قرار می‌دهند و باعث بهبود کیفیت زندگی بیماران می‌شوند.

جدول مقایسه‌ای درمان‌های ام‌اس