مننژ یا مننژها لایه‌های محافظی هستند که مغز و نخاع را می‌پوشانند. این لایه‌ها شامل سه غشا به نام‌های زیر هستند:
۱. دورا ماتر (Dura Mater): این لایه بیرونی‌ترین و ضخیم‌ترین لایه مننژ است و وظیفه اصلی آن حفاظت فیزیکی از مغز و نخاع است.
۲. آراکنوئید (Arachnoid Mater): این لایه میانی است که به دلیل شکل شبکه‌مانند خود، به آن «آراکنوئید» (شبکه عنکبوتی) گفته می‌شود. مایع مغزی-نخاعی در فضای زیر این لایه به نام فضای زیرآراکنوئید جریان دارد.
۳. پیا ماتر (Pia Mater): این لایه داخلی‌ترین لایه مننژ است که به سطح مغز و نخاع چسبیده و مستقیماً از بافت‌های عصبی محافظت می‌کند.
نقش مننژها
۱. محافظت از مغز و نخاع: مننژها به عنوان یک سد حفاظتی فیزیکی در برابر آسیب‌های خارجی عمل می‌کنند.
۲. نگهداری مایع مغزی-نخاعی: مایع مغزی-نخاعی در فضای بین مننژها جریان دارد که از مغز و نخاع در برابر ضربه محافظت کرده و همچنین نقش تغذیه‌ای دارد.
۳. جلوگیری از ورود عوامل عفونی: مننژها در حفاظت مغز از عفونت‌ها و مواد مضر خارجی نیز نقش دارند.
نرم شامه
نرم‌شامه (Pia Mater) لایه داخلی مننژها است که مستقیماً روی سطح مغز و نخاع قرار می‌گیرد و نقش مهمی در حفاظت و تغذیه آن‌ها دارد. با وجود شباهت‌های کلی بین نرم‌شامه مغز و نخاع، تفاوت‌های ظریفی نیز بین آن‌ها وجود دارد:
۱. نرم‌شامه مغز:
– محل قرارگیری: این لایه نازک مستقیماً روی سطح مغز قرار می‌گیرد و به شکلی کاملاً چسبیده به چین‌ها و شیارهای مغزی (Gyri و Sulci) نفوذ می‌کند.
– ساختار: نرم‌شامه مغز بسیار نازک و دارای شبکه‌ای از رگ‌های خونی است که وظیفه تغذیه و اکسیژن‌رسانی به مغز را بر عهده دارند.
– وظایف:
– به مغز در تغذیه از طریق خون‌رسانی کمک می‌کند.
– مایع مغزی-نخاعی از طریق نرم‌شامه جذب می‌شود و فشار داخل مغز را تنظیم می‌کند.
– نقش حفاظتی در برابر عوامل آسیب‌زا و عفونت‌ها دارد.
۲. نرم‌شامه نخاع:
– محل قرارگیری: این لایه مستقیماً روی سطح نخاع قرار دارد و مانند مغز به صورت چسبیده و دقیقاً هم‌راستا با نخاع است، اما به طور کلی نرم‌شامه نخاع در مقایسه با مغز صاف‌تر است، زیرا نخاع فاقد چین‌های پیچیده مغز است.
– ساختار: نرم‌شامه نخاع نیز مانند مغز بسیار نازک است و شبکه‌ای از رگ‌های خونی را در بر دارد که به تغذیه نخاع کمک می‌کنند.
– وظایف:
– خون‌رسانی و تغذیه نخاع از طریق رگ‌های خونی.
– حفاظت از نخاع و کمک به جریان مایع مغزی-نخاعی.
تفاوت‌های اصلی:
۱. سطح پوشش: نرم‌شامه مغز به شیارها و چین‌های مغزی نفوذ می‌کند، در حالی که نرم‌شامه نخاع به سطح صاف نخاع می‌چسبد.
۲. ساختار و پیچیدگی: نرم‌شامه مغز به دلیل سطح پیچیده و چین‌دار مغز ساختاری پیچیده‌تر دارد، اما نرم‌شامه نخاع ساده‌تر و صاف‌تر است.
۳. خون‌رسانی: هر دو دارای رگ‌های خونی هستند، اما به دلیل نیازهای متفاوت تغذیه‌ای مغز و نخاع، تراکم و نوع رگ‌ها ممکن است کمی متفاوت باشد. مغز به خون‌رسانی پیچیده‌تری نیاز دارد.
در کل، نرم‌شامه مغز و نخاع به طور کلی نقش مشابهی دارند، اما به دلیل تفاوت در ساختار و عملکرد مغز و نخاع، تفاوت‌هایی در نحوه قرارگیری و تعامل آن‌ها با این بخش‌های حیاتی وجود دارد.
عنکبوتیه
عنکبوتیه (Arachnoid Mater) لایه میانی مننژها است که بین سخت‌شامه و نرم‌شامه قرار دارد و به دلیل ساختار نازک و شبکه‌ای شبیه به تار عنکبوت، این نام را گرفته است. اگرچه عنکبوتیه مغز و نخاع از نظر ساختاری مشابه هستند، تفاوت‌هایی در عملکرد و نحوه قرارگیری آن‌ها وجود دارد:
۱. عنکبوتیه مغز:
– محل قرارگیری: این لایه بین سخت‌شامه و نرم‌شامه مغز قرار دارد و سطح مغز را بدون اینکه به شیارها و چین‌های مغزی نفوذ کند، می‌پوشاند.
– ساختار: عنکبوتیه مغز صاف و نازک است و از نرم‌شامه فاصله دارد. در زیر این لایه فضایی به نام فضای زیرعنکبوتیه (Subarachnoid Space) قرار دارد که مایع مغزی-نخاعی (CSF) در آن جریان دارد.
– وظایف:
– به عنوان یک غشای حفاظتی برای مغز عمل می‌کند.
– مایع مغزی-نخاعی در فضای زیرعنکبوتیه جریان دارد که به محافظت و تغذیه مغز کمک می‌کند.
– در برخی مناطق، زوائدی به نام گرانول‌های آراکنوئید (Arachnoid Granulations) وجود دارند که مایع مغزی-نخاعی را به سیستم وریدی مغز بازمی‌گردانند.
۲. عنکبوتیه نخاع:
– محل قرارگیری: عنکبوتیه نخاع نیز بین سخت‌شامه و نرم‌شامه قرار دارد و تمام طول نخاع را پوشش می‌دهد.
– ساختار: مشابه عنکبوتیه مغز، عنکبوتیه نخاع هم ساختاری نازک و شبکه‌ای دارد. فضای زیرعنکبوتیه در نخاع نیز حاوی مایع مغزی-نخاعی است که نخاع را از ضربات و فشار محافظت می‌کند.
– وظایف:
– حفاظت از نخاع و کمک به گردش مایع مغزی-نخاعی در اطراف نخاع.
– مانند مغز، این فضا نقش حیاتی در جلوگیری از ضربات به نخاع و همچنین تغذیه و انتقال مواد مغذی دارد.
تفاوت‌های اصلی:
۱. سطح پوشش: عنکبوتیه مغز به طور کامل سطح مغز را می‌پوشاند، اما به شیارها و چین‌های مغزی نفوذ نمی‌کند. در حالی که عنکبوتیه نخاع، نخاع را به صورت مستقیم و بدون انحنای پیچیده مغز می‌پوشاند.
۲. گرانول‌های آراکنوئید: عنکبوتیه مغز دارای زوائدی به نام گرانول‌های آراکنوئید است که مایع مغزی-نخاعی را به داخل سیستم وریدی بازمی‌گردانند. این ویژگی در عنکبوتیه نخاع به همان شکل وجود ندارد.
۳. اندازه فضای زیرعنکبوتیه: فضای زیرعنکبوتیه در ناحیه مغز و نخاع ممکن است از نظر اندازه و تراکم مایع مغزی-نخاعی کمی متفاوت باشد. در برخی نقاط نخاع، این فضا بزرگتر است (مانند ناحیه کمر) که این فضاها برای انجام نمونه‌گیری مایع نخاعی (لومبار پانکچر) استفاده می‌شوند.
شباهت‌ها:
– هر دو لایه از نظر ساختاری نازک، شفاف و دارای شبکه‌ای از تارهای ظریف هستند.
– در هر دو بخش، مایع مغزی-نخاعی در فضای زیرعنکبوتیه جریان دارد و نقش حیاتی در محافظت از مغز و نخاع ایفا می‌کند.
به طور کلی، عنکبوتیه مغز و نخاع وظایف مشابهی در حفاظت و تغذیه سیستم عصبی مرکزی دارند، اما به دلیل تفاوت‌های ساختاری مغز و نخاع، نحوه عملکرد آن‌ها کمی متفاوت است.
سخت شامه
سخت‌شامه (Dura Mater) لایه بیرونی مننژها است که هم مغز و هم نخاع را می‌پوشاند. با اینکه سخت‌شامه مغز و نخاع هر دو وظیفه حفاظتی مشابهی دارند، تفاوت‌هایی در ساختار و عملکرد آن‌ها وجود دارد:
۱. سخت‌شامه مغز:
– محل قرارگیری: در مغز، سخت‌شامه مستقیماً زیر جمجمه قرار دارد و ضخیم‌ترین و مقاوم‌ترین لایه مننژ است.
– ساختار: سخت‌شامه مغز از دو لایه تشکیل شده است:
– لایه خارجی (پریوستئال): این لایه به جمجمه چسبیده و به عنوان پوشش داخلی استخوان‌های جمجمه عمل می‌کند.
– لایه داخلی (مننژیال): این لایه به سمت داخل مغز قرار دارد و در بعضی نواحی دو لایه سخت‌شامه از هم جدا می‌شوند و سینوس‌های وریدی مغزی را تشکیل می‌دهند که خون را از مغز خارج می‌کنند.
– وظایف: علاوه بر حفاظت فیزیکی، سخت‌شامه مغز به شکل‌گیری و محافظت از سینوس‌های وریدی مغزی که برای تخلیه خون و مایع مغزی-نخاعی مهم هستند، کمک می‌کند.
۲. سخت‌شامه نخاع:
– محل قرارگیری: در نخاع، سخت‌شامه فضای بزرگی به نام فضای اپیدورال دارد که بین سخت‌شامه و دیواره کانال نخاعی (مهره‌ها) قرار دارد. این فضا حاوی چربی و شبکه‌ای از وریدهاست که به محافظت از نخاع کمک می‌کند.
– ساختار: سخت‌شامه نخاع تنها از یک لایه تشکیل شده است و به دیواره کانال نخاعی نمی‌چسبد، بر خلاف مغز که سخت‌شامه مستقیماً به جمجمه متصل است.
– وظایف: سخت‌شامه نخاع نخاع را در برابر آسیب‌های مکانیکی و شوک‌ها محافظت می‌کند و به عنوان یک لایه محافظ بین نخاع و مهره‌ها عمل می‌کند.
تفاوت‌های اصلی:
– تعداد لایه‌ها: سخت‌شامه مغز دارای دو لایه است، در حالی که سخت‌شامه نخاع تنها یک لایه دارد.
– اتصال: سخت‌شامه مغز به جمجمه چسبیده است، اما سخت‌شامه نخاع از دیواره کانال نخاعی جدا است و فضای اپیدورال بین آن‌ها وجود دارد.
– فضای اپیدورال: در نخاع فضای اپیدورال وجود دارد که حاوی چربی و وریدهاست، در حالی که در مغز چنین فضایی وجود ندارد.
این تفاوت‌ها به عملکرد خاص و موقعیت آن‌ها در بدن مرتبط است.
