معاینه نورولوژی؛ معاینه محتوای هوشیاری: تفکر انتزاعی، حافظه های فوری، اخیر و دور

معاینه محتوای هوشیاری

معاینه وضعیت روانی (Mental Status Examination – MSE) یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارزیابی در نورولوژی و روانپزشکی است. این معاینه شامل بررسی جنبه‌های مختلف شناختی (Cognitive) از جمله تفکر (Thinking)، قضاوت (Judgment)، حافظه (Memory) و یادآوری (Recall) می‌باشد. بررسی این مؤلفه‌ها در بیمارانی با دمانس (Dementia)، سکته مغزی (Stroke)، اختلالات روانپزشکی (Psychiatric Disorders) و بیماری‌های نوروژنتیک (Neurogenetic Disorders) کاربرد بالینی مهمی دارد.

تفکر انتزاعی (Abstract Thinking)

تعریف: توانایی درک مفاهیم پیچیده، روابط منطقی، و تفکر فراتر از اطلاعات عینی. این توانایی اساس حل مسائل، درک تمثیل‌ها و مقایسه مفاهیم است.

روش ارزیابی:

• استفاده از سوالات منطقی: مانند «اگر علی بلندتر از محمد و محمد بلندتر از حسن باشد، چه کسی کوتاه‌تر است؟»

• تشابه‌سازی: پرسش از شباهت‌های بین دو شیء (مثلاً اتومبیل و هواپیما → پاسخ مناسب: هر دو وسیله نقلیه هستند).

• تفسیر ضرب‌المثل‌ها: مثلاً «با یک دست نمی‌توان دو هندوانه برداشت» (تفسیر صحیح: انجام چند کار هم‌زمان باعث شکست می‌شود).

اختلالات: این توانایی در دمانس و اختلالات فرونتال کاهش می‌یابد، که نشان‌دهنده آسیب به عملکرد اجرایی مغز است.

قضاوت (Judgment)

تعریف: توانایی تصمیم‌گیری منطقی در شرایط روزمره و موقعیت‌های اجتماعی.

روش ارزیابی:

• پرسش‌هایی مانند: «اگر کیف پولی در خیابان پیدا کنید، چه می‌کنید؟»
  پاسخ طبیعی: «به پلیس تحویل می‌دهم.»
  پاسخ غیرطبیعی: «برمی‌دارم و خرج می‌کنم.» یا ناتوانی در پاسخ‌دهی.

اختلالات: در آلزایمر (Alzheimer’s Disease) و سایر اشکال دمانس پیش‌رونده، قضاوت فرد مختل می‌شود و ممکن است تصمیمات ناپخته یا خطرناک بگیرد.

حافظه (Memory)

۱. حافظه فوری (Immediate Memory):
تعریف: نگهداری اطلاعات برای چند ثانیه.
ارزیابی: گفتن سه شیء و درخواست تکرار فوری.
ویژگی: وابسته به توجه (Attention) و تمرکز (Concentration)، نه به هیپوکامپ.
اختلال: در دمانس خفیف ممکن است سالم باقی بماند.

۲. حافظه اخیر (Recent Memory):
تعریف: توانایی به خاطر سپردن اطلاعات طی چند دقیقه تا چند روز گذشته.
ارزیابی: تکرار سه شیء بعد از ۳ تا ۵ دقیقه.
ویژگی: شدیداً وابسته به هیپوکامپ (Hippocampus).
اختلال: در آلزایمر زودتر و شدیدتر آسیب می‌بیند؛ بیمار رویدادهای اخیر را به خاطر نمی‌آورد، دچار سردرگمی می‌شود و ممکن است گم شود.

۳. حافظه دور (Remote Memory):
تعریف: یادآوری اطلاعات سال‌ها قبل.
ارزیابی: پرسیدن درباره‌ی مدرسه، دوستان قدیمی، یا رویدادهای تاریخی.
ویژگی: در کورتکس ارتباطی (Association Cortex) ذخیره می‌شود.
اختلال: در مراحل اولیه آلزایمر حفظ می‌شود، اما در مراحل پیشرفته آسیب می‌بیند.

یادآوری (Recall Ability)

در آسیب هیپوکامپ، حافظه اخیر مختل است اما حافظه دور اغلب سالم می‌ماند. بیماران ممکن است وقایع دوران کودکی را به یاد آورند اما نتوانند صبحانه امروز را به خاطر بیاورند.

برای درک هرچه بیشتر موضوع در ادامه برای هر مورد چند پرسش که در معاینه نورولوژی می‌توان از آنها استفاده کرد، ارائه می‌کنیم: 

چند نمونه پرسش برای بررسی تفکر انتزاعی:

در معاینه نورولوژی، بررسی تفکر انتزاعی (Abstract Thinking) یکی از بخش‌های ارزیابی وضعیت شناختی (Cognitive function) به‌شمار می‌رود و معمولاً با استفاده از پرسش‌هایی ساده و قابل تفسیر انجام می‌شود. این پرسش‌ها میزان توانایی فرد در درک مفاهیم کلی و روابط بین پدیده‌ها را ارزیابی می‌کنند.

۱. پرسش‌های مقایسه‌ای مفهومی:
از بیمار بخواهید شباهت دو چیز را توضیح دهد:

• «چه شباهتی بین یک سیب و پرتقال وجود دارد؟»
  (پاسخ انتزاعی: هر دو میوه‌اند – پاسخ سطحی: هر دو گرد هستند)

• «چه شباهتی بین ساعت و خط‌کش وجود دارد؟»
  (پاسخ انتزاعی: هر دو برای اندازه‌گیری به‌کار می‌روند)

۲. تفسیر ضرب‌المثل‌ها:
از بیمار بخواهید معنای ضرب‌المثل زیر را توضیح دهد:

• «تا نباشد چیزکی مردم نگویند چیزها»

• «یک دست صدا ندارد»

• «سنگ بزرگ نشانه نزدن است»
  (پاسخ سطحی نشان‌دهنده تفکر Concrete است، پاسخ استعاری نشان‌دهنده تفکر انتزاعی)

۳. دسته‌بندی مفهومی:

• «اگر به شما بگویم حیوانات، می‌توانید چند مورد نام ببرید؟»

• «چه چیزهایی جزء وسایل نقلیه به حساب می‌آیند؟»

۴. یافتن مفهوم مشترک:

• «چه وجه اشتراکی بین قطار، اتوبوس و هواپیما وجود دارد؟»
  (پاسخ انتزاعی: همه وسیله نقلیه‌اند – پاسخ Concrete: همه بزرگ‌اند)

اگر بیمار نتواند پاسخ‌های انتزاعی بدهد، ممکن است نشان‌دهنده آسیب به لوب فرونتال (Frontal lobe) یا اختلالات روان‌پزشکی (مثل دمانس، اسکیزوفرنی یا اختلالات شناختی دیگر) باشد.

چند پرسش برای بررسی قضاوت

برای بررسی قضاوت (Judgment) در معاینه نورولوژی، از پرسش‌هایی استفاده می‌شود که توانایی بیمار در تصمیم‌گیری منطقی و برخورد مناسب با موقعیت‌های روزمره را می‌سنجند. در ادامه چند نمونه از این پرسش‌ها آمده است:

• اگر خانه‌ات آتش بگیرد، چه کار می‌کنی؟

• اگر در شهری غریبه گم شوی، چه کار می‌کنی؟

• اگر ببینی کسی در خیابان بیهوش شده است، چه اقداماتی انجام می‌دهی؟

• اگر کیف پولی پر از پول در خیابان پیدا کنی، چه کار می‌کنی؟

• اگر برق خانه‌ات قطع شود و بوی سوختگی حس کنی، چه واکنشی نشان می‌دهی؟

پاسخ‌های منطقی مانند تماس با آتش‌نشانی، خروج ایمن، تحویل کیف به پلیس یا کمک گرفتن از دیگران، نشانه قضاوت سالم هستند. پاسخ‌های غیرمنطقی یا بی‌تفاوتی ممکن است به آسیب‌های لوب فرونتال، زوال عقل یا اختلالات روانی اشاره داشته باشند.

پرسش‌های ارزیابی قضاوت به صورت جدول:

نکته: قضاوت ضعیف ممکن است در بیماران با آسیب‌های لوب فرونتال (frontal lobe lesions)، زوال عقل (dementia) یا اختلالات روان‌پریشی (psychosis) مشاهده شود.

چند پرسش برای بررسی حافظه فوری

برای بررسی حافظه فوری (Immediate Memory) در معاینه نورولوژی، از آزمون‌هایی استفاده می‌شود که توانایی بیمار در نگهداری اطلاعات در چند ثانیه یا دقیقه اول را می‌سنجند. چند نمونه از پرسش‌ها و آزمون‌های رایج عبارت‌اند از:

• تکرار عددها: از بیمار بخواهید که چند عدد یک‌رقمی را بعد از شما تکرار کند، مثل:
  «۷ – ۲ – ۹»
  سپس به‌صورت معکوس:
  «۳ – ۸ – ۱» → «۱ – ۸ – ۳»

• تکرار کلمات غیرمرتبط:
  «سیب، در، آبی»
  از بیمار بخواهید بلافاصله بعد از شنیدن، آنها را تکرار کند.

• ذکر سه شیء ساده:
  بگویید: «خواهش می‌کنم این سه کلمه را تکرار کن و در ذهنت نگه دار: توپ، ماشین، کتاب»
  سپس بعد از چند ثانیه دوباره بخواهید آنها را تکرار کند.

• سؤال ساده حافظه کوتاه‌مدت:
  «چه چیزی همین الان گفتم؟»
  یا: «الان چند سالته؟ اسمت چیه؟»

این آزمون‌ها برای سنجش حافظه کوتاه‌مدت و فوری در اختلالات نورولوژیک مانند دمانس، دلیریوم یا آسیب لوب فرونتال مفید هستند.

چند نمونه پرسش برای بررسی حافظه اخیر

برای بررسی حافظه اخیر (Recent Memory) در معاینه نورولوژی، از آزمون‌هایی استفاده می‌شود که توانایی بیمار را در یادآوری اطلاعات جدید پس از چند دقیقه تا چند ساعت بررسی می‌کنند. در ادامه، چند پرسش رایج آورده شده است:

• یادآوری تأخیری کلمات:
  در ابتدای معاینه سه کلمه (مثلاً: درخت، مداد، ساعت) به بیمار گفته می‌شود. پس از ۵ تا ۱۰ دقیقه از بیمار خواسته می‌شود که آن‌ها را بدون یادآوری مجدد تکرار کند.

• پرسش از وقایع روزمره اخیر:

  • «امروز صبح چه چیزی خوردی؟»

  • «چه کسی شما را به بیمارستان آورد؟»

  • «امروز چندشنبه است؟»

• پرسش درباره محل یا زمان حضور:

  • «الان کجا هستی؟»

  • «امروز چه ساعتی به درمانگاه آمدی؟»

• بازگویی اتفاقی که پزشک چند دقیقه قبل انجام داده:

  • «من چند دقیقه پیش ازت خواستم چند عدد را تکرار کنی، یادت هست چه عددهایی بودند؟»

ارزیابی حافظه اخیر در تشخیص اختلالاتی مانند آلزایمر، دمانس، آنسفالوپاتی‌ها و آسیب‌های لوب تمپورال اهمیت دارد.

چند پرسش برای بررسی حافظه دور

برای بررسی حافظه دور (Remote Memory) در معاینه نورولوژی، سؤالاتی مطرح می‌شود که به ارزیابی توانایی بیمار در یادآوری اطلاعات قدیمی، معمولاً مربوط به سال‌ها قبل، کمک می‌کند. در ادامه، چند نمونه پرسش برای بررسی حافظه دور آورده شده است:

• «نام مدرسه‌ای که در آن درس می‌خواندی چه بود؟»

• «نام معلم کلاس اولت را یادت هست؟»

• «کی ازدواج کردی؟ اسم همسرت چیست؟»

• «چه سالی دیپلم گرفتی؟»

• «نام رئیس‌جمهور قبل از رئیس‌جمهور فعلی چه بود؟»

• «در چه شهری به دنیا آمدی؟»

این نوع حافظه در بیماری‌هایی مثل دمانس پیشرفته یا آسیب‌های گسترده لوب تمپورال ممکن است دچار اختلال شود، ولی معمولاً دیرتر از حافظه اخیر آسیب می‌بیند.

نتیجه‌گیری نهایی:

• تفکر انتزاعی: مختل در دمانس و اختلالات لوب فرونتال.

• قضاوت: آسیب‌پذیر در اختلالات شناختی مانند آلزایمر.

• حافظه فوری: وابسته به تمرکز، معمولاً در مراحل ابتدایی دمانس سالم می‌ماند.

• حافظه اخیر: اولین ناحیه آسیب در آلزایمر.

• حافظه دور: دیرتر تحت تأثیر قرار می‌گیرد و در مراحل پیشرفته مختل می‌شود.

ارزیابی دقیق این حوزه‌ها نقش کلیدی در تشخیص زودهنگام دمانس، به‌ویژه آلزایمر و سایر اختلالات شناختی ایفا می‌کند. این معاینه‌ها برای برنامه‌ریزی درمانی، توان‌بخشی و پیگیری پیشرفت بیماری اهمیت بالینی دارند.

پرسش‌هایی در مورد معاینه محتوای هوشیاری

از بیماری این سئوال پرسیده می‌شود: اگر علی بلندتر از محمد باشد و محمد بلندتر از حسن باشد کدامیک کوتاه‌تر از بقیه است؛ پزشک با این سئوال کدامیک از موارد زیر را مورد ارزیابی قرار داده است؟
(پرانترنی شهریور ۹۸ – قطب ۸ کشوری [دانشگاه کرمان])
الف) قضاوت
ب) تفکر انتزاعی
ج) حافظه
د) تمرکز