اختلالات وابسته به مواد: سندروم محرومیت الکل

سندرم محرومیت از الکل (AWS – Alcohol Withdrawal Syndrome) در افرادی که مصرف مزمن و سنگین الکل دارند، در صورت قطع یا کاهش ناگهانی مصرف، رخ می‌دهد و به دلیل عدم تعادل در سیستم عصبی مرکزی (CNS) ایجاد می‌شود.

پاتوژنز

الکل یک مهارکننده قوی CNS است که عمدتاً از طریق افزایش فعالیت GABA (یک انتقال‌دهنده عصبی مهاری) و کاهش فعالیت گلوتامات (یک انتقال‌دهنده عصبی تحریکی) اثر می‌گذارد. در مصرف مزمن، بدن برای جبران این اثرات، حساسیت گیرنده‌های GABA را کاهش داده و فعالیت گیرنده‌های گلوتامات را افزایش می‌دهد.

وقتی مصرف الکل ناگهان متوقف شود:

• فعالیت مهاری GABA کم شده است.
• فعالیت تحریکی گلوتامات افزایش می‌یابد.

این عدم تعادل باعث افزایش تحریک‌پذیری سیستم عصبی مرکزی و بروز علائم محرومیت می‌شود.

علائم بالینی

سندرم محرومیت از الکل طیف وسیعی از علائم بالینی دارد که از علائم خفیف مانند لرزش و اضطراب تا موارد شدید مانند دلیریوم ترمنس (DTs) متغیر است.

نکات کلیدی علائم بالینی

✅ شروع علائم: چند ساعت پس از ترک یا کاهش ناگهانی مصرف الکل
✅ اوج علائم: ۲ تا ۳ روز پس از ترک
✅ مدت زمان علائم: معمولاً ۴ تا ۵ روز، ولی در موارد شدید بیشتر

۱. علائم اولیه (خفیف تا متوسط)

• لرزش دست‌ها (Tremor)
• بی‌قراری و اضطراب
• فعالیت بیش از حد سیستم اتونوم (تعریق، تاکی‌کاردی، افزایش فشار خون)
• بی‌خوابی و کابوس‌های شبانه
• علائم گوارشی (تهوع، استفراغ)
• توهمات (بینایی، شنوایی، لامسه)
  • توهمات بینایی شایع‌تر هستند (مثلاً دیدن حشرات یا سایه‌های غیرواقعی)
  • توهمات شنوایی شبیه اسکیزوفرنی (شنیدن صداهای غیرواقعی)

۲. تشنج‌های ناشی از ترک الکل (Rum Fits)

• ۹۰٪ تشنج‌ها در ۲۴-۴۸ ساعت اول پس از ترک رخ می‌دهند
• معمولاً از نوع تونیک-کلونیک ژنرالیزه
• تحریک نوری ممکن است حمله را آغاز کند
• ممکن است چند بار تکرار شود، ولی اغلب خودبه‌خود متوقف می‌شود
• در موارد نادر استاتوس اپی‌لپتیکوس رخ می‌دهد (نیاز به درمان اورژانسی)
• تشنج‌ها احتمال بروز دلیریوم ترمنس را افزایش می‌دهند

۳. دلیریوم ترمنس (DTs) – شدیدترین شکل سندرم محرومیت

معمولاً در شرایطی رخ می‌دهد که یک بیمار الکلی به دلایل پزشکی یا انجام جراحی بستری شده است. 

• شروع: ۲ تا ۴ روز پس از ترک الکل
• علائم:
  • گیجی و کانفیوژن شدید
  • توهمات شدید و پایدار
  • بی‌قراری و پرخاشگری
  • تاکی‌کاردی، تعریق شدید، افزایش فشار خون
  • اختلال خواب شدید
• عوامل خطر:
  • بستری شدن به دلایل طبی یا جراحی
  • اختلالات متابولیک (هیپوگلیسمی، کتواسیدوز، هیپوناترمی، هیپوکالمی، هیپوکلسمی)
• یک اورژانس پزشکی است و در برخی موارد کشنده می‌شود

نکته مهم: با اینکه دلیریوم ترمنس در اکثر موارد خودمحدودشونده است، اما در موارد شدید می‌تواند کشنده باشد. بنابراین تشخیص و درمان سریع حیاتی است و یک اورژانس پزشکی است. 

تشخیص سندرم محرومیت از الکل

✅ برای تشخیص، وجود حداقل ۳ علامت از لیست زیر الزامی است:

1. ترمور (لرزش) دست، زبان یا پلک
2. تعریق بیش از حد
3. تهوع و استفراغ
4. تاکی‌کاردی یا هیپرتانسیون
5. اضطراب
6. بی‌قراری روانی-حرکتی
7. سردرد
8. بی‌خوابی
9. بی‌حالی یا ضعف
10. توهمات گذرا (بینایی، شنوایی، لامسه)
11. هذیان یا توهمات پایدار
12. تشنج گراند مال (تونیک-کلونیک ژنرالیزه)

ارزیابی و بررسی‌های تشخیصی

⚠ این بیماران مستعد عوارض و بیماری‌های همراه هستند، بنابراین بررسی‌های اضافی ممکن است لازم شود:

✅ آسیب‌های تروماتیک (به‌خصوص ضربه به سر)

• ممکن است به دلیل بی‌قراری یا تشنج دچار ترومای سر شده باشند.
• بررسی: CT-Scan مغز برای رد خونریزی داخل‌مغزی

✅ عفونت‌ها (خصوصاً پنومونی و مننژیت)

• به دلیل سوءتغذیه، ضعف ایمنی، و استنشاق محتویات معده (آسپیراسیون) در معرض پنومونی هستند.
• اگر علائم مننژیت (سفتی گردن، تب، کانفیوژن) وجود داشته باشد، باید LP (پونکسیون کمری) انجام شود.
• بررسی: CXR (رادیوگرافی قفسه سینه) برای بررسی عفونت ریوی

✅ بیماری‌های مرتبط با مصرف مزمن الکل

• بیماری کبدی (سیروز، هپاتیت الکلی)
• پانکراتیت حاد (شایع در الکلی‌های مزمن، با علائم درد شکمی و افزایش آنزیم‌های پانکراس)
• بررسی: آزمایش‌های عملکرد کبد (LFTs)، سطح آمیلاز و لیپاز (برای پانکراتیت)

اهمیت بررسی دقیق

✅ برخی بیماران به دلیل علائم مشابه دلیریوم ترمنس، ممکن است دچار بیماری‌های نورولوژیک یا متابولیک دیگر باشند که نیاز به تشخیص افتراقی دارند، مانند:

• آنومالی‌های الکترولیتی (هیپوگلیسمی، هیپوناترمی، هیپوکالمی، هیپوکلسمی)
• انسفالوپاتی ورنیکه (به دلیل کمبود تیامین)

نتیجه‌گیری

تشخیص سندرم محرومیت از الکل بر اساس وجود حداقل ۳ علامت از لیست ذکرشده انجام می‌شود، اما ارزیابی دقیق برای رد سایر بیماری‌های همراه مانند ترومای سر، عفونت، و نارسایی ارگان‌ها ضروری است.

درمان سندرم محرومیت از الکل

۱. اصلاح آب، الکترولیت و هیپوگلیسمی (اساس درمان)
✅ هیپوگلیسمی:

• در بیماران الکلی، ذخایر گلیکوژن کبدی کاهش‌یافته است، بنابراین هیپوگلیسمی شایع است.
• مهم: قبل از تزریق سرم قندی، تیامین (B1) 100 mg IV یا IM داده شود تا از بروز سندرم ورنیکه-کورساکوف جلوگیری شود.

✅ هیپوناترمی:

• این بیماران اغلب دچار هیپوناترمی ناشی از مصرف زیاد مایعات (Syndrome of Inappropriate ADH – SIADH) یا دهیدراسیون هستند.
• اصلاح باید تدریجی باشد زیرا تصحیح سریع می‌تواند باعث سندرم میلینولیز مرکزی پونز (CPM) شود که منجر به اختلالات عصبی جبران‌ناپذیر می‌شود.

✅ جبران مایعات:

• به دلیل تعریق شدید، تب و بی‌قراری، بیماران ممکن است روزانه تا ۵ لیتر مایع نیاز داشته باشند.
• از این میزان، ۱.۵ تا ۲ لیتر باید نرمال سالین (NS) باشد تا از هیپوناترمی جلوگیری شود.

سایر درمان‌های حمایتی

✔ بنزودیازپین‌ها (دیازپام، لورازپام، کلردیازپوکساید) برای کنترل تحریک CNS و پیشگیری از تشنج
✔ مانیتورینگ قلبی و علائم حیاتی
✔ درمان بیماری‌های همراه مانند پانکراتیت، هپاتیت الکلی، و عفونت‌ها

پرسش‌هایی در مورد سندروم محرومیت الکل

آقای ۵۰ ساله ای به علت جراحی فتق اینگوینال در بیمارستان بستری شده است؛ بعد از ۳ روز دچار بی قراری، تعریق، تاکی کاردی، توهمات شنوایی و بینایی و پرش‌های عضلانی شده است. در معاینه، سفتی گردن و اندام‌ها ندارد ۱۸۰/۱۰۰ = BP، معاینه ته چشم طبیعی است. جهت تشخیص و درمان مناسب در شرح حال قبلی، سئوال از مصرف کدام مورد زیر اهمیت بیشتری دارد؟
الف) تریاک
ب) داروهای کورتیکواستروئیدی
ج) داروهای ضد پارکینسون
د) الکل