اسناد تاریخی
تاریخ واقعی هر کشور را تنها هنگامی می‌توان دقیق و صحیح نگاشت که بر مبنای منابع اصلی باشد. اسناد، نسخه‌های خطی (کتاب‌های غیرچاپی) و کتاب‌های چاپ شده از روی نسخه‌های خطی از مهم‌ترین منابع اصلی مورد نیاز مورخان هستند. اسناد برای پژوهش‌های تاریخی، همچون مصالحی هستند که مورخ با استفاده از آنها به بازسازی تاریخ می‌پردازد. بنابراین پژوهش‌ها و تحلیل‌های مورخ بدون مراجعه به اسناد و نسخه‌های خطی کامل نخواهد بود.
اسناد
اسناد در نتیجه «روابط اجتماعی» انسان‌ها به وجود می‌آیند. نامه‌ای که دوستی به دوست خود می‌نویسد، حکم استخدام یک کارمند یا کارنامه تحصیلی یک دانش آموز، پس از چندی خود به یک سند تبدیل می‌گردند. پس اگر هریک از ما نوشته‌های مربوط به روابط خانوادگی، وضعیت تحصیلی یا شغلی‌مان را نگاه داریم، یک بایگانی کوچک از اسناد خواهیم داشت. از روزگار پیدایش خط، این چنین استادی همیشه در طول تاریخ بشر تولید شده و بعضی از آنها به جای مانده‌اند. امروزه چنین اسنادی می‌تواند در گشودن نکات مبهم تاریخ ما را یاری دهد.
آیا هر نوشته‌ای می‌تواند برای ما کاربرد تاریخی داشته باشد؟ برای پاسخ به این سؤال باید تعریفی مشخص از سند ارائه داد. اسناد با توجه به استفاده‌ای که در هر زمان از آنها می‌شود دارای دو ارزش اداری و تحقیقی هستند. یعنی هنگامی که مطالب آنها مربوط به مسائل روزمره جاری است، اداری یا شخصی محسوب می‌شوند اما پس از آن که ارزش جاری و روزانه خود را از دست دادند، به آنها اسناد تاریخی می¬گویند. بنابراین از دیدگاه تاریخی می‌توان تعریف زیر را برای سند ارائه داد: «سند تاریخی برگ نوشته‌ای است که با از دست دادن ارزش روزمره و اداری خود در پژوهش‌های تاریخی قابل استناد و استفاده بوده و بنابر این قابلیت نگهداری دائمی داشته باشند».
اسناد تاریخی از مهم‌ترین منابع مکتوب در پژوهش¬های تاریخی به شمار می‌آیند و شامل مکاتبات حکومتی، فرمان‌ها، معاهدات سیاسی، نوشته‌های اداری، گزارش‌های اقتصادی، فرهنگی، نظامی، اسناد قضایی، مالی، حقوقی و برخی مکاتبات خصوصی و خانوادگی می‌باشند. اسناد در اصل به صورت نوشته‌هایی یک و گاه چندبرگی هستند اما گاه کتاب‌هایی نیز تهیه می‌شد که در آنها مجموعه سند به صورت یکجا گرد آوری شده بود. این کار بیشتر به دلیل توجه به فن نویسندگی و آموزش و نیز مقام و موقعیت صاحبان اسناد و نامه‌ها انجام می‌گرفته است. این گونه مجموعه‌ها امروزه ارزش تاریخی فراوانی نیز یافته‌اند. منشأت قائم مقام فراهانی صدراعظم معروف دوره قاجار، از این نمونه است.
بی توجهی به حفظ و نگهداری اسناد موجب از میان رفتن بسیاری از آنها در طول تاریخ شده است. اگر این بی توجهی صورت نمی‌گرفت اکنون مجموعه‌های بسیار عظیم و با ارزشی از فرمان‌ها، احکام و اسناد دیگر در دست بود. تا آنجا که به تاریخ ایران مربوط می‌شود اسنادی که اکنون در دسترس محققان قرار دارد و در مراکز اسناد نگاهداری می‌شود، از دوره ایلخانیان، تیموریان و آق قویونلوها به بعد باقی مانده است. تعداد این اسناد تا دوره صفویه بسیار کم است و به همین دلیل تحقیقاتی که در زمینه تاریخ آن دوران انجام می‌شود، با مشکلات بسیاری روبه رو است. عوامل گوناگونی مانند تغییر محل پایتخت، آتش¬سوزی، سیل، حملات اقوام گوناگون به شهرها و غارت آنها، جنگ‌های داخلی پی در پی و مصادره اموال دیوان سالاران بزرگ سبب از میان رفتن بسیاری از اسناد شده است. بیشترین اسناد باقی مانده از سلسله‌های حاکم بر ایران مربوط به دوران پهلوی است.
فکر کنید و پاسخ دهید
آیا می‌دانید در کشور ما چه روزی به عنوان روز اسناد ملی تعیین شده است؟
انواع اسناد
اسناد را براساس محتوا و کاربردشان در تحقیقات تاریخی، می‌توان به شیوه زیر طبقه‌بندی کرد:
۱- اسناد اقتصادی و اجتماعی: گویای اوضاع اقتصادی و چگونگی زندگی مردم در دوره‌ای معین هستند. اسناد مالیاتی، قباله‌های ملکی و ازدواج، اسناد و مکاتبات تجاری، وقف نامه‌ها و آمارهای جمعیتی از این قبیل‌اند.
۲- اسناد فرهنگی: مانند اسناد مربوط به تأسیس مدارس، دانشگاه‌ها، اعزام دانشجویان به خارج از کشور، امتیازنامه انتشار نشریات.
۳- اسناد سیاسی: مانند فرمان‌های پادشاهان یا مسئولین مملکتی و مکاتبات سیاسی میان کشورها
۴- اسناد شخصی: مانند خاطرات افراد یا یادداشت‌های روزانه سفر و نامه‌های خصوصی
کاربرد اسناد
اسناد، اطلاعاتی را درباره زندگی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دوران گذشته در اختیار مورخ می‌گذارند که در نوشته‌های مورخان کمتر به آن اشاره شده است؛ زیرا موضوع کتاب‌ها بیشتر در زمینه امور سیاسی، نظامی و در پاره‌ای موارد تشکیلات اداری است و مؤلفان آنها کمتر به شرح و تفسیر مطالب، به ویژه از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی، پرداخته‌اند . بنابراین مورخ امروزی می‌تواند با بررسی اسناد تاریخی به مطالبی جدید دست یابد. پاره‌ای از دلایل ارزش کاربردی استاد عبارت است از:
۱- چون اسناد اداری در روند اداری روزگار خود صادر می‌شده‌اند با بررسی آنها می‌توان به اوضاع سیاسی، شیوه مکاتبات اداری و چگونگی ثبت و ضبط احکام و نامه‌ها پی برد. همچنین از میان اسناد اصطلاحات اداری روزگار گذشته مشخص می‌شود.
یک توضیح
منشآت
منشآت در لغت یعنی انشا شده، نوشته شده و دیکته شده، منشآت نوع خاصی از نامه‌هایی بود که در گذشته نوشته می‌شد و ویژگی‌هایی داشت؛ مثلاً در ابتدای آن به مدح خداوند می‌پرداختند که ممکن بود یک صفحه را به خود اختصاص دهد و یا با وعظ و خطابه پایان می‌یافت.
۲- با استفاده از اسناد می‌توان با وضعیت اقتصادی دوران گذشته آشنا شد زیرا در آنها اطلاعاتی پیرامون انواع مالیات‌ها، شیوه مالیات‌گیری، چگونگی انجام معاملات و وضعیت کشاورزی و آبیاری انواع زمین‌ها و میزان مزدافرادی که روی زمین کار می‌کردند وجود دارد.
٣- با مطالعه اسناد می‌توان با اوضاع اجتماعی گذشته نیز آشناشد مانند: آداب و رسوم، وضعیت طبقات اجتماع و اصناف و چگونگی زندگی مردم.
۴- از مسائل دیگری که می‌توان از لابه لای اسناد استنباط کرد تحول خط و شیوه نگارش و انشاء است.
سواد نامه حاجی میرزا آقاسی به وزیر نظام (میرزا تقی خان)
یک توضیح
این نامه در اواخر سال ۱۳۵۹ق. به هنگامی که میرزا تقی خان در شهر ارزنه‌الروم (واقع در ترکیه) مشغول مذاکره درباره اختلافات مرزی ایران با دولت عثمانی بود، در ستایش از شایستگی او که توانسته بود از حقوق ایران به خوبی دفاع کند نوشته شده است. در پایین چند سطر از نامه بازنویسی شده است. دانش آموزان می‌توانند بقیه نامه را از روی سند بازنویسی کنند.
باز نویسی بخشی از سند:
«… خدمات آن فرزند مقبول خاطر مآثر ملوکانه افتاد و باعث ازدیاد مراحم و اشفاق مهر اشراق خریوانه درباره آن فرزند شد. به حق، آن فرزند در مجلس پنجم بسیار بسیار خوب از عهده […] بر آمده است، زیاد از حد از آن فرزند راضی و خشنود شدم. مرحبا مرحبا! صد هزار آفرین، روی آن فرزند سفید. نمک شاهنشاه دین پناه به آن فرزند حلال باشد که به طور دلخواه آن‌جانب در مجلس پنجم حقوق و حدود دولت علیه ایران را ثابت کردی …»
نکات مهم در مراجعه به اسناد تاریخی
استفاده تاریخی از اسناد مستلزم رعایت اصول خاصی است. یک برگ سند، نوشته‌ای است که شاید افراد زیادی با آن برخورد کنند، اما برای آنها کاربردی نداشته باشد؛ حال آن که مورخ با بررسی خود، آن را برای تدوین تاریخ زنده می‌کند. این امر جز با سنجش محتوای اسناد با دیگر منابع تاریخ نویسی (سکه‌ها، کتاب‌ها، کتیبه‌ها، آثار باستانی و غیره) ممکن نخواهد بود.
قوت‌ها و ضعف‌های اسناد
اسناد تاریخی به دلیل این که در زمان خود، کاربرد «شخصی» یا «اداری» داشته‌اند، از بسیاری دروغ‌ها و ملاحظه¬کاری‌ها و مسائلی از این قبیل که یک مؤلف در کتاب خود ممکن است آگاهانه در نظر گیرد، به دورند. بنابراین منبع موثقی برای مطالعات تاریخی به شمار می‌روند.
مورخان در گذشته اسناد را کمتر به عنوان یک منبع تاریخی در نظر می‌گرفتند؛ اما امروزه تحقیق در تاریخ بدون مراجعه به اسناد ناقص خواهد بود. با وجود این نمی‌توان گفت آنچه در اسناد آمده، همواره درست است.
مورخ پیش از هر چیز باید از اصالت سندی که به آن استناد می‌کند، و جعلی نبودن آن مطمئن باشد. برای تعیین اصالت اسناد می‌توان شواهدی را در آنها در نظر گرفت. سندی که بتوان به آن اطمینان کرد نباید مخدوش، خط خورده، تراشیده، شکسته، ترمیم شده و نونویس باشد. اگر سند، رونوشت یا به اصطلاح قدیم سواد است، باید از روی اصل نوشته شده و خلاصه نشده باشد. برای شناسایی سند، توجه به امضا، مهر و حاشیه نوشته‌های آن ضروری است. از طریق کاغذ، مرکب و تزئینات یک سند نیز می‌توان اصالت آن را تعیین کرد.
اسنادی که در دست بعضی افراد و خانواده‌ها هستند، ارزش بسیاری دارند، اما چون در معرض خطرهای گوناگون از قبیل آسیب دیدگی، پوسیدگی و نابودی هستند، بهتر است شناسایی و منتشر شوند و یا به مراکز نگهداری اسناد منتقل گردند.|
بایگانی‌ها و مؤسسات نگهداری اسناد
محل نگهداری اسناد امروزه به آرشیو معروف است. تأسیس آرشیو برای نگهداری اسناد به زمان‌های بسیار گذشته باز می‌گردد. از زمانی که انسان مسائل مربوط به زندگانیش را ثبت کرد، به فکر نگهداری آنها نیز افتاد. نخستین بایگانی‌های به دست آمده، مربوط به تمدن‌های مهم بشری مانند مصر و آشور است. پس همیشه در طول تاریخ آرشیوهایی برای نگهداری اسناد و مدارک وجود داشته است. در اروپا از قرون وسطی آرشیوهایی برای اسناد و مدارک دولتی پدید آمد. از قرن هفدهم میلادی فهرست کردن و تنظیم اسناد دولتی در اروپا رواج یافت و هر روز آرشیوهای ملی گسترش بیشتری یافتند.
فکر کنید و پاسخ دهید
با توجه به آنچه که در کتاب تاریخ ایران و جهان (۱) در مورد خط، زبان و نظام مملکت داری هخامنشیان آموخته‌اید، به نظر شما آرشیو در ایران باستان چه وضعیتی داشته است؟
در ایران تا پیش از تأسیس وزارت خانه‌های جدید، رسم بر این بود که مسئول هر دستگاه اداری و حکومتی، اسناد را در خانه نگهداری می‌کرد. بنابراین بیشتر اسناد اداری در خانواده‌های دیوان سالار به ارث مانده و به مرور زمان تعداد زیادی از آنها از بین می‌رفت. تنها برای نگهداری اسناد و مکاتبات سلطنتی در دربار، آرشیوی وجود داشت که رونوشت اسناد را در آنجا نگهداری می‌کردند. پس از انقلاب مشروطه، به دلیل توجه به سازمان‌های اداری و ایجاد وزارت خانه‌ها و در واقع شکل‌گیری نظام جدید اداری، اسناد هر وزارت خانه در بایگانی همان جا نگهداری می‌شد. این کار به تدریج موجب افزایش اسناد و مدارک گردید. به طوری که کم کم مؤسسات از عهده نگهداری آنها برنیامدند. به این ترتیب فکر تأسیس مرکزی اختصاصی برای نگهداری اسناد مربوط به افراد یا ادارات مختلف به وجود آمد.
در ایران تا چند دهه پیش، اسناد به شکل پراکنده در خانواده‌ها و سازمان‌ها وجود داشتند تا این که فکر تأسیس مرکزی برای نگهداری اسناد مطرح شد و پس از پیشنهاد سازمان یونسکو برای تأسیس آرشیو در کشورهای مختلف، سرانجام در سال ۱۳۴۹ش. قانون آرشیو به تصویب مجلس وقت رسید و سازمان اسناد ملی ایران به عنوان آرشیو ملی تشکیل شد. امروزه همه سازمان‌های دولتی موظفند اسناد راکد و قابل بایگانی خود را به این سازمان بفرستند.
ساختمان گنجینه اسناد ملی
از دیگر مراکز نگهداری اسناد، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران است که اسناد قابل توجه و مهمی به ویژه از دوره قاجاریه و اسنادی از رجال سیاسی و دانشمندان معاصر را نگهداری می‌کند .
وظایف مراکز اسناد
وظایف یک مرکز اسناد در ۴ بخش خلاصه می‌شود:
۱- حفظ و نگهداری اسناد از انواع خطرات مانند آتش سوزی، رطوبت، نور، حشرات و …
۲- آماده‌سازی اسناد برای استفاده محققین به وسیله فهرست، طبقه، بندی و دسته‌بندی آنها و تهیه راهنماهایی برای استفاده مراجعین.
۳- مرمت اسناد آسیب دیده.
۴- تکثیر اسناد برای حفظ آنها به شکل میکروفیلم یا فتوکپی.
مجله گنجینه اسناد یکی از مجله‌های تخصصی تاریخ پژوهی است که مقاله‌های آن عمدتاً مستند به اسناد و مدارک تاریخی است.
این مجله از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران منتشر می‌شود.
بیشتر بدانید
نسخه‌های خطی
امروزه ما کتاب‌هایی را در اختیار داریم که در نسخه‌های فراوان به یاری صنعت چاپ، نشر یافته و محققان و متفکران، افکار و یافته‌های خود را از طریق این کتاب‌ها به مردم انتقال می‌دهند. صنعت چاپ نخستین بار در نیمه قرن پانزدهم میلادی برابر با قرن نهم هجری در اروپا به کار گرفته شد. با توجه به این که نخستین چاپخانه‌ای که در ایران دست به چاپ کتاب زد در سال ۱۲۲۷ ق. به کشور وارد شد، این سؤال پیش می‌آید که پیش از آن کتاب‌ها چگونه در اختیار مردم قرار می‌گرفتند؟
مدتی پس از این که بشر به نگارش بر روی کاغذ دست زد، این کاغذها را با جلد به هم پیوست و کتاب را به وجود آورد. این کتاب‌ها که بخشی از آنها امروزه در اختیار ماست، به دلیل این که با دست نوشته شده‌اند، به دست نوشته» یا «نسخه‌ی خطی» معروفند. از هنگام آغاز کتاب نویسی در ایران، تاکنون هزاران هزار نسخه خطی نوشته شده است؛ اما همه آنها به دست ما نرسیده است. دلیل این نیز همان آفاتی است که برای اسناد بر شمردیم. تمامی منابع اصلی تاریخی، ادبی و جغرافیایی و سایر علوم که امروزه مورخان و دیگر دانشمندان برای بررسی علوم مورد نظرشان از آنها استفاده می‌کنند تا پیش از رواج صنعت چاپ، در شکل اولیه خود، نسخه خطی بوده‌اند.
آغاز نسخه خطی جامع التواریخ اثر رشیدالدین همدانی
مثلاً یک مورخ اگر بخواهد درباره تاریخ ایران در دوره مغولان، پژوهش و بررسی کند چاره‌ای ندارد جز این که به منابع اصلی این دوره مانند آغاز نسخه خطی جامع التواریخ اثر تاریخ جهانگشا، نوشته عطاملک جوینی، جامع التواریخ نوشته رشیدالدین فضل الله همدانی و بسیاری منابع دیگر مراجعه کند که در همان زمان یا اندکی پس از آن نوشته شده‌اند. این کتاب‌ها که
نوشته عطاملک جوینی، جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله همدانی اکنون چاپ شده و در اختیار مورخین قرار دارند، روزی به شکل نسخه خطی در گوشه کتابخانه‌ای پنهان بوده و چه بسا بسیاری از وجود آنها بی اطلاع بوده‌اند. اما فردی که به او مصحح می‌گویند آنها را یافته و تصحیح کرده و به چاپ سپرده است.
نسخه‌های خطی از نظر قدمت و ارزش تاریخی به دو دسته تقسیم می‌شوند:
۱- نسخه اصل: نسخه اصل نسخه‌ای است که به خط مؤلف است. نسخه‌ای که توسط یک کاتب نوشته می‌شد و مؤلف خود آن را تصحیح و بازخوانی می‌کرد نیز همان ارزش را دارد. نسخه اصل، مهم‌ترین نسخه یک کتاب است. زیرا مطالب مورد نظر مؤلف بدون هیچ دخل و تصرفی در آن وجود دارد و چون این نسخه اساس نوشتن نسخه‌های دیگر بوده است به نسخه مادر» معروف می‌باشد.
۲- نسخه نزدیک به اصل: پس از نسخه اصل، نسخه‌ای اهمیت دارد که از روی نسخه اصل نوشته شده باشد و اگر کاتب آنها دقیق و امانت دار بوده باشد، در آنها کمتر اشتباه راه یافته است. هر چه تاریخ کتابت نسخه از تاریخ تألیف آن دورتر باشد، اعتبار آن کمتر می‌شود چون امکان تغییر بیشتری در آن وجود دارد.
پرسش‌های نمونه
۱- سند را تعریف کنید.
۲- کاربردهای اسناد برای مورخ را توضیح دهید.
۳- ویژگی‌های یک سند تاریخی قابل استناد را بنویسید.
اندیشه و جست و جو
۱- یکی از مراکز اسناد را معرفی کنید.
۲- چنان چه سندی مربوط به گذشته در اختیار دارید، درباره آن گزارشی به کلاس ارائه دهید.
