سفرنامه، گشت و گذار در سرزمین‌ها
حال که با نقش و اهمیت نسب‌نامه‌ها در تاریخ نویسی آشنا شدید، به بررسی یکی دیگر از مهم‌ترین منابع پژوهش در تاریخ می‌پردازیم. خواندید که مورخان، «گذشته» را به یاری اطلاعات مختلفی که از اخبار و آثار به دست می‌آیند، بازسازی می‌کنند. در سده‌هایی از تاریخ ایران، سفرنامه‌ها یکی از مهم‌ترین منابع به دست آوردن آگاهی درباره وضع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به شمار می‌روند.
اقامت و مسافرت
در گذشته مسافرت آسان نبود و انگیزه‌های قوی نیاز داشت تا فردی از شهر و دیار خود دل بِکَنَد و عزم سفر کند.
معمولا سفر برای انسان‌ها با تغییر و تحولات فکری و روحی همراه است. به همین دلیل قرآن کریم انسان‌ها را به گشت و گذار و دقت در آن چه بر مردمان سایر سرزمین‌ها گذشته است ، دعوت می‌کند. برای توجه بیشتر بدین نکته، لازم است درباره «اقامت» و «مسافرت» بیشتر تأمل کنیم.
در مسافرت فرد می‌بایست، اگر چه برای زمانی کوتاه، از بسیاری تعلّقات خود دل بِکَنَد؛ زحمت و سختی سفر را تحمل کند؛ در شرایطی متفاوت از شرایط معمولی زندگی‌اش، قرار بگیرد و با آن مدارا کند.
از آنجا که در گذشته وسایل حمل و نقل به اسب، الاغ و شتر و نظایر آن منحصر می‌شد و حمل و نقل، با سرعتی بسیار کمتر از عصر حاضر انجام می‌گرفت، وجود مکان‌هایی در بین راه برای استراحت و سپری کردن شب ضروری بود. آیا نمونه‌هایی از این کاروانسراها را در شهر و دیار خود می‌شناسید؟
در مسافرت، آنچه انسان در پیرامون خود می‌بیند، توجه او را جلب می‌کند، در نتیجه دقت، تأمل و تفکر او افزایش می‌یابد و در مجموع به دلیل عادت شکنی و تجاربی که به همراه دارد، موجب تحول روحی می‌گردد.
انگیزه‌ها و انواع سفر
سفرها انواع مختلفی دارند. در این باره به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
سفرهای نظامی (لشکرکشی)، اجتماعی مهاجرت‌های قومی، تجاری، مذهبی، سیاسی، علمی (دانش اندوزی) و تفریحی.
۱- سفرهای نظامی (لشکر کشی): سفرهای نظامی از جمله مهم‌ترین سفرهایی است که از قرن‌ها پیش همواره صورت می‌گرفته است.
در سال‌های گذشته درباره برخی لشکرکشی‌های فرمانروایان مطالبی خوانده‌اید. این گونه لشکرکشی‌ها از نوع سفرهای نظامی هستند و باید دانست که انجام آن‌ها کاری ساده نبوده است. هنگامی که در تاریخ می‌خوانید کوروش پادشاه هخامنشی از پارس به سارد لشکر کشید، یا محمود غزنوی برای فتح سومنات از غزنین به هندوستان رفت یا … باید توجه کنید که حرکت یک لشکر عظیم و طی صدها و هزاران کیلومتر مسافت با وسایل و امکانات روزگار گذشته، با حوادث زیادی همراه بوده و هفته‌ها و ماهها به طول می‌انجامیده است.
۲- سفرهای اجتماعی (مهاجرت اقوام): مواردی نظیر مهاجرت آریایی‌ها به ایران، هند و اروپا؛ مهاجرت ایلات و عشایر ترک به ایران؛ مهاجرت‌های گروه‌هایی از مردم ایران در پی حملات هول انگیز نظیر حمله مغولان را سفرهای اجتماعی می‌نامند.
فکر کنید و پاسخ دهید
این گونه سفرها معمولاً تحولات اجتماعی مهمی را در پی داشته‌اند. آیا می‌توانید برخی از این تحولات را حدس بزنید؟
۳- سفرهای تجاری: از آنجا که نیازهای مردمان هر شهر و دیار از طریق تجارت و انتقال کالا برآورده می‌شود، در طول تاریخ، بازرگانان از جمله کسانی بوده‌اند که همواره از شهری به شهر دیگر در حرکت بوده¬اند.
یک توضیح
سلیمان سیرانی در چین
در سال ۳۳۷ ق. یک بازرگان ایرانی از اهالی بندر سیراف (که امروزه از بین رفته است) از طریق دریا به چین سفر کرد و در بازگشت به شرح مشاهدات خود پرداخت. سلیمان سیرافی چند قرن پیش از مارکوپولو قدم به خاک چین نهاد.
۴- سفرهای مذهبی: نزد پیروان هر آیینی بعضی مکان‌ها مقدّس هستند. شهرهای مذهبی نظیر مکه، مدینه، نجف، مشهد، بیت المقدس، لَهاسا (مرکز بودایی‌ها در تبت)، بَنارس (مرکز هندوها در هند) معابد و آتشکده‌های زردتشتیان در یزد، از این جمله‌اند.
پیروان آیین‌های مختلف نظیر اسلام، مسیحیت، بودایی، هندویی، زردشتی و غیره با توجه به آموزه‌های دینی خود، با شوقى وافر و به امید تقرب یا انجام تکلیف، به سوی مکان‌های مذهبی به حرکت در می‌آیند. در طول قرن‌ها، این گونه سفرها با همه سختی‌ها و صرف وقت زیاد، انجام می‌شده است.
علاوه بر این، پیروان و مبلغان هریک از آیین‌های بزرگ جهان، به منظور گسترش آیین خود، راهی سرزمین‌های شناخته و ناشناخته می‌شدند . مهاجرت مبلغان بودایی، مانوی، مسلمان و مسیحی در تحولات تاریخ اهمیتی بسزا دارد.
۵- سفرهای سیاسی: از روزگاران قدیم فرمانروایان همواره بنا به دلایلی مأموران و سفیرهایی را نزد دیگر فرمانروایان می‌فرستاده‌اند. برخی از این دلایل عبارت‌اند از:
– برقراری روابط بازرگانی و فراهم نمودن تسهیلات تجاری
– تقدیم هدایا و یا باج و خراج
– بازخرید یا مبادله اسیران جنگی
– ترک نزاع و انجام مذاکرات صلح
– زمینه سازی برای اتحاد برضد دولتی دیگر
– درخواست کمک نظامی در مواقع ضروری
– گردآوری اخبار و اطلاعات از اوضاع کشورها
– شادباش و تسلیت به مناسبت‌های مختلف
– خواستگاری
۶- سفرهای علمی (دانش اندوزی): در گذشته بسیاری از عالمان دینی در روستاها و شهرها پراکنده بودند و طالبان علوم برای بهره گیری از دانش آنان راهی دیارشان می‌شدند. به همین دلیل در سرگذشت بسیاری از دانشمندان پیشین به خصوص در جهان اسلام، می‌خوانیم که در پی کسب علم به سفرهای دور و نزدیک پرداخته‌اند.
۷- سفرهای تفریحی: دیدن سرزمین‌ها و گشت و گذار در طبیعت، جوامع انسانی و آشنایی با نهادها و پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی آن‌ها و دیدن عجایب جهان اطراف، همواره برای انسان‌ها نشاط آور بوده است. به همین دلیل تفرج و تفریح از انگیزه‌های مهم سیر و سیاحت بوده است.
۸- سفرهای اکتشافی: در قرن‌های اخیر سفر به منظور پژوهش و بررسی پدیده‌های طبیعی (کویر، دشت، …)، انسانی (بررسی اقوام و فرهنگ‌های آنان) و تاریخی (آثار باستانی، کتیبه‌ها، نقش‌ها، خط‌های قدیمی) مورد توجه بوده است. مثلاً راولینسون و دیولافوا از جمله اروپاییانی بودند که در دوران معاصر به ایران و عراق سفر نمودند و بر روی آثار باستانی این کشورها به تحقیق پرداختند.
آرمینیوس وامبری جهانگردی از اهالی مجارستان که در اواسط قرن نوزدهم از طریق قلمرو عثمانی به ایران آمد و با نام مستعار «رشید افندی» به آسیای میانه رفت و پس از بازگشت، اطلاعات فراوانی از این سرزمین‌ها در اختیار دولتهای اروپایی قرار داد.
سفرنامه چیست؟
برای بسیاری از کسانی که به سفرهای یادشده می‌رفتند، بسیاری از پدیده‌هایی که می‌دیدند تازگی داشت و از دیدن آن‌ها به شگفت می‌آمدند، بنابراین تصمیم می‌گرفتند مشاهدات خود را برای دیگران بنویسند (برخی ضمن سفر و برخی پس از انجام سفر).
از طرف دیگر هیأت های سیاسی که به هر کشور می‌رفتند، وظیفه داشتند از اوضاع اقتصادی و سیاسی مربوط به دربار، پایتخت و غیره گزارش‌هایی تهیه کرده، در اختیار دولت خویش قرار دهند؛ زیرا این دولت‌ها برای هدف¬های سیاسی و نظامی خود، به چنان اطلاعاتی نیازمند بودند. به این گونه نوشته‌ها سفرنامه گویند. بنابراین سفرنامه عبارت است از گزارش یک یا چند سفر. امروزه سفرنامه‌های فراوانی از دوران‌های مختلف تاریخی برجای مانده که توسط بازرگانان، سفیران، زایران، کشیشان، جاسوسان، دولتمردان و پژوهشگران نوشته شده است.
فکر کنید و پاسخ دهید
از برخی از دوره‌های تاریخی یک سرزمین، سفرنامه‌های بیشتری بر جای مانده است. آیا می دانید چرا؟
سفرنامه چه کاربردی در تاریخ نویسی دارد؟
سفرنامه‌ها از منابع مهم تاریخ نگاری هستند. به نظر شما در سفرنامه‌ها چه نوع مطالبی می‌توان یافت؟ تصور کنید اگر در گذشته کاروانی از ایران راه می‌افتاد چه مدت طول می‌کشید تا پس از پیمودن فرسنگ‌ها راه از بیابان‌ها و روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ، به چین برسد؟ سفرنامه نویسان معمولاً بسیاری از ماجراهای تلخ و شیرین و نیز مشاهدات خود را از راه‌ها، بناهای تاریخی، ساختمان‌ها، آداب و رسوم، لهجه‌ها، بازارها، اوضاع عمومی شهرها، شیوه تجارت سپاهیان، نوع ازدواج، پوشاک و خوراک، فنون و هنرها، اوضاع دربارها، روحیات مردم و غیره به رشته تحریر درآورده‌اند و حتی بعضی از آنان به ترسیم آن، پرداخته‌اند (مثل اوژن فلاندن که در دوره قاجار به ایران آمد). امروزه این تصویرها آگاهی‌هایی سودمند در اختیار بیننده قرار می‌دهد.
بنابراین سفرنامه‌ها حاوی اطلاعاتی ارزشمند از همه شؤون حیات اجتماعی هر دوره هستند.
برخی از جهانگردان اروپایی هنگام دیدار از شهرها، بناها و شخصیت‌ها به ترسیم تصویر آن‌ها می‌پرداخته‌اند، حتی برخی از آنان هنگام عزیمت به مشرق زمین، نقاش استخدام می‌کردند تا تصویرهای مورد نظرشان را ترسیم کند ؛ در نتیجه امروزه که بسیاری از آن آثار از میان رفته یا دچار تغییراتی شده‌اند، این تصویرها آگاهی‌هایی سودمند برای شناخت گذشته در اختیار بیننده قرار می‌دهد.
خواندید که انگیزه‌های مسافرت در گذشته، گوناگون بود. در میان مسافران، مأموران سیاسی بیشترین سفرنامه‌ها را از خود برجای گذاشته‌اند . آنان پس از طی طریق، پیامی را که گاه سری بود، به پادشاه می‌رساندند و طی چند جلسه با او به مذاکره می‌پرداختند. سپس پاسخ و پیام او را برای پادشاه خود می‌بردند. سفرنامه‌های این ماموران سیاسی، گذشته از در بر داشتن اطلاعات اقتصادی و اجتماعی، منابع بسیار خوبی برای آگاهی از روابط سیاسی دولت‌ها به شمار می‌روند.
از دیگر کاربردهای سفرنامه، آشنایی با دیدگاه‌ها و اندیشه‌های نویسنده آن است.
یک توضیح
بخشی از یک سفرنامه
ابن بطوطه در سفر طولانی خود، در سال ۷۵۳ ق. به منطقه شمال افریقا رسید. پس از آن به مالی رفت. برای آشنایی بیشتر با آگاهی‌هایی که از خواندن یک سفر نامه به دست می‌آید قسمتی از سفر نام ابن بطوطه، را در زیر می‌خوانید.
تصویر منسوب به ابن بطوطه
او خصوصیات مثبت اهالی مالی را چنین برشمرده است:
«از نیکویی‌های سیاهان یکی این است که ظلم وستم در میان آنان بس اندک می‌باشد. سیاهان از ظلم و ستم کاری بسیار بدورند؛ سلطان آنان در این باره اغماض و چشم‌پوشی روا نمی‌دارد. دیگر، امنیت است که در آن کشور نه در حَضَر و نه در سفر نیمی از دزدی و علی در میان نمی‌باشد.
دیگر از رسوم مستحسن آنان، این است که اگر سپید پوستی در آن کشور بمیرد مداخله‌ای در ماتَرَک او نمی‌کنند. اگر چه اموال او بسیار زیاد و هنگفت بوده باشد.
دیگر از رسوم نیک آنان مواظبت بر نماز و ادای آن با جماعت و تنبیه اولاد به خاطر نماز است. روزهای جمعه اگر انسان زودتر و اول وقت به مسجد نرود از کثرت ازدحام، جا برای نماز پیدا نخواهد کرد و عادت آنان چنین است که هر کس از پیش، جاده خود را توسط غلام به مسجد می‌فرستد تا آن را در جای مناسبی بگستراند و سجاده آنان از برگ‌های درختی شبیه به خرما بافته می‌شود و این درخت میوه ندارد.»
۷۲۷- ۷۲۵ ق. حرکت از مراکش به مکه و سفر او به ایران
۷۳۰- ۷۲۷ ق. سفر دریایی به آفریقای شرقی و بازگشت به عربستان
۷۳۳- ۷۳۰ ق. حرکت به هند از راه آناتولی و آسیای مرکزی
۷۴۱- ۷۳۳ ق. توقف در دهلی، بازگشت به کلکته و سپس سفر به مرزهای چین
۷۴۹- ۷۴۱ ق. سفر به بنگال و فراتر از آن از رادهای بازرگانی دریایی و بازگشت به مراکش
۷۵۴- ۷۴۹ ق. عبور از کودهای اندلس، عبور از صحرای آفریقا همراه کاروان
فکر کنید و پاسخ دهید
به نظر شما آیا همه مطالب سفر نامه‌ها حقیقت دارد؟
بیشتر بدانید
چهره زنان ایرانی در سفرنامه‌ها
سفرنامه نویسان اروپایی کم و بیش زنان را نیز مورد توجه قرار داده و مطالبی نیز درباره آن‌ها نگاشته‌اند. از آن جا که سفر نامه¬نویسان از سرزمین‌های دور دست به ایران می‌آمدند، تفاوت بسیاری میان شیوه زندگی زنان ایرانی با زنان وطن خودشان می‌دیدند. این تفاوت‌ها اغلب به دلیل نا آشنایی آنان با فرهنگ ایرانی اسلامی بود. به عنوان مثال زنان ایرانی از پوشش خود به ویژه چادر ناراحت و ناراضی نبودند؛ در حالی که اروپاییان آنان را در زحمت می‌دانستند و یا در حالی که شمار زیادی از مردم شهری و روستایی فاقد سواد بودند، آنان در سفرنامه خود از بی سوادی زنان می‌نوشتند و یا به دلیل بی خبری از دستورات دینی، نسبت به حقوق اجتماعی زنان قلم فرسایی می‌کردند. با این حال از لابه لای مطالب آن‌ها نکات جالب و خواندنی به ویژه مطالب مربوط به تاریخ اجتماعی می‌توان یافت. در یک دسته بندی می‌توان گفت مطالب مربوط به زنان در
سفر نامه‌ها عبارت است از:
۱- پوشاک زنان مناطق مختلف
۲- زنان شهری؛
۳- زنان روستایی؛
۴- زنان دربار (زنان پادشاه و نظایر آن)؛
۵- زنان عشایر
۶- ازدواج و مراسم آن
۷- بچه داری و تربیت فرزند؛
۸- سرگرمی‌ها و تفریحات؛
۹- شغل و پیشه؛
۱۰- میزان تحصیلات؛
۱۱- زنان مسیحی، زردشتی و غیره.
مثل شاردن که در عصر صفویه به ایران آمد شرح نسبتاً مفصلی از وضعیت زنان پادشاه ارائه کرده است. مادام دیوافوا باستان شناس که در عصر ناصرالدین شاه قاجار به ایران آمد درباره زنان ایرانی مطالبی نوشته است. حتی نویسنده‌ای همچون کلارا کولیوررایس نام سفر نامه خود را «زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان» گذاشته است. او در جایی از کتاب خود می‌نویسد: «زن ایرانی… از هر گونه فعالیت اجتماعی عام یا خاص که مردان انجام می‌دهند، محروم گشته است. به ندرت به دنبال آموزش و تحصیل می‌رود. و کمتر به وی اعتماد می‌شود و برای او ارزش و احترام قائلند. چگونه می‌توان از کشوری که زنان آن تا این اندازه عقب مانده نگاه داشته شده‌اند انتظار پیشرفت داشت؟ امروزه که حدود ۲۰۰ سال از آن تاریخ می‌گذرد، اگر وی زنده بود و حضور زنان ایرانی را در مراکز آموزشی، پژوهشی و اداری می‌دید، قطعاً قضاوت دیگری می‌کرد.
پرسش‌های نمونه
۱- مسافرت در دوران گذشته با امروز چه تفاوتی داشته است؟
۲- خواندید که فرمانروایان به دلایل مختلف، سفیرهایی نزد سایر فرمانروایان می‌فرستادند. چهار مورد از این دلایل را بنویسید.
۳- به نظر شما سفرهای اکتشافی با سفرهای علمی چه تفاوتی دارد؟
اندیشه و جست و جو
۱- فصلی از یک سفرنامه را انتخاب کنید و گزارشی کوتاه درباره کاربردهای آن برای مورخان و باستان شناسان آماده سازید.
۲- با مراجعه به یک کتابخانه و استفاده از رایانه، فهرستی از ۱۰ سفرنامه مربوط به ایران تهیه کنید.
