مدل جغرافیایی چیست؛ ویژگی‌ها، انواع، اهمیت و فواید مدل‌های جغرافیایی

مدل‌های جغرافیایی

مدل در لغت به معنای نمونه، سرمشق، طرح، نقش، نمونه کوچکی از چیزی، قالب و… آمده است.

مدل جغرافیایی چیست؟

مدل وسیله‌ای کوچک و مشابه از پدیده‌های جغرافیایی است، که آموزش این رشته را آسان می‌کند، و تفهیم یک موضوع پیچیده جغرافیایی را ساده و یک نظریه یا فرضیه جغرافیایی تجربه شده را اثبات می نماید.

مدل جغرافیایی تنها به ماکت ها و مولاژها اطلاق نمی‌شود؛ بلکه آنها نیز بخشی از مدل‌های جغرافیایی هستند. مهم ترین اصل در تهیه مدلهای جغرافیایی، سهولت استفاده و تأثیر آنها در یادگیری است.

انواع مدل‌های جغرافیایی

در علم جغرافیا، مانند بسیاری از رشته‌های علمی، از گذشته‌های دور تا به امروز از انواع مدل ها برای مطالعه و پژوهش بهره جسته اند. در طبقه بندی مدل‌های جغرافیایی، سلیقه محقق ملاک عمل است؛ با این حال، در یک طبقه بندی، این مدل ها را به چهار دسته تقسیم می‌کنند :

١- مدل ریاضی: عبارت‌های دقیق ریاضی اند که پدیده‌ها و سیستم‌های جغرافیایی را به شکل فرمول و به صورت خلاصه و با استفاده از اعداد و نمادها نشان می دهند. این مدل ها برای تفهیم یافته‌های یک موضوع جغرافیایی به کار می‌روند؛ مانند: مدل‌های رطوبت نسبی و تراکم نسبی جمعیت.

۲- مدل شبیه سازی: این مدل ها پدیده‌های جغرافیایی را که به صورت فرایند (حرکت، جریان و…) و در طول زمان ایجاد می‌شوند، را نمایش می دهند. برخی از این مدل ها به وسیله دست در آزمایشگاه‌های جغرافیایی برای بررسی وضعیت واقعی پدیده‌ها ساخته می‌شوند. نظیر میز شن و تونل باد. دسته دیگری از این مدل ها، شبیه سازهای رایانه‌ای اند که رفتار پدیده‌های واقعی را نشان می دهند و در رایانه ساخته می‌شوند؛ مانند مدل رایانه‌ای منظومه شمسی و طوفان و گردباد

۳- مدل فیزیکی: مدل‌هایی هستند که با مقیاس معین از پدیده‌های جغرافیایی ساخته می‌شوند. این مدل ها بیشترین نقش را در آموزش موضوعات جغرافیای عمومی دارند. کاربرد عمده آنها در نمایش دادن پدیده‌های طبیعی است و در مسائل انسانی به ندرت از آنها استفاده می‌شود. مانند کره جغرافیایی، نقشه و انواع ماکت ها و مولاژها.

شکل ۱- نقشه به عنوان یک مدل جغرافیایی

شکل ۲- کره جغرافیا به عنوان یک مدل

شکل ۳- مدلی از حرکات دامنه‌ای و آثار آن

۴- مدل مفهومی یا استنتاجی: این مدل ها از روی یک فرضیه یا نظریه جغرافیایی تعریف و طراحی می‌شوند؛ مانند مدل فون تونن. (Von Thunen)

این مدل با وجود قدیمی بودن و اشکالاتی که به آن وارد شده، هنوز هم اعتبار زیادی دارد. فون تونن در این مدل رابطه بین فاصله از مرکز شهر، قیمت محصولات کشاورزی و کاربری‌های زمین را با دوایر متحدالمرکز نشان داده است. در مدل مکان یابی کشاورزی، اراضی زراعی نزدیک به مرکز شهر و بازار به تولید کالاهای پرحجم و فاسد شدنی مانند سبزی، میوه، گوشت و لبنیات اختصاص داده می‌شود تا این کالاها سریع تر به بازار مصرف برسند و حمل و نقل نیز ارزان تر تمام شود. نواحی دورتر از مراکز شهری به طور گسترده به گیاهان مرتعی، تولید غلات تجاری و گله داری اختصاص می یابد.

لازم به یادآوری است که زمین‌های کشاورزی نزدیک مرکز شهر و بازار مصرف، از زمین‌های دوردست گران ترند.

به شکل ۴ دقت کنید! به خاطر داشته باشید که مدل نمی‌تواند کاملا منطبق بر واقعیت باشد؛ اما بخش‌های زیادی از آن را به خوبی نشان می دهد.

۱- شهر

۲- محل تولید محصولات کشاورزی برای بازار

۳- تولید چوب و الوار

۴- محل تولید غلات

۵- محل تولید غلات همراه با مراتع

۶- سه نوع کشت مختلط

۷- مراتع با زمین ارزان

شکل ۴- مدل فون تونن و نقشه کاربری زمین در کشور اوروگوئه

ویژگی‌های یک مدل جغرافیایی

استفاده از مدل‌های جغرافیایی در آموزش به دلیل فراهم کردن فرصت فعالیت در موضوع یادگیری باید ویژگی‌هایی داشته باشد؛ از جمله:

١- مدل باید شکل ساده‌ای از پدیده‌های واقعی را نشان دهد؛

۲- به واقعیت شباهت زیادی داشته باشد؛

٣- اطلاعات مورد نیاز را در اختیار افراد قرار دهد؛

۴- بهتر است مختصر و مربوط به موضوع مورد نظر باشد؛

۵- از دقت کافی برخوردار باشد؛

۶- قابلیت پیش بینی داشته باشد؛

۷- تصمیم گیری را آسان کند.

اهمیت و فواید مدل‌های جغرافیایی

در جغرافیا مشاهده مستقیم پدیده‌ها اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا انسان ها در محیط واقعی همه پدیده‌ها و اجزای آن را در مقیاس اصلی خود، به صورت ترکیبی می بینند و ارتباط آنها را با سایر اجزاء درک می‌کنند. بدین ترتیب، تحلیل مسائل بهتر و دقیق تر صورت می‌گیرد. اگر چه پاسخ برخی پرسش ها با مشاهده مستقیم داده می‌شود؛ اما همیشه برای همه ما امکان ندارد که بسیاری از پدیده‌ها را به صورت مستقیم ببینیم و اطلاعات مورد نظر خود را کسب کنیم. برخی از پدیده‌های جغرافیایی در گذشته روی داده اند و اکنون فقط آثاری از آنها دیده می‌شود؛ مانند به وجود آمدن کوهستان ها. برخی پدیده‌ها در فاصله‌ای دور از محل زندگی ما به وقوع می‌پیوندند و فرصت و امکان دیدن آنها برای همه ما فراهم نیست (مانند سیستم‌های یخچالی در ارتفاعات بلند).

گاهی در محیط واقعی خطرهایی وجود دارد که کار مطالعه را غیر ممکن می سازد؛ مانند مطالعه آتش فشان ها با بررسی پدیده‌های کف اقیانوس ها. گاهی نیز امکان تکرار وقوع پدیده‌ها در کوتاه مدت وجود ندارد؛ مانند پدیده کسوف یا زلزله. در این گونه موارد، مدل‌های جغرافیایی می‌توانند در فهم موضوعات کمک مؤثری کنند. در واقع طبیعت، آزمایشگاه جغرافیاست. و جغرافیا یکی از رشته‌های علمی است که آزمایشگاه بسیار وسیع و مجهزی دارد و از آن برای مطالعه سیستم‌های جغرافیایی می‌توان استفاده کرد.

اگر بخواهیم جهان پیچیده و پر از سیستم را به طور دقیق و آسان درک و مدیریت کنیم، باید اجزای تعامل بین آنها را به خوبی بشناسیم. گام بعدی این است که بتوانیم سیستم را به صورت یک مدل نشان دهیم تا اجزای مهم و پیوندهای اساسی آن برجسته شوند و جزئیات کم اهمیت، در حاشیه قرار گیرند. در مراحل بعد، می‌توان مدل ها را گسترش داد، به یکدیگر مرتبط کرد و به واقعیت نزدیک تر شد (شکل ۵).

شکل ۵- سیستم حوضه آبریز و مدل آن

آیا می‌توانید بگویید ساخت ماکت و مدل به برنامه ریزان چه کمکی می‌کند؟

اگر برنامه ریزان و مسئولان شهر بخواهند شهرکی بسازند، قبل از ساختن آن، پرسش‌هایی را مطرح می‌کنند؛ از قبیل:

– بهترین مکان برای ساخت شهرک کجاست؟

– شبکه حمل و نقل این شهرک چگونه باید باشد تا افراد با صرف کمترین وقت و هزینه به راحتی بتوانند به محل کار خود برسند؟

– اگر جمعیت شهرک در آینده افزایش یابد، برای تأمین آب و فضای مورد نیاز آنها چه باید کرد؟

بسیاری از برنامه ریزان و دست اندرکاران برای یافتن پاسخ مناسب به تصورات خود، اجزای سیستم شهرک، یعنی خیابان ها، ساختمان ها، فضای سبز و…، را در مقیاس کوچک، به صورت ماکت یا مدل طراحی کرده و می سازند، و محاسن و معایب طرح خود را بررسی و بعد از رفع اشکالات و جابه جایی برخی اجزاء و پیش بینی‌های لازم به ساخت شهرک اقدام می‌کنند (شکل ۶).

شکل ۶- ماکت یک شهرک

وقتی شما وارد اداره یا سازمانی می‌شوید، چارت سازمان مدلی است که به شما کمک می‌کند تا به آسانی بتوانید بخش مورد نظر خود را پیدا کنید و به سلسله مراتب اداری و تشکیلاتی سازمان پی ببرید (شکل ۷).

شکل ۷- نمودار تشکیلات سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی (وزارت آموزش و پرورش)