جانورشناسی؛ خزندگان؛ ساختمان و کار دستگاه‌های مختلف بدن

پیشگفتار

خزندگان از قدیمی‌ترین جانورانی هستند که زندگی خود را در خشکی آغاز می‌کنند و در تمام دوره حیات خود، در خشکی به سر می‌برند (البته وابستگی آنها به آب، به کلی از بین نمی‌رود بلکه نسبت به دوزیستان، وابستگی کمتری نسبت به آب دارند).

قدمت خزندگان مربوط به حدود ۲۲۰ میلیون سال قبل است. اولین گروه خزندگان که امروزه به صورت سنگواره یافت می‌شوند دایناسورها بودند که بسیار عظیم الجثه و نوعی از آنها موسوم به برونتوزوروس، بیش از ۲۵ متر طول داشتند.

خزندگان تفاوت‌هایی با دوزیستان دارند، از آن جمله‌اینکه سطح بدنشان خشک و پوست آنها از یک طبقه پوششی ضخیم کراتینی احاطه شده است. تنفس جلدی ندارند و لقاح آنها داخلی است. دست و پا ندارند و یا دارای دست و پای کوتاه‌اند. استخوان‌بندی آنها کامل‌تر و تخم آنها دارای پوسته آهکی یا چرمی است.

زیستگاه خزندگان بیشتر نواحی گرمسیر است و در نواحی معتدل نیز یافت می‌شوند.

ویژگی‌های خزندگان

١- بدن، از یک طبقه پوشش ضخیم از جنس کراتین پوشیده شده است و منشأ آن، اپیدرم است (بر خلاف ماهیها که منشأ پولک‌ها درم است).

۲- شش‌ها تکامل یافته‌تر از دوزیستان است و تنفس جلدی ندارند.

٣- قلب آنها چهار حفره است و بین بطنها، دیواره ناقصی (در مارها و سوسمارها) یا دیواره کامل (نظیر تمساح ها) وجود دارد.

۴- خونسردند.

۵- اکثر قریب به اتفاق آنها تخم می‌گذارند و روی تخم‌ها می خوابند.

۶- جمجمه، دارای یک استخوان پس سری است.

۷- از مغز آنها، ۱۲ جفت عصب خارج می‌شود.

۸- جنین از غشاهای رویانی پوشیده شده است (آمنیون، کوریون، غشأ کیسه زرده و پرده آلانتوئید).

۹- نوزاد کاملا شبیه مادر است و دگردیسی ندارد.

خزندگان امروزی، بیش از ۶۰۰۰ گونه‌اند، در حالی که خزندگان قدیمی‌بسیار بیشتر بودند. از نظر جانورشناسان، خزندگان کنونی به ۴ دسته تقسیم می‌شوند که عبارت اند از: رینکوسفالها، لاک پشتان، اسکواماتا و کروکودیل ها.

لاک‌پشتان: بدن، در یک پوشش سختی به نام لاک قرار گرفته است. لاک، دارای سطح شکمی صاف و سطح پشتی برجسته است. سطح پشتی از اتصال دنده‌ها به ستون مهره‌ها و سطح شکمی از تغییرات قفسه سینه حاصل شده است. لاک، در حال عادی تمام اندام‌ها به جز سر و دستها و پاها و دم را می‌پوشاند و در لحظه خطر، اندام‌های فوق نیز در لاک مخفی می‌شوند.

لاک پشتان دریایی دارای لاک نرم تری هستند و در نوع خشکی زی، لاک سخت‌تر و دست و پا کلفت و ضخیم است.

لاک پشت در آرواره دندان ندارد و دارای ساختمانی شبیه منقار پرندگان است که شاخی است و برای گرفتن و خرد کردن غذا به کار می‌رود. دستها و پاها چنگال‌های شاخی دارند که برای حفر کردن زمین، به کار می‌رود و در نوع آبزی، دستها و پاها به شکل باله است که به کار شنا می آید. برخی از لاک پشتان دریایی بسیار بزرگ و غول آسا هستند به طوری که طول آنها به ۲ متر می‌رسد و وزن آنها بالغ بر ۶۰۰ کیلوگرم است. اندام‌های تنفسی آنها، مانند جانوران خشکی است و نوع آبزی آن برای تنفس،

شکل ۱- اسفنودون

ناچار، به سطح آب می آید. ماده‌ها برای تخم ریزی به سواحل می‌روند و تخمهای خود را در ماسه‌های ساحلی مخفی می‌کنند. نوزاد، پس از بیرون آمدن از تخم، راهی آب می‌شود (شکل ۲).

شکل ۲- نمونه‌هایی از لاک پشتان

کروکودیل‌ها

تکامل یافته ترین و در عین حال عظیم الجثه ترین خزندگان محسوب می‌شوند؛ به طوری که طول برخی از آنها به بیش از ۱۰ متر می‌رسد. نظیر آناکوندا که در آمریکای جنوبی زندگی می‌کند. بدن، از سه قسمت سر، تنه و دم تشکیل شده است. دهان، بزرگ و حجیم و مجهز به دندان‌های مخروطی است. پوشش بدن، سخت و چرمی و جانور دارای اسکلت خارجی است. پوست کروکودیل گرانبهاست؛ به همین سبب بیش از حد، شکار می‌شوند؛ به طوری که در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. در رودخانه سرباز، واقع در بلوچستان ایران، نوعی تمساح وجود دارد (شکل ۳).

شکل ۳- کروکودیل ها، شکارچیان قدرتمند رودخانه‌ها هستند.

سوسمارها: حدود ۳۱۴۰ گونه دارند. بدن، کشیده و دراز و شکل بدن آنها، متفاوت است. اندام‌های حرکتی آنها، کوتاه و یا بلند و برخی فاقد اندام حرکتی هستند نظیر مار شیشه‌ای که در ایالات متحده فراوان است و در ایران نیز در نواحی گیلان دیده می‌شود. برخی تند و سریع حرکت می‌کنند. اینها بدن کشیده و دم طویل دارند و عده‌ای که بدنشان جمع و جور و دارای دم کوتاه‌اند به کندی حرکت می‌کنند. مهره‌های دم، استخوانی نشده است؛ به‌این دلیل اگر دم سوسمار گرفته شود و جانور احساس خطر کند، با یک تکان شدید، دم کنده می‌شود و جانور فرار می‌کند. دم، بعد از گذشت زمان، مرمت می‌شود.

دسته‌ای دیگر از سوسماران، آفتاب پرست‌ها هستند. اینها به سرعت تغییر رنگ می‌دهند و خود را به رنگ محیط در می‌آورند. زبان آنها متحرک و چسبنده است. حشرات، به زبان آنها می‌چسبند و جانور آنها را می‌بلعد. دستگاه دفعی آنها ادرار را به صورت نیمه جامد دفع می‌کند (شکل ۴).

معدودی از سوسمارها نظیر سوسمار غول، سمی هستند و سم آنها مانند زهر مار زنگی است.

مارمولک صحرایی

مارمولک شاخداراژدهای کومودو

شکل ۴- نمونه‌هایی از سوسمارها

مارها: بعد از سوسمارها، فراوان ترین خزندگان هستند و تاکنون بیش از ۲۵۰۰ گونه شناخته شده است که تعداد معدودی از آنها (حدود ۳۰۰ گونه) سمی هستند. مارها جانورانی مفیدند و در کنترل حشرات و جوندگان نقش مؤثری دارند. از سم مارها نیز برای درمان برخی از بیماریها نظیر سرطان استفاده می‌شود.

مارها دست و پا ندارند (به جز مار بوآ و پیتون که اثری از دست و پا در آنها دیده می‌شود). چشم‌ها، بدون پلک است. سوراخ گوش، مثانه و جناغ سینه ندارند. زبان، دوشاخه است و خیلی سریع حرکت می‌کند. دندانها باریک و روی آرواره و سقف دهان قرار دارند. ریه چپ تحلیل رفته است و ریه راست باریک و دراز است و در انتهای آن محفظه‌ای به نام اتاق هوایی قرار دارد. آرواره‌های مار، آزاد است؛ به‌این دلیل می‌تواند دهان خویش را بیش از حد باز کند و طعمه‌های بزرگ را ببلعد (شکل ۵). معده، قابلیت اتساع زیاد دارد. دندان‌ها به سمت عقب دهان خمیدگی دارند و وظیفه آنها گرفتن و نگهداری طعمه است و به کار جویدن نمی آید. مارهای سمی‌دندان‌های خاصی به نام فنگ (دندان زهری) در آرواره بالا دارند (شکل ۶) که با غدد زهری مرتبط هستند. این دندانها، توخالی است و مانند سرنگ عمل می‌کند. هنگامی‌که مار، جانوری را نیش می زند، غدد زهری که در آرواره بالا هستند و با دندان‌های مزبور در ارتباط اند منقبض می‌شود و سم، از راه‌این دندانها به داخل بدن جانور نیش خورده تزریق می‌شود. تعداد مهره‌ها در مارها زیاد و از ۲۰۰ تا ۴۰۰ مهره متغیر است. عضلات نیز در مارها فراوان و بند بند است.

شکل ۵- به علت ساختمان ویژه استخوان‌های دهان و نداشتن استخوان جناغ سینه مارها می‌توانند طعمه‌های بزرگ‌تر از خود را ببلعند.

شکل ۶- سر مار سمی

دستگاه‌های مختلف بدن خزندگان

پوست: پوست، نظیر سایر جانوران، از اپیدرم و درم، تشکیل شده است. اپیدرم، تعداد زیادی سلول، درست می‌کند که شاخی است و به پوست استحکام می‌بخشد. درم، علاوه بر اعصاب و رگهای خونی و سلول‌های کروماتوفر، تارچه‌هایی از بافت همبند دارد که به پوست خاصیت ارتجاعی می‌بخشد.

لایه رویه پوست، بعد از مدتی، می افتد. مثلا مارها در سال، از ۶-۲ بار پوست اندازی می‌کنند. تغییر رنگ پوست براثر هورمون‌های فوق کلیه و هیپوفیز است. برخی مانند آفتاب پرست ها، به سرعت تغییر رنگ می‌دهند و برخی نظیر مارها و سوسمارها به تدریج رنگ عوض می‌کنند، لاک پشت‌ها و کروکودیل‌ها تعویض پوست ندارند.

دستگاه گوارش: مانند سایر مهره داران است. با این تفاوت که در مارها اتساع فراوان دارد. مارهای سمی از آنزیمهای سمی خود برای هضم نیز استفاده می‌کنند. خزندگان اغلب بعد از خوردن غذا، در آفتاب دراز می‌کشند تا گرم شوند. یک بار غذا خوردن، تکافوی احتیاجات آنها را برای چند هفته و یا حتی چندین ماه، می‌کند. برخی از سوسمارها و لاک پشتان از سبزیجات استفاده می‌کنند ولی غالبا گوشت خوارند (شکل ۷).

دستگاه گردش خون: مانند سایر مهره داران، گردش خون مضاعف و ناقص است. ولی به علت وجود دیواره بین بطنها از دوزیستان کامل‌تر است. خون نیمه راست و نیمه چپ قلب، نهایتا مخلوط می‌شود ولی میزان اختلاط به شدت دوزیستان نیست (شکل ۸).

شکل ۷- اندام‌های داخلی مارمولک

دستگاه عصبی: مخچه، تکامل یافته‌تر از دوزیستان است و از مغز ۱۲ جفت عصب خارج می‌شود. سایر قسمت‌ها مشابه دوزیستان است.

دستگاه تولیدمثل: اندام‌های تولید مثل در خزندگان نابالغ مشابه و در دوران بلوغ متمایز می‌شود. بیضه‌ها و تخمدانها در نزدیک کلیدها جای دارند تخمکها بعد از رها شدن، داخل مجاری اویدوکت می‌شوند و در آنجا، عمل لقاح صورت می‌گیرد و پرده‌های جنین تشکیل می‌شود. در پاره‌ای از خزندگان، تخمهای بارور شده، در مجاری تخمدان می‌ماند و پس از بیرون آمدن نوزاد از تخم، از بدن مادر خارج می‌شود. این گونه جانوران را زنده زا می‌گویند؛ نظیر: افعیها و مارهای دریایی. عده‌ای نیز روی تخم‌های خود چنبر میزنند؛ مثل مار کبرا. برخی نیز در صورتی که شرایط محیطی نامساعد باشد، تخم را درون بدن نگهداری می‌کنند تا نوزاد از تخم خارج شود مانند مارهای حلقوی اروپایی.: ولی اکثر خزندگان در بیرون تخم گذاری می‌کنند و گرمای خورشید، دمای لازم را برای رشد جنین فراهم می‌کند. تعداد تخم در خزندگان متغیر است. مثلا برخی از مارمولک‌ها فقط یک تخم می‌گذارند در حالی که لاک پشت دریایی بیش از ۴۰۰ تخم می‌ریزد. تعداد تخم در مارها ۱۰ تا ۲۰ عدد و در ۴ کروکودیل‌ها ۳۰ تا ۶۰ تخم است.

شکل ۸- دستگاه گردش خون خزندگان پست (شکل بالا). دستگاه گردش خون خزندگان عالی (شکل پایین).

حواس خزندگان: در مارها حس بینایی و شنوایی، ضعیف است، ولی حس بویایی بسیار قوی ه است. گوش خارجی و پرده صماخ ندارند و فقط گوش میانی و داخلی دارند. وسیله حس بویایی، بینی و زبان است. گیرنده‌های گرمایی در بدن مارها فراوان است.

فعالیت خزندگان، تابع دمای محیط است. در نواحی گرم، طی سال فعال اند ولی در نواحی معتدل، برحسب دما، بخشی از سال را به استراحت می‌پردازند.

مارها و سوسمارها هنگام خواب زمستانه به اعماق زمین و لاک پشتان به قعر آب روی می‌آورند. برخی از مارهای بیابانی، در فصل گرم روزها به استراحت می‌پردازند و شب‌ها فعالیت می‌کنند. به طور کلی حداکثر دمای مناسب برای فعالیت خزندگان ۳۵-۴۰ درجه سانتی گراد است و دمای ۴۵ برای آنها کشنده است.