زیرسلسله تک‌سلولی‌ها: تاژکداران، ریشه‌داران، مژه‌داران، اسپرداران، میستوزا

پیشگفتار

تک سلولی‌ها جانوران کوچک میکروسکوپی و ریزی هستند که‌اندازه آنها از ۲ میکرون شروع می‌شود و حداکثر ۴ الی ۵ سانتی متر می‌رسد. تک سلولی‌ها بیشتر در محیط‌های مایع، در خاک‌های مرطوب و درون بافت‌های جانوری فعالیت می‌کنند. که در حالت اخیر مشکلات زیادی را در دامپزشکی و دامپروری و بهداشت ایجاد می‌کنند تک سلولی‌ها ممکن است دارای زندگی آزاد، انفرادی و یا اجتماعی باشند و نیز به طور انگل در روی جانوران دیگر زندگی کنند. آنها اغلب خود به عنوان مواد غذایی برای جانوران بزرگ‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرند و نیز در پاک سازی محیط زیست از بقایای جانداران نقش مهمی‌دارند گونه‌هایی نیز باعث بروز بیماریهای مختلف از و قبیل مالاریا – اسهال خونی (کسیدیوز در طیور) بیماری خواب و بسیاری از بیماری‌های دیگر در انسان و سایر جانوران می‌شوند.

صفات عمومی و محلی

١- تک سلولیها جانورانی هستند با یک سلول تنها که از نظر خصوصیات داخلی مانند پر سلولی‌ها هستند، اما فیزیولوژی کار سیتوپلاسم و اندامک‌های داخلی آنها با هم فرق می‌کند، یعنی اینکه تمام اعمال حیاتی جانور در داخل همان یک سلول صورت می‌گیرد.

۲- اندام حرکتی این جانوران زوائد سیتوپلاسمی از قبیل تاژک و مژک و پاهای کاذب و غیره است.

٣- تغذیه در تک سلولی‌ها مانند تمام پرسلولی‌ها هتروتروف هستند. مگر در موارد استثنایی گونه‌هایی که اتوتروف هستند و سیستم‌های شکاری، گوشت خواری، گیاه خواری در اینها دیده می‌شود.

۴- محیط زندگی تک سلولی‌ها محیطهای آبی، مرطوب و بعضی داخل بافت‌های گیاهی یا جانوری به صورت انگل یا ساپروفیت زندگی می‌کنند.

۵- تولید مثل در تک سلولی‌ها به دو صورت جنسی و غیر جنسی دیده می‌شود که اغلب به صورت متناوب است.

۶- تک سلولی‌ها دارای خاصیت کیست بستن هستند و در شرایط نامساعد مدت قابل ملاحظه‌ای به صورت کیست باقی می‌مانند.

صفت تک سلولی بودن در این جانوران دائمی‌نیست و گاهی در مرحله‌ای از زندگی به صورت یک سلول چند هسته‌ای و گاهی به صورت کلنی یا اجتماعی زندگی می‌کنند که از مجموعه چندین سلول به وجود آمده‌اند این صفت نشان دهنده‌این است که مرزی دقیق بین تک سلولی‌ها و پرسلولی‌ها وجود ندارد.

تک سلولی‌ها به پنج رده تقسیم می‌شوند:

١- رده تاژکداران (Flagllata)

۲- رده ریشه داران (Rhizo poda)

٣- رده مژه داران (Cilliata)

۴- رده اسپرداران (Sporozoa)

۵- رده میستوزا (Mycetozoa)

۱- رده تاژکداران: اندام حرکتی در این تک سلولی‌ها زائده خاصی به نام تاژک یا فلاژل است. روش تغذیه در این جانوران به صورت انگل، شکاری و گندخواری دیده می‌شود. تولید مثل در تاژکداران غیر جنسی و به روش دوتایی است و به ندرت تولید مثل جنسی دارند.

از این رده می‌توان ولوکس (Volvox)، لشمانیا (عامل بیماری سالک) را نام برد.

شکل ۱- ساختمان یک فلاژل از تاژکداران

شکل ۲- یک کلنی ولوکس

۲- رده ریشه داران: جانورانی هستند که‌اندام حرکتی آنها زوائد سیتوپلاسمی‌به نام پاهای کاذب است که دایما در جانور به وجود می آید و در اغلب گونه‌ها این پاها جای مشخصی ندارد، ریشه پایان در برخی از مراحل تکامل خود به صورت تاژک داران در می آیند. گونه‌های این شاخه بیشتر در آب‌های شور (بیش از ۸۰%) و در دریا دیده می‌شوند و درصدی هم در آبهای شیرین یا در خاکهای مرطوب فعالیت دارند، بعضی از گونه‌های این رده زندگی انگلی دارند که در این صورت درون بافت‌های بدن میزبان و یا داخل حفره عمومی آن زندگی می‌کنند که در این صورت با استفاده از سلول‌های بافت پوششی یا سلول‌های بافت خون موجب بیماری خطرناکی می‌شوند از این رده می‌توان به آمیب‌ها اشاره کرد که یک نوع آن مولد اسهال خونی در انسان می‌باشد.

شکل ۳- شیمای یکی از روزنه داران از رده ریشه پایان

شکل ۴- ساختمان یک آمیب

٣- رده مژه داران: اندام حرکتی در این تک سلولی‌ها مژه است. مژه‌ها از تاژک‌ها کوچک‌تر بوده و به تعداد بسیار زیاد روی سطح بدن پراکنده است. این تک سلولی ها، دارای دو نوع هسته هستند. یکی هسته رویشی و رشدی و دیگری هسته زایشی یا جنسی، محیط زندگی این تک سلولی‌ها در آبهای شیرین و یا اینکه در داخل بافت جانوران دیگر مانند حشرات، پستانداران و در داخل لوله گوارشی آنها به صورت انگلی زندگی می‌کنند.

از این رده می‌توان پارامیسیوم را نام برد.

شکل ۵- مراحل تقسیم مستقیم در پارامیسیوم

۴-رده اسپرداران: گونه‌های این رده از لحاظ شکل ظاهر، بسیار متنوع اند، تمامی آنها انگل بوده و تغذیه خود را از بدن میزبان با جذب سطحی از راه جلد انجام می‌دهند. در این تک یاخته‌ها دو روش تولید مثل وجود دارد. یکی تولید مثل جنسی که معمولا این تولید مثل در بدن بندپایان و دوم تولید مثل غیر جنسی است که در داخل گلبول‌های قرمز پستانداران و پرندگان صورت می‌گیرد. از این رده می‌توان گونه‌ایمریا تیتلا را نام برد که موجب بیماری کسیدیوز در مرغ می‌شود.

۵- رده میستوزا: تک یاختگانی به اشکال تخم مرغی و دوکی شکل است و با دارا بودن یک تاژک و نداشتن پلاست در سیتوپلاسم شباهت زیادی به تاژکداران دارند. معمولا به صورت گند خوار یا ساپروفیت زندگی می‌کنند، چند گونه از آن روی گیاهان پوسیده و شاخه چوب‌های کهنه مرده و روی برگ‌های پوسیده در رطوبت و تاریکی فعالیت می‌کنند.