بیشتر بی‌مهرگان عالی و همه مهره داران برای اعمال گوناگون زندگی، دستگاه‌های ویژه‌ای دارند، اما در بعضی موارد، جانورانی دیده شده‌اند که بدون داشتن بعضی اندام‌های مخصوص، اعمال حیاتی را انجام می‌دهند. مثلا مرجانها که فاقد اندام‌های تنفسی و ترشحی هستند و یا کرم کدو و آسکاریس که دستگاه گردش خون و تنفس ندارند.

پوشش بدن جانوران

پوشش بدن بی‌مهرگان: بدن تمام بی‌مهرگان دارای پوششی است به نام اپیدرم که‌این پوشش، آنها را در برابر عوامل خارجی حفظ می‌کند.

اپیدرم بسیاری از کرم‌ها توسط یک قشر غیرزنده به نام کوتیکول (Cuticle) پوشیده شده است. این قشر در کرم‌های خاکی نازک ولی در کرم کدو، کپلک و آسکاریس ضخیم‌تر است. در بعضی از جانوران، اپیدرم، قشر سخت خارجی را ترشح می‌کند که حافظ بدن است؛ مانند صدف.

پوشش بدن مهره داران: پوشش مهره داران را پوست می‌گویند که از دو قسمت تشکیل شده است: ۱- قسمت زیرین به نام روپوست یا اپیدرم. (Epidermis) ۲- قسمت زیرین به نام زیر پوست یا درم (Dermis). عروق و اعصاب و رنگدانه‌های پوستی در درم قرار دارند. در ماهی ها، اپیدرم نازک و دارای غددی است که برای لیز کردن سطح خارجی بدن، موکوس ترشح می‌کند.

در دوزیستان، مانند قورباغه، پوست مرطوب و دارای غدد ترشحی فراوان است. در خزندگان، پرندگان و پستانداران طبقه شاخی برای مقاومت در محیطهای خشک، سخت و محکم شده است تا بدن، رطوبت و مایعات خود را به وسیله تبخیر زیاد، از دست ندهد. پوست خزندگان دارای فلسهای پوستی است. بدن پرندگان از پر پوشیده شده است و اپیدرم پر را می‌سازد که خشک، غیرزنده و شاخی است و بدن را نسبت به حرارت داخل و خارج عایق می‌کند. پرها، هر چند وقت یک بار میریزند و به جای آنها پرهای تازه می‌روید.

پوست پستانداران نیز از مو یا پشم پوشیده شده است که اپیدرم آن را می‌سازد. مو یا پشم در پستانداران همانند پر در پرندگان عایق بدن است.

شاخ گاو، گوسفند و… (به جز شاخ آهکی گوزن) سم، ناخن و پنجه‌های شاخی پا در جانوران مهر مدار زمینی، منقار، پوشش پای پرندگان و لای لاک پشتان همگی از ساخته‌های شاخی اپیدرم هستند (شکل ۱).

اسکلت بدن جانوران

اسکلت بی‌مهرگان: اسکلت مرجانها، نرم تنان و خارپوستان بیشتر از آهک CO_3 Ca ساخته شده است که تا آخر عمر باقی می‌ماند.

بدن تمام بندپایان، مانند سخت پوستان، حشرات و… از یک اسکلت خارجی مفصل دار از جنس کیتین (Chitin) پوشیده شده است. این اسکلت در مفصل‌های میان حلقه‌های بدن و ضمائم، نرم و قابل انعطاف و در جاهای دیگر خشک و سخت است. در خرچنگ ها، این پوشش خارجی، به وسیله

شکل ۱- انواع پوشش بدن مهره داران و بی‌مهرگان

رسوبات املاح آهکی که قشر سختی را تولید می‌کند مستحکم‌تر می‌شود. چون اسکلت بندپایان، پس از سخت شدن قابل انبساط نیست، از این رو، این جانوران هر چند وقت یک بار پوشش قدیمی خود را تعویض می‌کنند تا بتوانند رشد کنند. بدین شیوه که، بلافاصله بعد از پوست اندازی و قبل از آنکه پوشش جدید سخت شود بزرگ می‌شوند. اسکلت خارجی بندپایان از تبخیر مایعات بدن جلوگیری می‌کند. بنابراین بعضی از بند پایان می‌توانند در آب و هوای خشک زمین زندگی کنند.

اسکلت مهره داران: اسکلت (اسکلت در سیکلوستوم‌های بالغ و کوسه ماهی‌ها و در جنین همه مهره داران عالی، غضروفی است.)، تکیه‌گاه بدن است که عضلات بدن بر روی آن متصل اند. اسکلت ماهی‌های استخوانی بالغ تا پستانداران، استخوانی است و غضروف فقط در مفاصل و چند جای دیگر دیده می‌شود. رشد قسمت‌های مختلف اسکلت، از طریق تکثیر و نمو تدریجی طبقات زاینده استخوان‌ها، صورت می‌گیرد. اسکلت را به سه ناحیه سر، تنه و اندام‌های حرکتی (دست و پا) تقسیم کرده‌اند.

دستگاه ماهیچه‌ای جانوران

دستگاه ماهیچه‌ای بی‌مهرگان: در بیشتر جانوران، انقباضاتی که باعث تغییر شکل یا حرکت جانور می‌شود توسط بافت‌های ماهیچه‌ای صورت می‌گیرد.

در بیشتر جانوران پرسلولی، که قادر به جابه جا شدن هستند، حرکات بدن به عهده تعدادی از رشته‌های عضلانی (ماهیچه‌های مخطط) است.

در کرم‌های پهن، مانند کرم کدو و کرم کپلک، رشته‌های عضلانی در سه جهت طولی، عرضی و پشتی شکمی قرار گرفته‌اند.

در کرم خاکی دیواره بدن دارای دو لایه عضلانی است. لایه خارجی مدور و لایه داخلی طولی است. انقباض ماهیچه مدور (حلقوی) موجب کاهش قطر بدن کرم و در نتیجه افزایش طول بدن آن می‌شود و انقباض عضلات طولی موجب کاهش طول بدن کرم می‌شود.

سخت پوستان، حشرات و سایر بندپایان، تنها بی‌مهرگانی هستند که عضلاتشان لایه لایه نیست. عضلات این جانوران از یکدیگر مجزا و دارای اندازه، ترتیب و اتصالات مختلفی هستند که قطعات بدن و مفصل‌ها را به حرکت در می‌آورند. این عضلات که به سطح داخلی اسکلت متصل اند باعث حرکت مفاصل می‌شوند.

دستگاه ماهیچه‌ای مهره داران: عضلات مهره داران به قسمت‌های مختلف اسکلت می‌چسبند. از سیکلوستوم‌ها تا دوزیستان و خزندگان، همگی فاقد اندام حرکتی هستند. عضلات آنها بیشتر بندبند است. این عضلات، مهره‌ها را یک در میان احاطه کرده است و با ایجاد حرکات موجی باعث حرکت جانور می‌شود.

در بقیه مهره داران عضلات یکپارچه هستند و اندام‌های حرکتی و سر را حرکت می‌دهند.

شکل ۲- سه نوع سلول ماهیچه‌ای

دستگاه گوارش جانوران

دستگاه گوارش بی‌مهرگان: بسیاری از تک سلولی‌ها، دستگاه خاصی برای دریافت یا گوارش غذا ندارند؛ مثلا آمیب، برای گرفتن طعمه غذایی، از قسمت‌های مختلف بدن، زواید پروتوپلاسمی، به نام پاهای کاذب، بیرون می‌دهد. طعمه غذایی، برای گوارش، به داخل حفره کوچک غذایی، به نام واکوئول (Vacuole) که در سیتوپلاسم قرار دارد، رانده می‌شود. در پارامسیوم (Paramecium) و سایر تک سلولی‌های مژکدار، یک شیار دهانی خارجی وجود دارد که تکه‌های ریز غذایی، به وسیله مژک‌های مواج به سوی شیار دهانی رانده می‌شوند و سپس از آنجا به داخل حفره‌های کوچک غذایی راه می یابند و هضم می‌شوند. گوارش، در اسفنج‌ها نیز مانند تک سلولی ها، داخل سلولی است.

مرجانها، دهان مشخصی دارند که به حفره کیسه مانند گوارشی، مربوط می‌شود. در کرمهای پهن، مانند کرم کپلک، یک دهان و یک دستگاه‌هاضمه منشعب که در تمام قسمت‌های بدن امتداد دارد دیده می‌شود. در هر دو گروه مرجان‌ها و کرم‌های پهن، دستگاه گوارش ناقص است.

در بیشتر بی‌مهرگان پرسلولی، دستگاه گوارش، کامل است. دستگاه گوارش آنها عبارت از لوله‌ای است کوتاه یا بلند، راست یا پیچاپیچ که مواد غذایی، از راه دهان، وارد آن می‌شود، ضمن عبور از قسمت‌های مختلف لوله گوارشی، هضم و جذب صورت می‌گیرد و بالاخره فضولات آن از راه مخرج دفع می‌شود.

شکل ۳– دستگاه گوارش

دستگاه گوارش مهره داران: دستگاه گوارش بیشتر مهره داران دارای قسمت‌های زیر و است:

۱- دهان: حفره دهانی، دارای دندان‌هایی است برای گرفتن و جویدن موادغذایی. حفره دارای یک زبان است. در بیشتر مهره داران زمینی، حفره دهانی دارای غدههای بزاقی است که موادغذایی را لیز و نرم می‌کند.

۲- حلق: حلق تنها در عبور غذا نقش دارد.

۳- مری: لوله‌ای است که موادغذایی را از حلق به سمت معده می‌راند.

۴- معده: کیسه بزرگی است که در آن موادغذایی انباشته و گوارش آغاز می‌شود.

۵- روده باریک: لوله دراز و باریکی است که عمل اصلی گوارش و جذب در آن صورت می‌گیرد.

۶- روده بزرگ: که در آن عمل جذب تکمیل می‌شود و پس مانده‌های هضم نشده غذا به صورت مدفوع در می آید.

۷- مخرج: که در انتهای لوله گوارش واقع است.

دستگاه گردش خون جانوران

دستگاه گردش خون بی‌مهرگان: جانور برای ادامه حیات و اعمال طبیعی زندگی خود نیاز دارد غذا و اکسیژن در دسترس داشته باشد و مواد زاید را به سرعت دفع کند. این تبادلات، در تک یاختگان به وسیله جنبش‌های دایمی سیتوپلاسم و در جانوران پرسلولی مانند اسفنجها و کرم‌های پهن از طریق نفوذ و انتشار در بین سلول‌ها صورت می‌گیرد.

در بعضی از بی‌مهرگان، پلاسما بی‌رنگ و در بقیه، به علت وجود رنگدانه‌های تنفسی محلول، که با خود اکسیژن حمل می‌کنند، رنگین است.

پلاسمای خون «قرمز رنگ» کرم‌های خاکی و لارو بعضی از حشرات دارای هموگلوبین (Hemoglobin) است و در خون «آبی رنگ» بسیاری از نرمتنان و سخت پوستان (خرچنگها) به جای هموگلوبین، هموسیانین (Hemnocyanin) وجود دارد. خون بی‌مهرگان، معمولا دارای گلبول‌های آمیب مانندی است به نام گلبول‌های سفید، که دارای شکل و عمل متفاوتی هستند.

دستگاه گردش خون بی‌مهرگان شکل ۴

قلب بی‌مهرگان همیشه در پشت دستگاه‌هاضمه قرار می‌گیرد. در نرمتنان قلب کوچک است و شامل یک یا دو دهلیز با دیواره نازک است که خون اکسیژن دار را می‌گیرد و به داخل بطن که دارای دیواره عضلانی است میریزد. بطن با انقباضات خود، خون را با فشار به داخل سرخرگ‌ها می‌فرستد و سرخرگ ها، خون را در میان اندام‌های گوناگون توزیع می‌کنند.

گردش خون در کرم خاکی از نوع بسته است. بدین معنی که رگها، خون را از قلب به بافت‌ها می‌فرستند و مجددا به قلب بر می‌گردانند. دستگاه گردش خون کرم خاکی، از دو رشته رگ خونی اصلی که در امتداد طولی بدن قرار گرفته است و نیز از پنج جفت قلب تشکیل شده است.

دستگاه گردش خون مهره داران: دستگاه گردش خون در مهره داران از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:

۱- خون که شامل مایع پلاسما (Plasma) و گلبول‌های خون است.

۲- قلب که با انقباضات متناوب و دایمی، خون را با فشار به سرتاسر بدن می‌فرستد.

۳- رگهای خونی که در آنها خون جریان دارد.

۴- دستگاه لنفاوی که چربی‌های شکسته شده، به صورت گلوسیدها در آن ذخیره می‌شود. خون مهره داران از اجزای زیر تشکیل شده است:

۱- پلاسمای تقریبا بی‌رنگ که مسئول حمل و نقل موادغذایی محلول، مواد زاید، بعضی از گازها و ترشحات داخلی است.

۲- گلبول‌های سفید یا لکوسیت‌ها (Leucocytes) که مسئولیت دفاع بدن در مقابل میکروب‌ها را به عهده دارند، به چند دسته تقسیم می‌شوند.

۳- گلبول‌های قرمز یا اریتروسیت‌ها (Erythrocytes) که به علت وجود هموگلوبین رنگین هستند و به رنگ قرمز دیده می‌شوند.

۴- پلاکت‌ها (Platelets) با ترومبوسیت‌ها (Thrombocytes) که در انعقاد خون شرکت می‌کنند و با ایجاد لخته، از ادامه خونریزی جلوگیری می‌کنند.

دستگاه تنفس جانوران

دستگاه تنفس بی‌مهرگان: تنفس معمولی در جانوران مختلف به وسیله‌اندام‌های تنفسی گوناگون از قبیل: پوست بدن، برانشیها، ریه‌ها و… انجام می‌گیرد. تشکیلات تنفسی اندام‌های ذکر شده، به ظاهر به هم شبیه نیستند، ولی از لحاظ عمل و وظیفه اساسا همانند هستند؛ به طوری که هریک از آنها از پرده مرطوب قابل نفوذی تشکیل شده است که مولکول‌های اکسیژن و انیدرید کربنیک به آسانی می‌توانند در آن نفوذ و از آن عبور کنند.

در جانوران تک یاخته‌ای، تبادلات گازی به وسیله غشاء سلولی صورت می‌گیرد. در اسفنجها و مرجان‌ها و سایر بی‌مهرگان پست، تبادلات گازی از طریق سلول‌های پوششی بدن نیز انجام می‌گیرد.

شکافهای تنفسی یا برانشی در نرمتنان، خرچنگها، بعضی از کرم‌های حلقوی، تمام ماهیها و بعضی از دوزیستان وجود دارد. برانشی دارای الیاف ظریف فراوانی است که از غشاء ظریف اپیدرمی‌پوشیده شده است و دارای مجاری خونی فراوانی است.

در کرم‌های خاکی، تبادل تنفسی، میان پوست و کوتیکول مرطوب و عروق خونی دیواره بدن، برقرار می‌شود. این گونه جانوران در جاهای مرطوب زندگی می‌کنند و هنگامی‌که هوا مرطوب است، فعال می‌شوند.

پوست جانوران خشکی‌زی که هوای خشک را تنفس می‌کنند نسبت به عبور گازها نفوذناپذیر است و اندام‌های تنفسی آنها برای حفظ رطوبت، در داخل بدن قرار دارند. بدن حشرات و تعداد دیگری از بندپایان، دارای یک رشته منافذ تنفسی اسپیراکل (Spiracles) است که از آنها هوا وارد و خارج می‌گردد. جذب اکسیژن، به وسیله هموگلوبین (Hemoglobin) موجود در پلاسمای بی‌مهرگان صورت می‌گیرد. هموگلوبین، ماده پروتئینی است که دارای آهن است و آهن آن به آسانی با اکسیژن ترکیب می‌شود و اکسی هموگلوبین (Oxyhemoglobin) را به وجود می‌آورد که رنگ آن قرمز روشن است و اکسیژن خود را در بافت‌ها آزاد می‌کند. قسمت عمده انیدرید کربنیک حاصل از متابولیسم سلول ها، به صورت بیکربنات، داخل خون می‌شود و مقدار کمی از آن نیز با هموگلوبین ترکیب می‌شود. این تبادلات گازی، در مویرگها صورت می‌گیرد و از همان راهی که اکسیژن وارد بدن می‌شود گاز کربنیک حاصل از متابولیسم سلول‌ها نیز خارج می‌گردد.

دستگاه تنفس مهره داران: اکثر مهره داران، از قبیل پرندگان و پستانداران و همچنین خزندگان آبزی دارای ریه یا شش هستند. ششها، اندام‌های اصلی تنفس هستند که به وسیله دو نایژه به نای – حنجره -حلق و از راه آن به دهان و بینی مرتبط می‌شوند. هنگام تنفس، هوا از راه بینی یا دهان وارد حلق می‌شود و بعد، از طریق حنجره، بهنای می‌رود. نای، در قفسه سینه، به دو نایژه تقسیم و هر نایژه به یک شش وارد می‌شود. در داخل شش، هر نایژه به شعبات بسیار زیادی به نام نایژک تبدیل می‌شود و هر شعبه نایژک انتهایی، خود به کیسه کوچکی به نام کیسه هوایی منتهی می‌شود. مویرگهای خونی که در دیواره‌این کیسه‌ها قرار دارند، اکسیژن هوای تنفسی را می‌گیرند و گاز دی اکسید کربن را به آن پس می‌دهند. جذب اکسیژن توسط گلبول‌های قرمز مهره داران صورت می‌گیرد (شکل ۵).

دستگاه تنفس ماهیها و بعضی دیگر از مهره داران نظیر نوزاد دوزیستان، از آبشش‌ها تشکیل شده است که در دو طرف سر قرار گرفته‌اند. آب شش ها، اکسیژن محلول در آب را به هنگام عبور آب از میان تیغه‌های آبشش و توسط شبکه مویرگی جذب، دی اکسید کربن را به آن پس می‌دهند. آبشش دوزیستان، پس از گذشتن مرحله نوزادی، تبدیل به شش شده و تنفس در آنها از طریق شش صورت می‌گیرد.

شکل ۵- دستگاه تنفس انسان

دستگاه دفع جانوران

دستگاه دفع بی‌مهرگان: وظیفه دستگاه دفعی، عبارت است از جدا کردن مواد زاید و بی‌مصرف حاصل از متابولیسم، از خون و بافت‌ها و انتقال آنها به خارج از بدن. عمل دفع مواد زاید، در ثابت و یکنواخت نگهداشتن ترکیبات محیط داخلی بدن (هموستازی) نقش بسیار مهمی‌دارد.

در اسفنجها و مرجانها مواد زاید، از سلول‌های پوششی بدن عبور می‌کنند و در داخل آب و پراکنده می‌شوند. دستگاه دفعی کرم‌های پهن، دارای تعدادی سلول‌های شعله‌ای است (شکل ۶). این سلول‌ها، در بین سایر سلول‌های بدن پراکنده‌اند و مواد زاید، به وسیله‌این سلول‌ها، به داخل مجاری و دفعی که دستگاه منشعبی است رانده می‌شود و سپس از آنجا به خارج می‌ریزد. در کرم‌های خاکی، در هر حلقه (به جز سه بند اول و یک بند انتهایی) لوله کوچکی به نام نفریدی (Nephridia) یا متانفریدی (Metanephridia) وجود دارد. مواد زاید، از حفره عمومی‌بدن، به سمت نفریدی رانده می‌شود. در اطراف لوله کوچک، مویرگهای بسیاری وجود دارد که مواد غیرقابل استفاده را به داخل لوله می‌فرستد و این مواد نیز از راه روزنه نفریدی، دفع می‌شود. نرمتنان و بعضی از بی‌مهرگان، دارای یک یا دو جفت اندام‌های نفریدی هستند که از خون، مواد زاید را می‌گیرند و دفع می‌کنند. حشرات و بعضی از بندپایان، یک رشته لوله‌های کوچک مالپیگی ظریف دارند که انتهای داخلی آنها بسته است. این لوله‌ها، مواد زاید مایعات بدن را جمع آوری می‌کنند و به محل اتصال رودههای میانی و پشتی می‌پیوندند و از این طریق ترشحات زاید بدن را به انضمام مدفوع از روده خارج می‌کنند (شکل ۷).

شکل ۶- اندام‌های دفعی بی‌مهرگان

دستگاه دفع مهره داران: اندام‌های اصلی دستگاه دفع در هر جانور مهره دار شامل دو کلیه است که هر کلیه دارای یک میزنای است و دو میزنای، به کیسه‌ای به نام مثانه منتهی می‌شود. در همه مهره داران، کلیه‌ها کوتاه و کوچک اند و در سطح پشتی قرار دارند، به استثنای ماهیان که در آنها کلیه‌ها، در امتداد قسمت اعظم حفره بدن کشیده می‌شوند. کلیه مهره داران پست، تا اندازهای به نفریدی کرم‌های خاکی شباهت دارد.

کلیدهای خزندگان بالغ، پرندگان و پستانداران بند بند نیست و مواد زاید را از خون می‌گیرند. از هر کلیه، یک مجرای ترشحی مشترک به نام میزنای، مواد زاید را خارج می‌کند. در دوزیستان، خزندگان و پرندگان دو میزنای، ادرار را به داخل کلوآک تخلیه می‌کنند. در دوزیستان و بعضی از خزندگان به کلوآک، یک مثانه نیز متصل می‌شود. مواد دفعی کلیه که به آن ادرار گفته می‌شود، اغلب حالت مایع دارد، به استثنای خزندگان و بعضی از پرندگان که در آنها مواد دفعی یا ادراری نیمه جامد است. در اکثر پستانداران، میزنای، مستقیما به مثانه متصل می‌شود. از مثانه نیز مجرای واحدی، به نام مجرای خروج ادرار، به خارج کشیده شده است که محتوای مثانه را تخلیه می‌کند (شکل ۷).

شکل ۷- دستگاه دفع ادرار انسان

دستگاه‌های ارتباطی جانوران

در بدن جانوران پرسلولی، کارهای مختلف بین دستگاه‌های متفاوت تقسیم شده است اما کار این دستگاه‌ها با یکدیگر هماهنگ است تا جانور سالم باشد.

برای ایجاد هماهنگی، به دستگاهی نیاز است که نه تنها با همه دستگاه‌های درون بدن بلکه با محیط بیرون نیز ارتباط داشته باشد و کار دستگاه‌های درونی را نسبت به هم و نسبت به محیط بیرون هماهنگ سازد. این دستگاه، دستگاه ارتباطی نام دارد و در جانوران شامل دستگاه عصبی و غدد درون ریز می‌باشد.

وقتی جانور خطر یا بوی غذایی را حس می‌کند، پا به فرار می‌گذارد و یا به سمت غذا میدود. در این حالت، باید غذا و اکسیژن بیشتری به ماهیچه‌ها برسد. از این رو حرکات قلب و تنفس هم شدیدتر می‌شود.

دستگاه ارتباطی، کار دستگاه‌های بدن جانور را نسبت به تغییرات مختلف درونی و بیرونی تنظیم می‌کند.

دستگاه عصبی، جانوران را در برابر تغییرات محیطی و درونی به سرعت آماده می‌کند و غدد درون ریز، جانور را در برابر تغییرات محیطی و درونی به کندی آماده می‌سازد. این دو دستگاه با هم در ارتباط اند و برخی تنظیم‌ها نیز تحت تأثیر دستگاه عصبی و غدد درون ریز است. در این بخش به بررسی این دو دستگاه می‌پردازیم.

الف) دستگاه عصبی جانوران

دستگاه عصبی از سلول‌های عصبی یا نرون‌ها (Neurons) که دارای زائده‌های کوتاهی به نام دندریت (Dendrite) و یک زائده طویل و رشته مانند به نام آکسون (Axone) هستند تشکیل شده است. وظیفه نرون‌ها انتقال پیام عصبی است. شکل نرون در دستگاه عصبی جانوران گوناگون و در قسمت‌های مختلف دستگاه عصبی یک جانور متفاوت است. هر نرون وظیفه خاص عصبی خود را به تنهایی انجام می‌دهد. محل ارتباط میان دو نرونی که از لحاظ عمل به یکدیگر مربوطند را سیناپس می‌گویند. سیناپس (Synapse) محل انتقال پیام‌های عصبی از یک نرون به نرون دیگر است یعنی پیام را از آکسون یک نرون به دندریت نرون دیگر منتقل می‌کند. سلول‌های عصبی بر اساس فعالیت آنها به دو دسته تقسیم می‌شوند:

۱- نرون‌های حسی یا آوران، آنهایی هستند که جریانات یا تحریکات عصبی را از گیرنده‌ها، به طرف دستگاه عصبی مرکزی، هدایت می‌کنند.

۲- نرون‌های حرکتی یا وابران که فرمان‌های دستگاه عصبی مرکزی را به‌اندام‌های عمل کننده گوناگون می‌رسانند.

عقده یا گانگلیون (Ganglion) واحدی است که حاوی تعداد کم یا زیاد جسم سلول عصبی یا نرون است (شکل ۸).

شکل ۸- انواع سلول عصبی

دستگاه عصبی بی‌مهرگان: بسیاری از مژک داران از قبیل پارامسیوم، دارای دستگاه مشخصی از رشته‌های کوچک به نام دستگاه عصبی حرکتی هستند. این دستگاه، عوامل محرک را دریافت می‌دارد و تحریکات را هدایت می‌کند و حرکات جسم سلول را منظم و موزون می‌سازد. در اسفنج ها، سلول‌های پیرامون منافذ دیوار، بدن، در صورت لمس شدن، به آهستگی منقبض می‌شوند و این واکنشها، ممکن است به سلول‌های مجاور، به آهستگی انتقال یابند؛ ولی سلول‌ها یا ساختمانهای مشخص عصبی، وجود ندارد.

در جانورانی که دارای تقارن دو جانبی هستند، سیستم عصبی باریک و کشیده است و معمولا شامل یک جفت یا بیشتر، گانگلیون و یا یک مغز در انتهای قدامی‌بدن هستند. که به آنها، یک یا چند طناب عصبی، در طول بدن متصل می‌شوند. تمام طنابهای عصبی بی‌مهرگان، در سطح شکمی هستند و اعصاب از گانگلیونها خارج می‌شوند و به‌اندام‌های گوناگون می‌روند. کرم‌های پهن، دو گانگلیون قدامی‌دارند که از آنها، اعصابی به ناحیه سر می‌رود و دو طناب عصبی مجزا از یکدیگر، از آن جدا می‌شوند که به وسیله اتصالات عرضی به هم پیوسته‌اند.

در نرمتنان، کرمهای حلقوی و بندپایان، گانگلیونهای زوج قدامی‌در بالا و پایین مری قرار دارند و به وسیله اتصالاتی به یکدیگر پیوسته‌اند. نرمتنان عالی‌تر طناب عصبی شکمی‌ندارند، اما در پا و احشا گانگلیونهایی دارند که به وسیله اتصالاتی به یکدیگر می‌پیوندند.

در کرمهای حلقوی و بیشتر بندپایان ابتدایی، از جمله بعضی از حشرات و لاروهایشان، در هر قطعه بدن دارای دو طناب عصبی شکمی، یک جفت گانگلیون و یک یا چند عصب است.

در خرچنگهای پهن، حشرات و عنکبوتیان عالیتر، گانگلیونهای شکمی، در قسمت جلوی بدن متراکم شده‌اند.

شکل ۸- انواع سلول عصبی

دستگاه عصبی مهره داران: دستگاه عصبی همه مهره داران، یکسان، توخالی و قسمتی از آن در پشت دستگاه گوارش واقع است و از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:

۱- سیستم عصبی مرکزی که شامل قسمت وسیع قدامی‌به نام مغز است که به یک طناب عصبی (نخاعی) منتهی می‌شود.

۲- سیستم عصبی محیطی

۳- اعصاب خودکار

ب) غدد درون ریز (غدد داخلی)

هورمون‌ها، تنظیم کننده‌هایی هستند که ثبات محیط داخلی را در شرایط متغیر حفظ می‌کنند. این مواد به مقدار کم، به وسیله سلول‌های ویژه‌ای که اغلب در غدد درون ریز قرار دارند به خون می‌ریزند و همراه خون توزیع می‌شوند و به‌اندام هدف می‌رسند و میزان فعالیت آن اندام را تغییر می‌دهند. این مواد را پیام رسان‌های شیمیایی نیز می‌نامند.

هورمون‌ها پس از ترشح به طور دایم در خون، باقی نمی‌مانند، بلکه به وسیله کبد به ترکیبات غیرفعال تبدیل و به وسیله کلیه دفع می‌شوند. غدد درون ریز، برخلاف غدد برون ریز (مثل غدد بزاقی) فاقد مجاری ترشحی هستند و ترشحات خود را به طور مستقیم به خون می‌ریزند. واکنش بدن در برابر هورمون‌ها بسیار کندتر از پیام‌های عصبی است. سرعت واکنش در برابر پیام‌های شیمیایی بستگی به سرعت جریان خون و زمان لازم برای تغییر میزان فعالیت سلول‌های اندام هدف دارد. پیام‌های عصبی موجب پاسخ سریع و اختصاصی می‌شوند.

تأثیر هورمون‌ها جنبه عمومی‌تری دارد و آنها بر کل یک یا چند اندام اثر می‌گذارند.

کمبود یا فزونی میزان هر هورمون، اغلب عوارضی را موجب می‌شود. گاه در شخصیت و رفتار افراد نیز اثر می‌گذارد.

اندام‌های حسی جانوران

گیرنده‌هایی که احساس‌های آگاهانه به وجود می‌آورند را اندام‌های حسی می‌نامند. به طور کلی، پنج حس در جانوران شناخته شده است که عبارتند از:

۱- بساوایی (لامسه) شامل ادراک تماس و مالش، فشار، گرما و سرما است.

۲- چشایی (ذائقه) که برای تشخیص طعم مواد به کار میرود.

۳- بویایی (شامه) که برای درک مواد شیمیایی و گازهای هوا به کار میرود.

۴- شنوایی (سامعه) برای دریافت ارتعاشات صوتی در هوا، آب یا جامدات است.

۵- بینایی (باصره) که برای درک امواج نوری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سگ، حس بویایی قوی دارد. گربه، صداهایی با فرکانس بالا را خوب می‌شنود. عقاب، بینایی تیز و قوی دارد و زنبور عسل به رنگهای متمایل به بنفش بیشتر از رنگهای متمایل به قرمز واکنش نشان می‌دهد. اندام‌های حسی طوری در بدن جانوران قرار گرفته‌اند که با محیط تماس و مجاورت بیشتر داشته باشند. مثلا اندام‌های حسی در جانوران دارای تقارن شعاعی بیشتر، در اطراف بدن با تقارن دوجانبی بیشتر، در قسمت جلو بدن واقع شده‌اند.

حس لامسه: معمولا گیرنده‌های لمسی در مرجان‌ها و کرم‌های حلقوی روی تارهای لمسی و در بندپایان روی شاخکها قرار دارند. بدن بندپایان نیز دارای موهای لمسی است. در مهره داران گیرنده‌های لمسی در بیشتر قسمت‌های سطح بدن پراکنده است. گیرنده‌های لمسی در انسان بسیار حساس و دقیق اند و بیشتر در صورت، کف دستها و نوک انگشتان قرار گرفته‌اند.

حس چشایی و بویایی: چشیدن عبارت است از درک مواد محلول به وسیله جوانه‌های چشایی. جوانه‌های چشایی، از یک دسته سلول‌های حسی یا گیرنده‌های باریک و دراز با نوکهای ظریف واقع در یک سوراخ ریز خارجی، تشکیل شده است. این جوانه‌ها معمولا در داخل یا اطراف دهان جای دارند و یا مانند دوزیستان، ماهیان و سایر جانوران آبزی در سراسر بدن پراکنده‌اند.

اندام‌های بویایی ماهیان و سایر جانوران آبزی، نسبت به مواد محلول در آب، مانند جوانه‌های چشایی عمل می‌کنند. حس بویایی در پستانداران وحشی و حشرات بسیار قوی است و به آنها در پیدا کردن غذا، جفتگیری و گاهی از اوقات در فرار از مقابل دشمن، کمک می‌کند.

در بعضی از پروانگان، بوی جنس ماده، قادر است جنس نر را از مسافت یک کیلومتری یا بیشتر جذب کند که امروزه‌این گونه مواد را به نام فرومون (Statolith) نام نهاده‌اند.

حس شنوایی و حفظ تعادل: کیسه تعادلی (Statocyst) اندام کوچکی است که در آن اجسام ریزی به نام سنگ تعادلی یا استاتولیت (Pheromone) در میان برآمدگی‌های موی مانند سلول‌های حسی، قرار گرفته است. با تغییر وضعیت جانور، این اندام، باعث برقراری تعادل آن می‌شود. در نرمتنان، استاتولیت یک سنگ آهکی ریز است؛ در حالی که در خرچنگ‌های آب شیرین، یک خرده سنگ یا شن، همان کار استاتولیت را انجام می‌دهد.

گوش داخلی مهره داران دارای سه مجرای نیم دایره است. هریک از سه مجرا در یک سطح جداگانه قرار گرفته‌اند و دارای برآمدگی به نام آمپول (Ampulla) هستند. در داخل آمپول، برای حفظ تعادل بدن اندامی‌شبیه به کیسه تعادلی وجود دارد.

اندام شنوایی پستانداران، برای جمع آوری امواج صدا در خارج بدن، ضمیمه‌ای به نام لاله گوش دارد که در اطراف مجرای خارجی گوش واقع است. در مهره داران زمینی پست، لاله گوش موجود نیست.

حس بینایی: در کرمهای خاکی، گیرنده‌هایی که نسبت به نور حساس اند، موجود است. در انواع مرجان‌ها و نرمتنان نیز لکه‌های بینایی دیده می‌شود. از همین ساختمانهای بینایی ساده است که بتدریج انواع تکامل یافته چشم‌ها به ظهور می‌رسد. در میان بندپایان هر دو نوع چشم ساده و مرکب وجود دارد. در سرپایان نیز چشم‌هایی وجود دارد که شباهت بسیار، به مهره داران دارد.

چشم تمام مهره داران، شبیه دوربین عکاسی است و در آنها یک عدسی دیده می‌شود که تصاویر اشیای خارجی را روی گیرنده‌های واقع در شبکیه مانند فیلم عکسبرداری، متمرکز و منعکس می‌کند.

عمل تمرکز اشعه نورانی در کانون چشم پستانداران به وسیله تغییر انحنای عدسی صورت می‌گیرد؛ ولی در پرندگان عدسی چشم، مانند عدسی در دوربین عکاسی، به جلو و عقب حرکت می‌کند.

دستگاه تولیدمثل جانوران

به طور کلی تولید مثل در جانوران به دو صورت است: تولید مثل غیر جنسی و تولید مثل جنسی.

تولید مثل غیر جنسی: این طرز تولید مثل، بیشتر در تک یاختگان و مرجانها دیده می‌شود؛ بدین شیوه که به وسیله تقسیم مضاعف یا تقسیم به دو نیمه مساوی تکثیر می یابند و سپس هریک از دو نیمه به یک موجود زنده کامل تبدیل می‌شود. در این طرز تقسیم، هسته و سپس سیتوپلاسم سلول به دو قسمت تقسیم می‌شوند. تقسیم سلول در پارامسیوم عرضی و در اوگلنا طولی است (شکل ۹).

شکل ۹- تقسیم غیرجنسی در اوگلنا و پارامسی

نوع دیگر تکثیر، جوانه زدن است که در آن موجود زنده جدید به صورت یک برآمدگی یا جوانه روی جانور اصلی پدیدار می‌شود و سپس شکل و اندازه معمولی همان جانور را پیدا می‌کند. این موجود جدید، ممکن است به جانور قبلی متصل و یا از آن جدا شود. این نوع تکثیر را می‌توان در اسفنج‌ها و مرجانها مشاهده کرد.

در بعضی از کرم‌های پهن مانند توربولاریا (Turbellaria) کرم می‌تواند خودش به دو یا چند قطعه تقسیم شود و هریک از تقسیمات جدید قادر است رشد کند و به جانور کامل تبدیل شود. بعضی از شقایقهای دریایی، از قطعات پایین ساقه، تکثیر می یابند.

ترمیم: استعداد و توانایی ترمیم قسمت‌های از دسته رفته در نتیجه آسیب یا سایر عوامل دیگر در بسیاری از موجودات وجود دارد. جانوران جوان نسبت به جانوران مسن‌تر معمولا دارای قدرت ترمیمی‌بیشتری هستند. قطعات بعضی از مرجانها، هرگاه در شن زیر آب دریا واقع شوند، به صورت جانوران کاملی در می آیند (مانند قلمه زدن در گیاهان). اگر کرم پهنی به قطعات چندی تقسیم شود، هر قطعه معمولا به شکل کرم کامل ولی کوچکتر ترمیم می یابد. ستاره‌های دریایی و سایر خارپوستان اگر باز و یا سایر قسمت‌های بدنشان از بین رفته باشد آن را با ترمیم مجددا بازسازی می‌کنند. ترمیم، ممکن است شامل یک قسمت موضعی و یا تجدید سازمان کامل بافت‌ها و ایجاد اندام‌ها و سایر ساختمانهای جدید باشد.

تولیدمثل جنسی: بیشتر جانوران از طریق تولید مثل جنسی تکثیر می یابند که در آن موجود تازه از ترکیب سلول‌های جنسی نر و ماده تولید می‌شود. در بعضی پروتوزوئرها اعمال و مراحل تولید مثل، مشابه پدیده‌های جنسی در جانوران عالی‌تر دیده می‌شود. در مورد جفت شدن مژکداران مانند پارامسیوم، دو نوع آن که ظاهرا به هم شبیه‌اند با یکدیگر ترکیب می‌شوند و مواد هسته‌ای را مبادله می‌کنند و سپس به وسیله تقسیم مضاعف از یکدیگر جدا می‌شوند.

در جانوران پرسلولی جنسیت از لحاظ صفات ویژه جنسی، ساختمانی و عملکرد غدد جنسی متمایز است و جانوران به دو جنس نر (♂) و ماده (♀) مشخص می‌شوند. هر دو جنس، سلول‌های جنسی تولید می‌کنند. سلول‌های جنسی نر، بسیار کوچک اند و اسپرماتوزوئید نامی‌ده می‌شوند. سلول‌های جنسی ماده تا اندازهای بزرگترند و تخمک (Ovum) نام دارند. سلول‌های جنسی یا نطفه در اندام‌هایی به نام غدههای تناسلی به وجود می آیند. اسپرم، در بیضه‌ها و تخمک، در تخمدان‌ها ساخته می‌شوند. این جانوران، برای ادامه نسل شرایط لازم جهت ترکیب سلول‌های جنسی نر و ماده و تشکیل سلول تخم را فراهم می‌کنند، در بعضی موارد تا تولد نوزاد بر آن نظارت کامل دارند.

خودآزمایی

۱- سلول‌های جانوران پر سلولی، به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

۲- تفاوت پوشش بدنی بی‌مهرگان و مهره داران را شرح دهید.

۳- عروق و اعصاب و رنگدانه‌های پوستی………… پوست مهره داران قرار دارد.

۴- پوشش بدن پرندگان چیست؟ توضیح دهید.

۵- چند نمونه از ساخته‌های شاخی اپیدرم را نام ببرید.

۶- اسکلت بندپایان در چه نقاطی نرم و در چه نقاطی سخت است؟

۷- چرا بندپایان هر چند وقت یک بار اسکلتشان را تعویض می‌کنند؟

۸- قسمت‌های مختلف دستگاه گوارش مهره داران را به اختصار شرح دهید.

۹- تفاوت خون کرم خاکی و خرچنگ در چیست؟

۱۰- دستگاه گردش خون مهره داران از چه قسمت‌هایی تشکیل شده است؟ توضیح کامل دهید.

۱۱- دستگاه تنفس کلیه بی‌مهرگان را به اختصار شرح دهید.