مفهوم بافت و اندام؛ انواع بافت‌های جانوری؛ مشخصات هر یک از بافت‌ها

پیشگفتار

در بدن بعضی از موجودات زنده فقط یک سلول وجود دارد، که همه اعمال ضروری حیات مانند تنفس، تغذیه و تولید مثل را انجام می‌دهد.

در موجوداتی که بدنشان از تعداد زیادی سلول ساخته شده است، هر کدام از گروه‌های مختلف سلولی کار ویژه‌ای را انجام می‌دهند مانند سلول‌هایی که جدار روده کوچک را می‌پوشانند. این سلول‌ها مواد شیمیایی برای گوارش را تولید می‌کنند. مجموعه این سلول‌ها یک بافت را به وجود می‌آورند.

بافت به گروهی از سلول‌های مشابه هم گفته می‌شود که کار مخصوصی را انجام می‌دهند. استخوان، ماهیچه، خون و عصب از انواع بافت‌های جانوری هستند. بافت‌ها هم مانند سلول‌ها می‌توانند در یک گروه قرار بگیرند. مجموعه بافت‌ها که تواما یک کار واحد را انجام می‌دهند، اندام را می‌سازند. مانند روده کوچک که کار اصلی آن گوارش موادغذایی است. دهان، معده، روده بزرگ و کبد نیز از اندام‌هایی هستند که در هضم غذا دخالت دارند.

گروهی از اندام‌ها که با هم کار مشترکی انجام می‌دهند، دستگاه را به وجود می‌آورند. مانند مجموعه اندام‌هایی که در هضم غذا دخالت دارند و دستگاه گوارش را تشکیل می‌دهند. دستگاه‌های و مختلف بدن مجموعا یک موجود زنده را می‌سازند. بدن انسان نیز از دستگاه‌های متعددی مانند دستگاه گردش خون، تنفس و غیره تشکیل شده است.

بافت‌های جانوری

بافت پوششی

بافتی است که سطح داخلی و خارجی بدن را می‌پوشاند. اگر بافت پوششی از یک لایه سلول تشکیل شده باشد آن را ساده و چنانچه از چند لایه سلول تشکیل شده باشد، مطبق نامیده می‌شود. هر یک از این دو بافت بر حسب شکل سلول‌هایشان به صورت سنگ فرشی، منشوری و مکعبی دیده می‌شوند.

به طور کلی بافت‌های پوششی با توجه به اینکه در کدام قسمت از بدن شرکت داشته باشند اعمال متفاوتی را به عهده دارند، مانند حفاظت (در پوست)، تبادل (در روده، لوله ادراری، کیسه‌های هوایی) و ترشح (در غدد درون ریز و برون ریز). بافت پوششی معمولا با توجه به ساختمان و عمل سلول‌ها به دو دسته پوشاننده و غده‌ای تقسیم می‌شوند:

بافت غده‌ای: بافت‌هایی هستند که مواد مختلفی را با استفاده از مواد موجود در خون یا مایع میان بافتی ساخته و به بیرون ترشح می‌نمایند. این غدد از نظر کار، شکل و مادهٔ ترشحی اقسام مختلفی دارند. به عنوان مثال بعضی از آنها پروتئین می‌سازند و ترشح می‌کنند مانند لوزالمعده و بعضی دیگر چربی تولید می‌کنند مانند غدد زیرجلدی یا ترکیبی از پروتئین و هیدرات کربن درست می‌کنند مانند غدد بزاقی.

اگر بافت غده‌ای ترشحات خود را مستقیما یا توسط مجرایی به بیرون از خون بریزد آن را بافت غده‌ای برون‌ریز می‌نامند مانند غدد بزاقی. در صورتی که غدد، ترشحات خود را به داخل خون بریزند آنها را بافت غده‌ای درون‌ریز می‌گویند. غدد درون ریز اساسا فاقد مجرا می‌باشند، مانند غده تیروئید. غدد برون‌ریز دارای دو بخش: سلول‌های اصلی و مجاری ترشحی هستند. این غدد را به انواع ساده و مرکب تقسیم می‌کنند. نوع ساده فقط یک مجرا دارد ولی نوع مرکب دارای مجرایی با انشعابات متعدد می‌باشد. غدد ساده به صورت لوله‌ای، لوله‌ای پیچیده، لوله‌ای انگشتی و کیسه‌ای منفرد هستند و غدد مرکب نیز به شکل لوله‌ای و کیسه‌ای دیده می‌شوند. شکل ۱ و ۲ انواع مختلف بافت پوششی و غده‌ای را نشان می‌دهند.

بافت همبند یا پیوندی

بافتی که بافت‌ها و اندام‌های مختلف بدن را به هم پیوند می‌دهد بافت همبند یا پیوندی نامیده می‌شود. بخش عمده بافت پیوندی را مواد بین سلولی تشکیل می‌دهد. بافت پیوندی از چند نوع سلول، سه نوع رشته و مقداری ماده بی‌شکل به نام ماده بین سلولی تشکیل شده است.

شکل ۱- انواع بافت‌های پوششی ساده

شکل ۲- انواع غدد ترشحی برون ریز

سلول‌های بافت پیوندی: در درون بافت پیوندی سلول‌های زیادی وجود دارد. برخی مانند فیبروبلاستها که سلول‌های اصلی این بافت می‌باشند، در بافت پیوندی به وجود می آیند و ماده¬ی زمینه بین سلولی و رشته‌ها را تولید می‌کنند و برخی دیگر مانند لنفوسیتها، مونوسیتها و ماکروفاژها (ماکروفاژها با حرکت آمیبی خود قادرند ذرات خارجی را بلعیده و از بین ببرند وعمر چند ماهه یا چند ساله دارند. یکی دیگر از سلول‌های بافت پیوندی ماستوسیت‌ها هستند که موادی مانند هپارین، (پلی ساکاریدی که خاصیت ضد انعقاد خون دارد) و هیستامین (که باعث گشاد کردن مویرگهای خونی و افزایش نفوذ پذیری آنها می‌شود) ترشح می‌کنند. در بافت پیوندی سلول‌های دیگری به نام پلاسموسیت وجود دارد که برای مقابله با باکتریها پادتن تولید می‌کنند. در بافت پیوندی سلول‌هایی که حاوی ذرات چربی هستند نیز دیده می‌شوند.) به‌این بافت وارد می‌شوند.

رشته‌های بافت پیوندی: در بافت پیوندی سه نوع رشته به نام‌های، رتیکولر (رشته‌های رتیکولر شبکه نازکی را تشکیل می‌دهند و این شبکه به صورت داربستی برای اندام‌های لنفاوی (غدد لنفاوی و طحال) و مغز استخوان عمل می‌کند. رشته‌های کلاژن ضخیم اند، خاصیت ارتجاعی ندارند و استحکام آنها زیاد است. این رشته‌ها را می‌توان در ساختمان زردپی ماهیچه‌ها به خوبی مشاهده نمود. رشته‌های کلاژن به رنگ سفیدند و به رشته‌های سفید هم معروفند. رشته‌های الاستیک نازک‌تر از رشته‌های کلاژن می‌باشند و به رنگ زرد دیده می‌شوند و به آنها رشته‌های زرد نیز می‌گویند. این رشته‌ها در جدار رگها و تارهای صوتی مشاهده می‌شوند و خاصیت ارتجاعی دارند. رشته‌های کلاژن از پروتئینی بنام کلاژن و الاستیک از پروتئینی بنام الاستین ساخته شده است.)، کلاژن و الاستیک یا ارتجاعی وجود دارد.

ماده زمینه‌ای بافت پیوندی: ماده زمینه بافت پیوندی ماده‌ای بیرنگ و شفاف است که سلول‌ها و رشته‌های بافت پیوندی را دربر می‌گیرد.

بافت غضروفی

یکی از بافت‌های پیوندی تخصص یافته بافت غضروفی است که ماده زمینه آن نسبتا سخت و قابل ارتجاع است. سه نوع اصلی از بافت غضروفی وجود دارد.

غضروف شفاف (مانند غضروف سردنده‌ها و بینی)، ارتجاعی (مانند غضروف گوش خارجی) و رشته‌ای (مانند دیسک‌های بین مهره‌ها).

بافت استخوانی

بافتی است محکم، بادوام و شکننده‌تر از غضروف‌ها که یکی دیگر از شکل‌های تخصص یافته بافت پیوندی می‌باشد. استخوان‌ها در بدن به سه شکل دراز، کوتاه و پهن هستند. در این استخوان‌ها دو نوع بافت استخوانی متراکم و اسفنجی وجود دارد. هر دو نوع بافت استخوانی از سلول استخوانی و ماده زمینهای محکم با تیغه‌های استخوانی تشکیل شده‌اند. در بافت استخوانی متراکم سلول‌ها و ماده استخوانی به صورت تیغه یا حلقه‌های متحدالمرکز قرار دارند. در میان این تیغه‌ها مجاری باریکی وجود دارد که به موازات حفره مرکزی استخوان قرار گرفته و به آن مجاری هاورس می‌گویند که اعصاب و رگها و مقدار کمی‌بافت پیوندی در آنها دیده می‌شود. به مجموعه مجرای هاورس و حلقه‌های اطراف آن یک سیستم هاورس گفته می‌شود.

در بافت اسفنجی نظمی‌که در سیستم هاورس به آن اشاره شد وجود ندارد. در این بافت، تیغه‌های نامنظم استخوانی دیده می‌شود. در بین تیغه‌ها حفره‌های حاوی مغز استخوان و رگهای خونی دیده می‌شوند.

شکل ۳- الف) برش طولی ب) برش عرضی استخوان و نمایش سیستم هاورس

بافت ماهیچه‌ای

در بافت ماهیچه‌ای سلول‌هایی وجود دارند که دارای رشته‌های منقبض شونده‌ای به نام تارچه (میوفیبریل) هستند. این سلول‌ها به هم پیوسته و ماهیچه‌های بدن را تشکیل می‌دهند که وسیله حرکت اندام‌های مختلف بدن هستند.

در بدن سه نوع بافت ماهیچه‌ای به نام های، بافت ماهیچه‌ای صاف، مخطط و قلبی دیده می‌شود. ماهیچه صاف در جدار رگها، دستگاه‌های تنفس و گوارش و سایر اندام‌های داخلی وجود دارد و حرکات آنها غیر ارادی می‌باشد. ماهیچه مخطط یا اسکلتی در تمامی‌بخش‌های بیرونی بدن وجود دارد و شکل و فرم آن را می‌سازد، آنها معمولا به استخوان‌ها متصل می‌باشند و به همین دلیل آنها را ماهیچه‌های اسکلتی نیز می‌گوییم. ماهیچه قلبی از نوع مخطط است و عمل آن غیر ارادی است.

شکل‌های ۴ و ۵، انواع ماهیچه‌ها و اجزای تشکیل دهنده ماهیچه مخطط را نشان می‌دهد.

شکل ۴- انواع ماهیچه

شکل‌ ۵- اجزای تشکیل دهنده ماهیچه مخطط

بافت عصبی

گرچه همه سلول‌های زنده به نوعی به محرکهای محیطی پاسخ می‌دهند، ولی سلول‌های بافت عصبی از این نظر، تخصص ویژه‌ای یافته‌اند. آنها در اثر محرکهای مختلف محیطی تحریک شده، جریانی به نام جریان عصبی ایجاد می‌کنند. این جریان که پیام عصبی نیز خوانده می‌شود توسط بافت عصبی از نقطه‌ای به نقطه دیگر بدن انتقال می یابد. بررسی میکروسکوبی جزئیات این بافت نشان می‌دهد که از دو بخش، سلول‌های عصبی و سلول‌های پیوندی ویژه‌ای به نام نوروگلیا ساخته شده است. سلول‌های عصبی نرون نام دارند. در هر نرون، جسم سلولی، زایده‌های سیتوپلاسمی‌که معمولا کوتاه هستند (دندریت) و زایده‌ای که معمولا بلند می‌باشد (آکسون) وجود دارد، نرون‌ها را بر حسب محل خروج دندریتها و آکسون به نرون یک قطبی، دوقطبی و چند قطبی تقسیم می‌کنند.

۶- نورون دو قطبی و یک قطبی

شکل ۷- نورون چندقطبی