جانورشناسی؛ آبزیان؛ گروه‌های مهم ماهیان و ساختمان دستگاه های مختلف بدن ماهی

---

---

پیشگفتار

ماهی‌ها جزء پست‌ترین گروه مهره داران هستند و همه آنها در آب زندگی می‌کنند. در حال حاضر ۳۸۰۰۰ (سی و هشت هزار گونه) مهره دار شناخته شده است، که بیش از ۵۰% آنها را ماهی‌ها در بر می‌گیرند. قدمت ماهیان مربوط به بیش از ۴۰۰ میلیون سال قبل است. زیستگاه ماهیان بسیار پراکنده است و در سراسر کره زمین، از قطب تا استوا و اعماق دریاها تا ارتفاعات، دیده می‌شوند. این تنوع زیستگاه، یکی از دلایل گوناگونی ماهیان است.

مهم‌ترین وجه تمایز ماهیان با سایر جانوران این است که ماهیان از اکسیژن محلول در آب استفاده می‌کنند و قادر به تنفس در هوای آزاد نیستند.

ویژگی‌های ماهیان

۱- دستگاه تنفسی شامل برانشی یا آبشش است و از اکسیژن محلول در آب استفاده می‌کنند.

۲- بدن، دوکی شکل است و اندام‌های حرکتی به صورت باله در آمده‌اند.

۳- باله‌ها دو نوع اند، باله‌های زوج و باله‌های فرد.

۴- قلب، دو حفره‌ای است و گردش خون آنها بسته، ساده و کامل است.

۵- مغز، ابتدایی و کوچک است و نسبت به مهره داران عالی تر، از رشد کمتری برخوردار است.

۶- لقاح خارجی دارند (در معدودی لقاح، داخلی است).

۷- از مغز، ده جفت عصب، خارج می‌شود.

۸- خونسردند (دمای بدن آنها متغیر و تابع محیط زیست است).

ماهیان کنونی به سه گروه تقسیم می‌شوند: دهان گردان، ماهیان غضروفی و ماهیان استخوانی. از دهان گردان یا ماهیان پست تعداد معدودی باقی مانده است و بیشترین ماهیان امروزی، مربوط به ماهیان غضروفی و استخوانی است.

دهان گردان: ساده ترین و ابتدایی ترین مهره داران هستند و از بین آنها می‌توان به لامپریها اشاره کرد (شکل ۱).

شکل ۱- لامپری

بیشترین گونه‌های لامپری، در آب شیرین زندگی می‌کنند و معدودی در آب شور (دریا) به سر می‌برند که‌این گونه‌ها نیز برای تخم ریزی به آب شیرین مهاجرت می‌کنند. بدن، استوانهای، دراز و باریک است و طول بدن تا ۶۰ سانتی متر می‌رسد. پوست بدن نازک و بدون فلس است و به علت وجود غدد موکوسی فراوان لغزنده و رنگ آن قهوه‌ای متمایل به سبز است. باله‌های زوج ندارند و دارای دو باله فرد هستند. یکی باله پشتی و دیگری باله دمی، که جانور با استفاده از آنها و عضلات دم و تنه، در آب شنا می‌کند. سر، چندان واضح نیست و جمجمه غضروفی است که مغز کوچک و ابتدایی لامپری را در بر می‌گیرد. در روی سر، یک سوراخ بینی، دیده می‌شود که درون آن، گیرنده‌های بویایی قرار دارد. در بالای بینی، یک چشم سوم وجود دارد. طناب پشتی یا (نوتو کورد) و همچنین مغز و قلب در پوشش غضروفی قرار گرفته‌اند و حجره‌های آبششی، هرکدام توسط هفت جفت شکاف آبششی (شکاف برانشی) با خارج ارتباط دارند.

لامپری فاقد معده است و مری مستقیما با روده وصل می‌شود. لاروهای لامپری، در بستر رودخانه با صاف کردن آب، غذای خود را به دست می‌آورند و در دوران بلوغ، بعد از مهاجرت به دریا، به وسیله دهان بادکش مانند خود، به بدن ماهی‌ها چسبیده و از خون آنها تغذیه می‌کنند. از جمله میزبان‌های لامپری، می‌توان به ماهی قزل آلا اشاره کرد که پرورش آن اهمیت جهانی دارد و سالانه خسارات هنگفتی به پرورش دهندگان وارد می‌شود (شکل ۲).

شکل ۲- ماهی لامپری از خون سایر ماهی‌ها تغذیه می‌کند.

ماهیان غضروفی

تاکنون ۶۰۰ گونه، ماهی غضروفی شناخته شده است. از بین آنها، می‌توان کوسه ماهیان، اره ماهیان، سفره ماهیان و ماهیان خاویاری را نام برد. در این گروه، ستون مهره‌ها غضروفی است و اندام حرکتی (باله زوج) دارند. اغلب دریازی، درنده و گوشتخوارند. تعداد معدودی از آنها از پلانگتونها تغذیه می‌کنند. بدن آنها از شبه پولک پوشیده شده است و پوست آنها در ناحیه دم دارای غدد مخاطی است. باله‌های دمی، دوشاخه نامساوی دارند که به‌این نوع باله هتروسرک گویند.

کوسه‌ها بسیار تنومند هستند و طول برخی از آنها به بیش از ۱۰ متر می‌رسد. پولک‌های بسیار ریز کوسه‌ها دارای زواید تیزی است که متوجه عقب است و به وسیله مواد لعابی (مخاطی) پوشیده می‌شود. سطح بدن کوسه‌ها زبر و خشن است. به‌این دلیل در برخی از جاها، از پوست بدن کوسه‌ها به عنوان سمباده استفاده می‌شود.

دهان کوسه به صورت یک شکاف افقی در قسمت زیرین سر قرار گرفته است و در بسیاری از کوسه‌ها، ردیف‌هایی از دندان‌های تیز و برنده وجود دارد و هنگامی‌که یکی از دندان‌های اصلی می افتد، پس از مدت کوتاهی دندانی جای آن را می‌گیرد.

دندان‌ها به سمت عقب دهان خمیدگی دارند که سبب نگهداری طعمه در دهان می‌شود. فرم خاص دندانها و قدرت بدنی زیاد، کوسه‌ها را به صورت جانورانی خطرناک در آورده است.

اندام‌های حسی ماهیان غضروفی شامل بینی: برای بویایی، خط جانبی: برای ادراک فشار و حس بینایی است. کوسه‌ها، از طریق بویایی می‌توانند وجود جانور مجروح را از فاصله ۵۰۰ متری تشخیص دهند.

برخی از کوسه‌ها، زنده زا هستند و تفریخ تخم داخل بدن انجام می‌شود. و در عده‌ای دیگر تفریخ تخم، خارج از بدن صورت می‌گیرد. کوسه‌ها بیشتر در آب‌های گرم یافت می‌شوند (شکل ۳).

شکل ۳- نمونه‌هایی از ماهی‌های غضروفی

ماهیان استخوانی: ساختمان بدن آنها، در بین ماهیان، از تکامل بیشتری برخوردار است. بدن دوکی شکل و از سه قسمت سر، تنه و دم، و از هم متمایز تشکیل شده است. فرم خاص بدن و عضلات قوی، آنها را به صورت شناگران ماهری درآورده است. در دو طرف سر دارای سرپوش برانشی هستند و لبه‌های سرپوش، از ناحیه زیرین سر، تقریبا به هم می‌رسند. سطح پوست، از پولکهای مختلف پوشیده شده است (شکل ۴).

شکل ۴- مشخصات ظاهری یک ماهی استخوانی

ماهیان استخوانی از بقیه گروه‌ها متنوع ترند. کیسه شنا، در برخی از گونه‌ها، ساختمانی شبیه شش در مهره داران عالی دارد؛ از این رو، می‌توانند در مواقع کمبود آب، از اکسیژن هوا استفاده کنند و یا از طریق خشکی جابه جا شوند. اندازه آنها بسیار متفاوت است، به طوری که‌اندازه برخی مانند ماهی گوبی فقط یک سانتی متر است و در برخی دیگر به چند متر می‌رسد، تعداد قوسهای برانشی در ماهیان استخوانی چهار جفت است. از این گونه، می‌توان کپور ماهیان، آزاد ماهیان و… را نام برد که در تغذیه انسان نقش بسزایی دارند (شکل ۵).

شکل ۵- انواع ماهیان استخوانی

شکل ۶- اندام‌های ماهی

ساختمان بدن ماهی

پوست: از دو قسمت اپیدرم و درم تشکیل شده است.

اپیدرم: یا رو پوست که در آن سلول‌های مخاطی و رنگی (کروماتوفر) وجود دارد که سبب بروز رنگ‌های مختلف در ماهی‌ها می‌شود.

درم: یا لا پوست که منشأ فلس هاست و رگهای خونی و اعصاب فراوان در آن وجود دارد (شکل ۷).

شکل ۷- مقطع پوست ماهیان. در این مقطع اپیدرم که در آن سلول‌های مولد ماده مخاطی وجود دارند و همچنین سلول‌ها کروماتوفر و سایر قسمت‌های پوست به خوبی دیده می‌شوند.

در دوره بلوغ تغییراتی در پوست ایجاد می‌شود؛ مثلا در کپور نر دانه‌هایی در سر ماهی ظاهر می‌شود و یا در مارماهیان، پوست، ضخیم می‌شود.

فلس‌ها: بدن بسیاری از ماهیان استخوانی، از فلس پوشیده شده است. در برخی گونه‌ها، همه بدن از فلس پوشیده شده است و در بعضی، بخشی از بدن از فلس پوشیده شده است.

استخوان‌بندی یا اسکلت ماهیان: اسکلت ماهیان بسیار پیچیده است و بر حسب انواع ماهی ها، فرق می‌کند. در ماهیان استخوانی، جنس اسکلت، از استخوان و در ماهیان غضروفی، اسکلت، غضروفی است.

ساختمان باله‌های شنا: باله‌ها، اندام‌های حرکتی و شنای ماهیان است و عبارت است از چین‌های پوستی که در بین آنها تیغه‌های نازکی از جنس استخوان یا غضروف، موسوم به شعاع باله قرار دارد. باله‌ها یا زوج‌اند نظیر باله‌های سینه‌ای و شکمی و یا فرد، نظیر باله‌های پشتی و دمی.

وظیفه باله‌های سینه‌ای و شکمی، حفظ تعادل ماهی است. تعداد باله‌های پشتی در برخی از ماهیان ۳ عدد است (تعداد آنها بسته به گونه‌های مختلف، از ۱ تا ۳ باله متغیر است). در آزاد ماهیان در عقب باله پشتی، باله‌ای موسوم به باله چربی دیده می‌شود.

ماهیچه‌ها: ماهیچه‌ها عامل اصلی حرکت اند. ماهیان آب شیرین، اغلب دارای ماهیچه‌های قویتر از ماهیان آب شور (دریایی) و آبهای راکد هستند. ماهیچه‌های بدن ماهی، به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: ۱- ماهیچه‌های سر ۲- ماهیچه‌های تنه.

از مهم ترین ماهیچه‌های بدن ماهی، ماهیچه پهلویی بزرگ است که در حرکت ماهی نقش اساسی دارد و نیز گوشت اصلی بدن را تشکیل می‌دهد (شکل ۸).

دستگاه گوارش: شامل دهان، حلق، مری، معده و روده و مخرج است. غدد کبد و لوزالمعده نیز به عنوان غدد ضمیمه محسوب می‌شوند.

شکل ۸- ماهیچه‌های بدن ماهیان

کبد: فرم و اندازه کبد در ماهیان گوناگون فرق می‌کند. مثلا در کوسه‌ها، دو قسمتی است. وظیفه کبد، ذخیره چربی، گلیکوژن و تولید صفرا است.

دستگاه دفع: شامل کلیه‌هاست که وظیفه آن اخذ مواد زاید خون (به جز CO2) است.

دستگاه گردش خون: وظیفه آن نقل و انتقال مواد در بدن است. تعداد ضربان قلب در ماهیان از ۲۰ تا ۵۰ بار در دقیقه است. حجم خون در ماهیان کمتر از پرندگان و پستانداران و حدود ۱/۵۰ تا ۱/۶۰ وزن بدن است (شکل ۹).

شکل ۹- حجم خون در ماهیان

دستگاه تنفس ماهیان: اندام‌های تنفسی ماهیان، برانشی یا آبشش است.

کیسه شنا: کیسه‌ای است با جدار نازک که بین کلیه‌ها و اندام‌های گوارشی قرار دارد. در ماهیان دوزیستی نظیر سگ ماهیان که هم ریه و هم آبشش دارند، به وسیله مجرایی تا پایان عمر، با حلق در ارتباط است. نقش آن در ماهیان دوزیستی به منزله ریه است ولی در ماهیان استخوانی، نقش تنفسی ندارد و بیشتر برای تغییر وضعیت ماهی، در مقابل فشار آب، در اعماق گوناگون است. بدین شکل که وقتی ماهی بخواهد به اعماق آب برود از حجم آن کاسته و وزن حجمی ماهی بیشتر می‌شود؛ در نتیجه، ماهی سنگین می‌شود و به راحتی در آب پایین می‌رود و برعکس، هنگامی که ماهی بخواهد به سطح آب بیاید حجیم می‌شود، در این حال وزن حجم ماهی کم شده و ماهی سبک می‌شود.

منشأ گازهای درون کیسه شنا، گازهای خون است نظیر CO2 و O2 و N2، جذب و یا دفع گاز در کیسه شنا پیچیده است و منشأ عصبی دارد (شکل ۱۰).

دستگاه عصبی: دستگاه عصبی شامل مغز، نخاع و رشته‌های عصبی است. مغز باریک و دراز است و ساختمان ساده دارد که شامل ۵ بخش است. مغز قدامی، مغز میانی، مغز رابط، مخچه و مغز پسین یا بصل النخاع.

مغز قدامی، مرکز بویایی و مغز میانی، مرکز بینایی است. مخچه، از رشد کافی برخوردار و در حفظ تعادل ماهیان نقش مهم دارد. از مغز ماهیان ۱۰ جفت رشته عصبی جدا می‌شود.

شکل ۱۰- کیسه شنا در ماهی‌های اولیه به مری مربوط می‌شود.

اندام‌های حسی: قوی ترین حس در ماهیان حس بویایی است؛ به طوری که بوی گیاهان آبزی و یا حتی مواد شیمیایی حاصل از شستشوی دست را به خوبی حس می‌کنند. قوی ترین حس بویایی را در مارماهیان می‌توان یافت.

حس چشایی: گیرنده‌های چشایی، در درون و اطراف دهان قرار گرفته است.

حس لامسه: مرکز آن در خط جانبی است که از سر تا دم امتداد دارد و بدن ماهی را به دو قسمت پشتی و شکمی تقسیم می‌کند. این سیستم در ماهیان بسیار پیچیده است و به صورت برجستگی‌هایی نظیر دانه تسبیح در یک ردیف و به صورت افقی قرار دارند. هریک از این برجستگی‌ها نشانه وجود یک کانال است که مملو از مایع لزج فراوان همراه با گیرنده‌های عصبی است. ارتعاشات، حرارت و یا فشار آب و سایر محرک‌ها، رشته‌های فوق را تحریک و انعکاسات عصبی به مغز مخابره می‌شود. خط جانبی ممکن است محدب، مقعر، خمیده و یا صاف باشد.

حس شنوایی: ماهی‌ها فقط گوش داخلی دارند و فاقد گوش خارجی و میانی هستند.

حس بینایی: چشم‌ها کروی، محدب و فاقد پلک و غده اشکی است. اندازه چشم در ماهیان مختلف فرق می‌کند. آنهایی که در سطح آب به سر می‌برند، دارای چشم‌های بزرگتر هستند. عدسی چشم، دایره‌ای و ضخامت آن غیرقابل تغییر است. به‌این دلیل ماهیان، اغلب نزدیک بین هستند.

دستگاه تولید مثل: اکثر ماهیان تخم ریز و معدودی نیز زنده زا هستند. محل تخم ریزی در ماهیان مختلف فرق می‌کند. مثلا ماهی قزل آلا در مصب رودخانه، مارماهیان در آب شیرین و در آب شور و آزاد ماهیان در آب شیرین تخم ریزی می‌کنند. معمولا لقاح ماهیان، خارجی است. تشخیص نر و ماده اغلب مشکل است و هنگام بلوغ تغییراتی حاصل می‌شود که تا حدودی به تشخیص ما کمک می‌کند. مثلا نرها بدنی کشیده و ماده‌ها جثه‌ای حجیم و کوتاه‌تر دارند. رنگ نرها در ایام فعالیت جنسی روشن‌تر از ماده‌ها می‌شود.

میزان تخم در ماهیان مختلف فرق می‌کند. مثلا در قزل آلای جویباری از ۵ تا ۸ هزار و در برخی گونه‌ها، به میلیون‌ها تخم می‌رسد. البته همه تخم‌ها تبدیل به نوزاد نمی‌شوند؛ زیرا دشمنان طبیعی فراوان دارند، ثانیا عمر اسپرم در خارج از بدن بسیار کم و از چند دقیقه تجاوز نمی‌کند. بنابراین احتمال عدم باروری وجود دارد.

اعضای تناسلی: در نرها بیضه و در ماده تخمدان است که از نظر وظیفه و ساختمان تا حدودی مشابه سایر مهره داران است (شکل ۱۱).

شکل ۱۱- اعضای داخلی ماهی ماده و نر

شکل ۱۲- مراحل تخم ریزی و تکامل جنین در ماهی

---

---

---