آروارهداران یا شاخکداران؛ چرخه زندگی سوسکها، ساس، شپش و کک

هدفهای رفتاری: پس از پایان این مطلب با عنوان «زیرشاخه آروارهداران یا شاخکداران» از فراگیر انتظار میرود که:
– زیر شاخه آرواره داران یا شاخکداران را نام برد.
– درباره رده سخت پوستان توضیح دهد.
– درباره رده هزار پایان توضیح دهد.
– اهمیت حشرات را در رابطه با کشاورزی و بهداشت عمومی توضیح دهد.
– درباره ویژگیهای حشرات توضیح دهد.
– اساس طبقهبندی حشرات را توضیح دهد.
– درباره سوسکها و نقش آنها در محیط زیست توضیح دهد.
– چرخه زندگی سوسک را به طور خلاصه بیان کند.
– نقش ساس را در انتقال بیماری توضیح دهد.
– چرخه زندگی ساس را شرح دهد.
– اساس طبقهبندی شپشها را توضیح دهد.
– عوارض حاصل از آلودگی به شپش را بنویسد.
– چرخه زندگی شپش را به اختصار توضیح دهد.
– درباره ویژگیهای کک توضیح دهد.
– عوارض حاصل از آلودگی به کک را مختصرا بنویسد.
– چرخه زندگی کک را شرح دهد.
– ویژگیهای حشرات راسته دوبالان را نام ببرد.
– سیر تکاملی دوبالان را به اختصار شرح دهد.
– نقش بیماری زایی دو بالان را توضیح دهد.
پیشگفتار
زیر شاخه آرواره داران سه رده سخت پوستان، هزارپایان و حشرات است، که در هر کدام از این ردهها، جانوران فراوانی یافت میشود.
رده سخت پوستان (Crustaceans)
شامل گروهی از جانوران است که بدن آنها را پوششی سخت و آهکی میپوشاند. معمولا سر و سینه آنها به هم چسبیده ولی شکم آنها متمایز است. ضمائم سینهای برای گرفتن مواد غذایی و حرکت، به کار میروند. ضمائم روی سر، عبارت از دو جفت شاخک است. اغلب جانوران این دسته، در دریاها و یا آبهای شیرین زندگی میکنند و آنهایی که ساکن خشکی هستند به مکانهای مرطوب پناه میبرند. بعضی از خرچنگها، ممکن است میزبان واسطه کرمهای انگل انسان شوند.
رده هزار پایان (Myriapoda)
شامل جانورانی دارای بدنی متشکل از حلقههای متشابه و با سر مشخص هستند؛ ولی سینه یا شکم آنها را نمیتوان تمیز داد. به جز ضمائم سر ودهان، هر کدام از حلقههای بدن، یک یا دو جفت ضمائم حرکتی دارد. هزارپایان، گاهی میزبان واسطه کرمهای انگل انسان و دام بوده و بعضی از آنها نیز سمی هستند. گاهی به طور تصادفی انگل انسان و دام واقع میشوند.
رده هزار پایان به دو گروه تقسیم میشوند: دسته اول در هر حلقه بدن یک جفت پا دارند و گوشت خوارند و از حشرات و جانوران دیگر تغذیه میکنند و مفیدند این گروه در ناحیه دهان یک جفت گیره سمیدارند که در بدن شکار خود فرو میبرند. دسته دوم در هر حلقه بدنی دو جفت پا دارند و به جای گیرههای سمی، از پوست بدن یک ماده سمی ضعیف ترشح میکنند که بوی بدی دارد و وسیله دفاعی جانور محسوب میشود این گروه گیاه خوارند و در جنگلها و مناطق مرطوب و گلخانهها به صورت آفت در آمده که از برگ گیاهان تغذیه میکنند.
رده حشرات (Insecta)
حشرات بزرگترین گروه سلسله جانوران را تشکیل میدهند. آنها بندپایانی هستند که در شرایط بسیار متفاوت در خشکی و گاهی دور از رطوبت زندگی میکنند. بعضی از آنها قادر به پرواز هستند. انواع حشرات را میتوان به فراوانی در خاک، آبهای شیرین و یا آبهای راکد و همچنین در بدن گیاهان و جانوران مشاهده کرد. آنها از قسمتهای مختلف گیاهان، بدن جانوران و بقایای موجودات زنده تغذیه میکنند. حشرات در گرده افشانی گیاهان نقش مهمیدارند؛ بعضی نیز خسارات شدیدی به کشاورزی و دامپروری وارد میآورند. برخی از آنها زندگی انگلی دارند و در انتقال عوامل بیماری زا مؤثر هستند. در طبیعت، تعداد بسیار زیادی از حشرات به وسیله سایر حشرات، گیاهان و جانوران خورده میشوند. این عمل، تعادل بیولوژیکی بین تعداد آنها و محیط را برقرار میسازد. گاهی برای جلوگیری از خسارات این آفات، انسان دست به نابودی آنها می زند و از این طریق تعادل بیولوژیک بین موجودات زنده را برهم می زند.
ویژگیهای حشرات
۱- بدن حشرات از سه قسمت سر، سینه و شکم تشکیل شده است. روی سر، یک جفت شاخک، و روی سینه، سه جفت پا و یک یا دو جفت بال قرار گرفته است.
۲- دستگاه گوارش آنها، شامل سه قسمت به نام لوله گوارشی قدامی، لوله گوارشی میانی و لوله گوارشی خلفی است. دهان و غدد بزاقی در ابتدای لوله گوارشی و مخرج و لولههای مالپیگی در انتهای آن قرار گرفتهاند.
۳- دستگاه گردش خون از قلب استوانهای شکل که در سطح پشتی شکم واقع شده است، تشکیل میشود و به آئورت که به سمت قدام حرکت و به حفره شکمی میریزد، متصل میشود.
۴- دستگاه تنفسی، از نای و شعبات آن تشکیل شده است. در بعضی از حشرات آبزی، به صورت نای – آبشش (تراشه) دیده میشود.
۵- دستگاه عصبی، از گرههای عصبی و دو رشته عصب طولی تشکیل میشود.
۶- تولید مثل جنسی دارد و جنس نر و ماده از هم جدا هستند. لقاح در داخل بدن صورت میگیرد. اغلب، دگردیسی کامل دارند.
طبقهبندی حشرات براساس ۱- وجود بال و ساختمان آن؛ ۲- ضمائم دهانی؛ ۳- وجود دگردیسی و کامل یا ناقص بودن آن، صورت میگیرد. در این رده، راستههای بسیاری موجود است که برخی از آنها از نظر بیماری زایی، بهداشت عمومی و اقتصاد کشاورزی حایز اهمیت هستند. از میان آنها میتوان سوسک، ساس، شپش، کک، پشه و مگس را نام برد (شکل ۱).
شکل ۱- منظره جانبی ملخ. قسمتهای مختلف بدن یک حشره (ملخ)
سوسکها
سوسکها از رده راست بالان هستند. آنها، دارای دو جفت بال، و ضمائم دهانی مناسب برای جویدن هستند. بدنی بیضی شکل و مسطح به رنگ قهوهای تا سیاه دارند. شاخکها دراز و نخی شکل است و پاها بسیار فعال و دارای حرکت سریع هستند. سوسک ها، اغلب در مناطق گرم یا معتدل و خارج از محیط زیست انسان به سر میبرند، ولی انواعی از آنها نیز به محل زیست انسان خو گرفتهاند و در نقاط گرم و مرطوب این اماکن به سر میبرند. سوسک ها، بیشتر به هنگام شب فعال اند و از مواد غذایی گیاهی و حیوانی تغذیه میکنند. سوسک ها، مقداری از غذای بلعیده شده را پس از هضم بر میگردانند که باعث آلودگی و گاهی بوی نامطبوع مواد غذایی در دسترس آنها میشوند (شکل ۲).
سوسک ماده، پس از جفت گیری، کپسول حاوی تخم را تا نزدیکی باز شدن آن، با خود حمل میکند و پس از خروج کپسول و باز شدن آن، سوسکهای جوان از آن خارج میشوند. سوسکها تا مرحله بلوغ چندین بار پوست اندازی میکنند.
سوسکها دگردیسی ناقص دارند و سیر تکاملی آنها، تا مرحله بلوغ ۴-۳ ماه طول میکشد.
شکل ۲- سوسری (سوسک حمام)
سوسکها در انتقال بیماریهای انگلی به عنوان میزبان واسطه و بیماریهای عفونی مانند سالمونلوز تیفوس) به عنوان منبع ذخیره آلودگی، نقش دارند.
ساسها
ساسها از راسته نیم بالان هستند. آنها بدنی بیضی شکل و مسطح دارند و به راحتی از شکاف و درز دیوارها، تختخواب و… عبور میکنند. از خصوصیات آنها میتوان از نداشتن بال، کوتاه و پهن بودن سر، برجستگی چشمها و وضع مخصوص خرطوم و شاخک نام برد. ساسها، انگل خونخوار انسان و دام هستند و معمولا شبها به فعالیت میپردازند.
ساسها پس از مکیدن خون میزبان در شکاف و درز دیوارها و تختخواب و… استراحت و معمولا در همان جا تخم ریزی میکنند. در شرایط مناسب، نوچهها که شباهت زیادی به ساس بالغ داشته و فقط از آن کوچک ترند، از تخمها خارج میشوند. نوچهها، شروع به تغذیه از خون میزبان میکنند و پس از چند بار پوست اندازی، به تدریج رشد میکنند و بالغ میشوند. ساس بالغ، جفت گیری میکند و چرخه زندگی آن، با تخم ریزی مجددا آغاز میشود. دگردیسی ساس ناقص است (شکل ۳)
شکل ۳- ساس
شپشها (Lice)
شپشها را عموما در راسته فیترا پترا طبقهبندی میکنند. آنها انگل خارجی پرندگان و پستانداران هستند و براساس روش تغذیه و ضمائم دهانی به شپشهای گزنده و شپشهای مکنده تقسیم میشوند. شپشهای گزنده معمولا از بقایای پوست، مو و یا لنف تغذیه میکنند؛ ولی شپشهای مکنده از خون و یا لنف میزبان استفاده میکنند. بدن این حشرات معمولا از سفید به مایل به خاکستری تا کرم مایل به زرد بوده، کمیکشیده و مسطح است. چشم، کوچک و ساده است و گاهی هم فاقد چشم است. بال ندارد و در انتهای پاها، قلابهایی برای اتصال به بدن میزبان دارد.
شپشها پوست حیوان را به شدت تحریک و ایجاد خارش، بیقراری، ریزش مو میکنند و باعث کاهش در تولیدات دام میشوند. در صورت آلودگی شدید حیوان به شپشهای مکنده، کم خونی بروز میکند.
دگردیسی شپشها ناقص است. شپشهای بالغ، پس از جفت گیری، بر روی مو یا پرهای بدن میزبان تخم گذاری میکنند. این تخمها به صورت دانههای سفید بیضی شکل هستند که به «رشک» معروف اند. از تخمها، در شرایط مناسب، نوچههایی شبیه به شپش بالغ ولی کوچکتر خارج میشود که پس از سه بار پوست اندازی، به شپش بالغ، تبدیل میشود (شکل ۴).
شکل ۴- چند نوع شپش
ککها (Flea)
ککها حشراتی با ویژگیهای مشخص هستند. آنها دارای بدنی کتابی شکل با سه قسمت متمایز سر، سینه و شکم و بدون بال هستند. چشمها در دو طرف سر و شاخکهای کوتاه در پشت آنها قرار گرفتهاند. ضمائم دهانی، برای سوراخ کردن پوست بدن میزبان و مکیدن خون، تکامل یافته است. پاهای کک، بسیار قوی و مناسب جهیدن و حرکات سریع است.
ککها، انگل موقتی جانوران خونگرم هستند و در دوران بلوغ از خون آنها تغذیه میکنند. آنها، علاوه بر زندگی انگلی خود، از طریق انتقال بیماریهای واگیردار میزبانی برخی کرمهای انگل، برای انسان و دام خطر آفرین هستند. ککها معمولا بر روی میزبان اختصاصی خود زندگی میکنند؛ ولی در صورت عدم دسترسی به میزبان مناسب، به راحتی میتوانند از سایر جانوران خونگرم تغذیه کنند. هر دو جنس نر و ماده آنها خونخوار هستند (شکل ۵).
شکل ۵- کک سگ
ککها دگردیسی کامل دارند. چرخه زندگی ککها با تخم گذاری کک ماده آغاز میشود. تخمها معمولا در محل زیست میزبان گذاشته میشوند. در شرایط مناسب، از داخل تخمها نوزادی کوچک و فعال، با بدنی دراز و فاقد دست و پا خارج میشود. این نوزادها، در خاک محل زندگی میزبان، رشد و از مواد آلی موجود در خاک تغذیه میکنند. پس از مدتی، نوزاد، به دور خود پیلهای میتند. درون پیله، مرحله نوچهای (شفیره) طی میشود. از درون پیله، کک بالغ خارج میشود. کک نر و ماده جفت گیری و ماده شروع به تخم ریزی میکند (شکل ۶).
شکل ۶- سیر تکاملی کک گزتوپسیلا کئوپیس
راسته دو بالان
حشرات این راسته، دارای دو بال هستند که بر روی بند وسطی سینه، قرار میگیرد. ضمائم ل دهانی آنها برای مکیدن و گاهی سوراخ کردن مناسب است.
و روش زندگی و نوع تغذیه آنها بسیار متفاوت است. بعضی از آنها از ترشحات گیاهان و حیوانات ه و یا بقایای جانداران تغذیه میکنند. بعضی دیگر زندگی انگلی دارند و از خون حیوانات استفاده میکنند. نوزاد بعضی از حشرات، ممکن است، بر روی بقایای جانداران به سر برد و یا زندگی انگلی داشته باشد.
اغلب این حشرات یا خود ناقل بیماریهای خطرناک بوده و یا میزبان واسطه سایر انگلها هستند و از این طریق، خسارات و صدماتی به بار میآورند.
بدن دوبالان، از سه قسمت سر، سینه و شکم تشکیل شده است. سر آنها معمولا بزرگ و متحرک است و قسمت اعظم آن را چشمهای مرکب تشکیل میدهد. شکل شاخکها بسیار متفاوت است و اکثرا از سه بند تشکیل شده است. ساختمان ضمائم دهانی دوبالان، مختلف است و در مکیدن و گاهی سوراخ کردن به کار می آیند. سینه، از سه حلقه (یا بند) تشکیل شده است که حلقه وسطی، از دیگر حلقهها بزرگتر است و یک جفت بال دارد. هر حلقه سینه، یک جفت پا دارد که معمولا از نظر شکل و اندازه متفاوت هستند.
شکم آنها معمولا از ۴ تا ۹ حلقه تشکیل شده است و اندامهای تناسلی در حلقه انتهایی شکم واقع شده است (شکل ۷).
شکل ۷- پشه و مگس
سیر تکاملی دوبالان، کامل است و چهار مرحله دگردیسی در آنها به وضوح دیده میشود.
سیر تکاملی دوبالان، با تخم گذاری حشره ماده آغاز میشود. بعضی از دوبالان ماده، تخم نمیگذارند؛ بلکه نوزاد یا نوچه را پس از خروج از تخم به دنیا میآورند (زنده زا). از تخم، در شرایط مناسب، نوزادی کرمیشکل و فاقد پا خارج میشود. نوزاد، در دوره نمو خود چندین بار پوست اندازی میکند. نوزادان ممکن است، دارای سر و فعال و یا بدون سر و با حرکات محدودی باشند. اغلب آنها، در آب زندگی میکنند. نوزادان دارای سر، در آب زندگی و از مواد جامد و گاهی نوزاد سایر حشرات، تغذیه میکنند. نوزادان فاقد سر اغلب در مواد آلی زندگی و از مواد غذایی مایع استفاده میکنند. نوچههای دو بالان، تغییرات فراوانی را نشان میدهند. بعضی از نوچهها، درون یک غلاف به سر میبرند و بعضی دیگر، از آخرین پوسته سخت شده نوزادی، استفاده میکنند. درون این پوشش ها، نوچه رشد میکند و تبدیل به حشره کامل میشود. حشره کامل، با شکافتن پوشش، خارج میشود. حشره بالغ، جفت گیری میکند و مادهها، آماده تخم ریزی میشوند (شکل ۸).
شکل ۸- چرخه زندگی چند نوع از حشرات دو بال
بعضی از حشرات این راسته، خونخوارند و از طریق نیش زدن و مکیدن خون میزبان تغذیه میکنند. این حشرات، علاوه بر زندگی انگلی خود، در انتقال بیماریهای عفونی و انگلی نقش دارند. از مهم ترین این حشرات میتوان از مگس تسه تسه که در انتقال بیماری خواب (Sleeping Sickness) و پشه آنوفل که در انتقال بیماری مالاریا نقش دارند، نام برد.
سایر حشرات این راسته، یا مانند مگس خانگی از طریق انتقال مکانیکی آلودگیها به مواد غذایی، بهداشت عمومیرا به خطر می اندازند و یا اینکه از طریق تخم ریزی در محل زخم ها، مجاری بدن، زیر یا روی پوست، نوزادانی (لاروهایی) تولید میکنند که زندگی انگلی خود را بر روی میزبان میگذرانند. آلودگی به نوزاد دوبالان را میاز مینامند، کهاندامهایی نظیر پوست، سینوسهای بینی، دستگاه گوارش (معده) و حتی چشم را مورد تهاجم قرار میدهند. میاز جلدی در بعضی از کشورهای اروپایی و آفریقایی سالانه خسارات هنگفتی به پرورش دهندگان گاو و گوسفند و صنایع چرم سازی وارد میسازد (شکل ۹).
شکل ۹- چند نوع مگس و خرمگس گزنده گاو
خودآزمایی
۱- زیر شاخه آرواره داران در چه خصوصیاتی از شلیسراتها متمایزند؟
۲- ویژگیهای سخت پوستان را به اختصار شرح دهید.
۳- حشرات، نسبت به سایر بندپایان، از چه ویژگیهایی برخوردارند؟
۴- آیا حشرات جانوران مفیدی هستند؟ توضیح دهید.
۵- خصوصیات حشرات را به اختصار شرح دهید.
۶- سوسکها چگونه حشراتی هستند و به چه شکل بر سلامت اثر میگذارند؟
۷- آیا ساس، انگل است؟ از چه تغذیه میکند؟
۸- چرخه زندگی ساس چگونه طی میشود؟ شرح دهید.
۹- علایم آلودگی به شپش را نام ببرید.
۱۰- آیا کک ها، انگل دارای میزبان اختصاصی هستند؟
۱۱- نقش بیماری زایی کک را توضیح دهید.
۱۲- آیا حشرات راسته دوبالان در انتقال عوامل بیماری زا مؤثرند؟ شرح دهید.
۱۳- چرخه زندگی حشرات دو بال چگونه است؟ شرح دهید.
۱۴- بیماری آلودگی به نوزاد حشرات دو بال چه نام دارد؟