روانشناسی رشد؛ مراحل رشد قبل از تولد؛ مراقبتهای ویژه در زمان بارداری
هدفهای رفتاری: در پایان این مطلب فراگیر باید بتواند:
۱- مراحل رشد قبل از تولد کودک را تعریف کند.
۲- از چگونگی تشکیل نطفه آگاهی داشته باشد.
۳- مرحله زیگوت، مرحله رویانی و مرحله جنینی را از یکدیگر تشخیص دهد.
۴- مواد غذایی مورد نیاز مادر باردار را تعریف کند.
۵- مواد غذایی مضر برای مادر باردار را تعریف کند.
۶- بیماریهای دوران بارداری را که برای جنین ضرر دارد تعریف کند.
۷- از بهداشت مادر، عواطف و هیجانات او و تأثیرات استفاده از عکس برداری با اشعه X اطلاعاتی در حدود مطالب این فصل داشته باشد.
مراحل رشد قبل از تولد
پیش از شرح مراحل مختلف رشد نوزاد لازم است مختصری در مورد نحوه تشکیل نطفه و زمان لقاح توضیح داده شود. طول مدت دوره رشد قبل از تولد معمولاً ۲۶۶ تا ۲۸۰ روز و یا تقریباً و ماه و چند روز است.
نحوه محاسبه این دوره از آخرین عادت ماهانه مادران شروع میشود و چون هنوز لحظه بارداری دقیقاً مشخص نشده، احتمالاً تا دو هفته پس از عادت ماهانه به طول میانجامد. در این دوران برای داشتن فرزندی سالم، والدین ملزم به رعایت نکاتی هستند که عبارتاند از: اجرای دستورهای شرعی، مقررات بهداشتی و دستورهای پزشک متخصص، و تعهدات لازم برای مراقبت و نگهداری از فرزندان.
مراحل رشد قبل از تولد عبارتاند از:
– مرحله زیگوت (تشکیل نطفه)
– مرحله رویانی
– مرحله جنینی
– مرحله زیگوت (از باروری تا ۳ هفته)
از اواسط دوره ماهانه (روز سیزدهم تا چهاردهم) تخمک به یکی از تخمدآنها میرسد و به طرف رحم حرکت مینماید. تخمک پس از بارور شدن به دو سلول و دو سلول تبدیل به چهار و هشت و پس از ۷۲ ساعت به ۹۰ سلول تقسیم میگردد و حال در وسط تخمک حفرهای ایجاد گردیده و سایر سلولها به صورت خوشهای در اطراف آن قرار میگیرند. یکی از ویژگیهای مرحله (زیگوت) که معمولاً در طول دو هفته انجام میگیرد تقسیم سریع سلولها و استقرار یافتن در دیواره رحم میباشد. در این هنگام تخمک بارور شده به اندازه یک سر سنجاق است و در وسط آن حفرهای وجود دارد در قسمتهای خارجی آن ریشههای پیچک مانندی شروع به رشد مینماید و ظرف چند روز این ریشهها به دیواره رحم که خود را آماده پذیرش تخم نموده، متصل میگردند و بدین ترتیب ارتباط مادر و فرزند برای تغذیه از همین مرحله تا زمان تولد برقرار میشود.
– مرحله رویانی
از خاتمه هفته دوم تا آخر هفته هشتم بدن در حال شکل گیری و متمایز شدن از یکدیگر است بیشتر اعضای مهم بدن و سیستم فیزیولوژیکی آن در این مرحله مشخص میشود. در مرحله رویانی رشد سریع است و به سه لایه جداگانه زیر تقسیم میشود:
۱- لایه بیرونی شامل قسمت بیرونی، غدههای پوستی و سیستم عصبی
۲- لایه میانی شامل قسمتهای میانی پوست، ماهیچهها، استخوانبندی، دستگاه گردش خون، اعضای دفع مواد زاید
۳- لایه درونی شامل دستگاه کامل گوارشی، غدد
در این مرحله دو پوشش جنینی به نام کوریون و آمنیون شکل گرفته است و کیسه جنینی شروع به پر شدن از مایع میکند و مخاط بسیار ظریفی ارتباط جنین را با خون مادر برقرار میسازد. این مایع ضربههای احتمالی را که به مادر وارد میگردد برطرف میسازد.
دو سرخرگ از میان بند ناف خون مادر را به جنین میرساند و از آنجا یک ورید، خون جنین را به جفت بر میگرداند. دو سیستم جریان خون مادر و جنین به طور جداگانه عمل میکنند و جریان خون هر دو به جفت وارد میشود ولی سلولهای جفت مانع ارتباط مستقیم آنها با یکدیگر میگردند.
در این مرحله اعمال زیر انجام میگیرد:
۱- از روز هیجدهم محور طولی بدن، طرف چپ و راست، سر و پایین تنه قابل تشخیص است.
۲- در پایان هفته سوم قلب ابتدایی مشخص شده، ضربان آن شروع میگردد.
۳- در هفته چهارم دهان، دستگاه گوارش و کبد شروع به رشد میکند.
۴- در طول هفته هشتم تا نهم تغییرات قابل ملاحظهای بوجود میآید.
– مرحله جنینی
مرحله جنینی از هفته هشتم تا زمان تولد به طول میانجامد. با پیدایش سلولهای استخوانی در اواخر هفته هشتم مرحله جنینی رشد خود را شروع مینماید. در این مرحله اعضای مختلف بدن هر یک به نسبتهای متفاوتی رشد میکنند. دستگاه عصبی مرکزی رشد سریعتری دارد ولی تا چندین ماه پس از تولد تکمیل نمیگردد. از اواخر هفته دوم به بعد غدد تناسلی نمایان میگردند و در این حالت آن را فتوس مینامند. در پایان هفته دوازدهم جنین در حدود ۲۳ گرم وزن دارد و طول بدن تقریباً هشت سانتیمتر میباشد . در هفته شانزدهم طول جنین به ۱۶ سانتیمتر میرسد و از هفته شانزدهم تا بیستم به ۲۶ سانتیمتر و وزن ۳۰۰ گرم میرسد. بعد از هفته بیستم پوست بدن شکل میگیرد ناخنها و مو ظاهر میشود و غدد رشد میکند. هفته بیست و هشتم از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا دلیل برای اثبات اینکه اگر جنین در ۷ ماهگی متولد شود شانس زنده ماندن را دارد.
۱- بدلیل به تکامل رسیدن اعضای داخلی جنین همچون قلب و ریه است.
۲- از لحاظ جسمی قادر به تشخیص طعم و بوهای اصلی میباشد ولی هنوز تنفس او نامنظم است و قابلیت مکیدن و بلعیدن او ضعیف است.
سه ماهه آخر دوره ۲۸ تا ۴۷ هفتگی یک دوره رشد اساسی برای ساختمان بدن و اعمال آن محسوب میشود.
رشد حاصل یک اثر متعامل پیچیده بین وراثت و محیط است. این موضوع حتی قبل از تولد مصداق دارد.
در لحظه لقاح اسپرم وارد دیواره تخمک میشود.
تخم بارور شده در امتداد لوله فالوپین به طرف رحم حرکت میکند.
در ۵/۵ هفته- در مرحله رویانی که طول جنین در حدود ۱ سانتیمتر است. تقسیمات سلولی تمیز داده میشود. شکل سر، بازو و انگشتان را میتوان تشخیص داد.
در هفته هشتم- انگشتان نسبت به ساعد دست به وضوح تشخیص داده میشوند. گاهی اوقات بازتابها دست را به طرف صورت هدایت میکند.
در هفته شانزدهم- طول جنین در حدود۱۶ سانتیمتر است و کودک انسان به وضوح تشخیص داده میشود.
در هفته بیست و سوم- طول جنین در حدود ۳۰ سانتیمتر است. هنوز برای شناور شدن در رحم کوچک است. همانگونه که هر مادر حامله اظهار میدارد جنین در این وضعیت فعال است بازوها را حرکت میدهد، لگد پراکنی میکند.
مراقبتهای ویژه در زمان بارداری
دوران بارداری مادر با سایر دوران زندگی او، تفاوت بسیاری دارد. چنانچه مادر بخواهد خود و فرزندش از سلامت کافی و رشد کامل برخوردار باشند باید مراقبتهای ویژهای را رعایت نماید که احتمالاً در دوران قبل از بارداری به آن اندازه اهمیت نداشته یا لااقل عدم رعایت آن زیانبخش نبوده است. مهمترین نکاتی که در زمان بارداری باید بدان توجه کرد عبارتاند از:
تغذیه مادر، بهداشت مادر، تشعشعات رادیواکتیو، RH خون، بیماریها و بالاخره عواطف و هیجانات مادر، که در باره هر یک از این موارد در حد لزوم و به طور مختصر توضیح داده میشود.
– تغذیه
مادرانی که در دوران بارداری از شرایط خوب تغذیه برخوردارند میتوانند فرزندی سالم با رشد کامل داشته باشند.
از آنجا که بدن مادر در اثر حاملگی نیاز به تغذیه خوب و کافی دارد جبران کمبود و نقص مواد غذایی مشکل میگردد. بنابراین بهترین روش این است که انتخاب غذای مناسب و کافی از همان ابتدا شروع شود، کمبود مواد غذایی و نبودن برنامه صحیح تغذیه، مخصوصاً پروتئین و بعضی از انواع ویتامینها، موجب افزایش میزان مرگ و میر، مرده بدنیا آمدن کودک، زودرسی و آسیبهای جسمی و عصبی نوزادان خواهد گردید.
امروزه ثابت شده که تغذیه کافی و مناسب در دوره بارداری مؤثر و ضروری است. همچنین آنگونه که قبلاً تصور میرفت، وزن مادر در دوران قبل از بارداری و وزنی را که در دوره بارداری اضافه میکند در وضع جسمانی نوزاد تأثیر خواهد داشت. بررسیهای انجام شده در کشورهای مختلف نشان میدهد که با افزودن غذاهای مکمل میتوان وزن نوزاد را افزایش داد و از کم وزنی جلوگیری نمود. برنامههای غذایی مختلفی از سوی محققان مواد غذایی برای زنان باردار در دوران بارداری تعیین و پیشنهاد گردیده است که در اینجا به آن دسته از مواد غذایی که برای زنان باردار ضروری است و همچنین مواد غذایی مضر اشاره میشود:
– مواد غذایی که خوردن آنها ضروری است: این گونه غذاها عبارتاند از : شیر، سبزیجات، میوه و آب میوه، گوشت، مرغ، ماهی، دانههای گندم و ویتامین D
یک برنامه ساده که بتواند نیازمندیهای غذایی یک زن باردار را روزانه تأمین کند عبارت است از: نیم لیتر شیر، ۴۰۰ گرم نان، ۱۰۰ گرم پنیر، ۲۰۰ گرم روغن نباتی، ۲۰۰ گرم گوشت سفید (مرغ یا ماهی)، ۳۰ گرم کره، ۵۰ گرم قند. این رژیم قادر است روزانه ۱۱۵ گرم مواد پروتئینی، ۱۱۵ گرم چربی، ۳۸۵ گرم مواد نشاستهای را وارد بدن مادر باردار کند. پس از سوخت و ساز این مواد ۳۰۰ کالری ایجاد میگردد که مورد نیاز روزانه در دوران بارداری میباشد.
چنانچه مادری بتواند از طریق یک برنامه متعادل روزانه ۳۰۰ تا ۵۰۰ کالری به طور روزانه حرارت ایجاد کند این مادر علاوه بر نیاز مندی بدن خود میتواند نوزاد خود را پس از تولد نیز از طریق شیر دادن تغذیه نماید.
– غذاهایی که از خوردن آنها باید اجتناب نمود: غذاهای غیرضروری و احیاناً زیانباری که باید از خوردن آنها اجتناب نمود عبارتند از: غذاهای پرچربی، گوشت پر چربی، کیک، ماکارونی، برنج، بستنی، شیرینی، نوشیدنی، ذرت بو داده، بادام زمینی و مانند اینها.
– بهداشت
بهداشت دوره بارداری نیز مانند تغذیه این دوره از اهمیت بسیاری برخوردار است. برای حفظ سلامتی به خصوص جلوگیری از ریزش مو، کرم خوردگی دندانها و پوک شدن استخوانها باید از شیر و مشتقات آن استفاده شود. برنامه غذایی دوره بارداری به دلیل سرشار بودن از کلسیم میتواند هم در رشد جنین مؤثر باشد، هم موها و دندانها را محفوظ بدارد. بهداشت شخصی از مسایلی است که باید در دوران بارداری مانند همیشه رعایت گردد. کفش و لباس در این دوره باید با رعایت مسائل بهداشتی مربوط به دوره بارداری تهیه گردد. لباسها حتی الامکان گشادتر از معمول و کفش-ها باید راحتتر از همیشه باشد.
به طور کلی هر مادر بارداری علاوه بر رعایت کردن نکات مربوط به تغذیه و بهداشت بهتر است از توصیههای پزشک متخصص پیروی کند زیرا شرایط محیطی، جسمی، عاطفی و بالاخره اقتصادی هر یک از این مادران با دیگری متفاوت است.
– تشعشعات رادیواکتیو و اشعه
از آسیبهای مهم تولد استفاده از اشعه X در عکسهایی است که از مادران باردار برداشته میشود. هر چند ضررهای آن هنوز ناشناخته مانده ولی مسلم است که خطرهایی از قبیل نقص عضو، آسیبهای مغزی، کوتاهی عمر، مرگ و … ، نوزاد را تهدید میکند. برای نمونه پرتونگاری در فاصله لقاح تا قرار گرفتن نطفه در رحم تقریباً در تمام موارد منجر به از بین رفتن نطفه بارور شده میگردد. آسیبهای اشعه X در دورههای بعدی بارداری کمتر است ولی احتمال آسیب مغزی و اختلال در ارگانیسم بدن وجود دارد. به طور کلی مادران باردار در سه ماهه اول بارداری نباید در معرض تشعشعات رادیواکتیو قرار گیرند.
در مواردی استثنایی پزشک متخصص امکان دارد عکس برداری با اشعه X را با نظارت کامل چنانچه ضروری تشخیص داد انجام دهد که عبارتند از:
تشخیص حاملگی در موارد مشکوک.
تعیین وضعیت قرار گرفتن جنین در رحم.
تعیین ناهنجاریهای استخوانی جنین.
تشخیص مرگ جنین در داخل رحم.
تشخیص چند قلو بودن جنین.
تعیین اندازه لگن مادر.
– عامل RH
RH یک ماده شیمیایی است که در خون وجود دارد. تقریباً ۸۵ درصد از مردم دارای RH مثبت و ۱۵ درصد RH منفی هستند. تقریباً میتوان گفت که هیچیک از عوامل مؤثر در آسیبهای تولد بیش از عامل RH توجه والدین را به خود جلب نکرده است. این عامل RH هیچ اختلالی در سلامت بدن بوجود نمیآورد ولی چنانچه پدر دارای عامل RH مثبت و مادر دارای عامل RH منفی باشد احتمالاً (یک در ۹) اختلالاتی در بدن جنین بوجود میآید. بدین ترتیب که اگر خون جنین دارای RH مثبت باشد چون مادر با RH منفی شروع به ساختن آنتی بادیهایی میکند تا با عامل RH مثبت جنین مبارزه کند، در مرحله بعدی بارداری مادر همین آنتی بادیها احتمالاً به RH مثبت جنین حمله ور میشود و اختلالاتی در نیمکره مغز بوجود میآورد و موجب عقب ماندگی ذهنی، ناشنوایی و مرگ او میشود، بنابراین لازم است که در بارداری بعدی حتماً مادر تحت کنترل پزشک قرار گیرد.
– بیماریها
در دوران بارداری نیاز بیشتری برای مراقبت از مبتلا شدن به بیماریهای گوناگون وجود دارد. زیرا بیماریهای مختلف احتمالاً روی جنین نیز تأثیر میگذارند. همچنین امکان دارد بعضی از عوامل مضر میکروبها و مواد سمی از طریق جفت وارد جنین شود و اختلالاتی را در رشد بوجود آورد. بیماریهای ویروسی مانند سرخجه، آبله مرغان و بیماریهای کبدی مخصوصاً در اوایل دوره رویانی و جنینی خطرناک هستند و احتما موجب نابینایی، ناشنوایی و بیماریهای قلبی و عقب ماندگی ذهنی کودک میشود. تعداد مبتلایان به بیماری سرخجه در ماههای مختلف بارداری متفاوت است. برای مثال ۵۰ درصد از نوزادانی که مادران آنها در ماه اول بارداری به این بیماری مبتلا میشوند به آسیبهای زمان تولد دچار میشوند. بنابراین مادران باردار باید در دوران بارداری تحت نظر پزشک متخصص باشند و با بروز کوچکترین ناراحتی، آزمایشهای پزشکی و دستورات پزشک معالج را اجرا نمایند.
– عواطف و هیجانات
مادران باردار بهتر است در محیطی شاد و آرام به سر برد. اضطراب و فشارهای روانی و اختلافات زناشویی میتواند موجب پدیدار شدن بعضی مواد شیمیایی گردد که از طریق جفت وارد بدن جنین شده، مشکلاتی را فراهم میآورد. علاوه بر آن در این شرایط غدد داخلی بدن هورمون-هایی ترشح میکنند که در نتیجه آنها سوخت و ساز بدن تغییر مینماید. نوزادانی که از این گونه مادران متولد میشوند احتمالاً دارای وزن کم، نارسایی و اختلالات دستگاه گوارشی میباشند.
پرسشها
۱- دوران بارداری از چند مرحله تشکیل شده است؟
۲- مرحله زیگوت چه مرحله ایست و چه مدت طول میکشد؟
۳- در مرحله دوم سه لایه وجود دارد، سه لایه را شرح دهید.
۴- مرحله جنینی کدام مرحله است و چه مدت طول میکشد؟
۵- نکات مهمی که در دوران بارداری باید رعایت گردد نام ببرید.
۶- مواد غذایی مورد لزوم مادران باردار چه نوع موادی است؟
۷- غذاهایی که مادران باردار از خوردن آنها باید پرهیز کنند کدام است؟
۸- برای حفظ سلامتی به خصوص به منظور پیشگیری از ریزش مو، پوک شدن استخوانها و کرم خوردگی دندانها کدام ماده غذایی برای مادر باردار اهمیت بیشتری دارد؟
۹- بیماریهای ویروسی خطرناک برای مادران باردار را نام بیرید.
۱۰- اثرات احتمالی اضطراب و هیجانات مادر باردار بر روی نوزاد چیست؟
» فایل word «مراحل رشد قبل از تولد»
» فایل pdf «مراحل رشد قبل از تولد»